Historycy klasyczni — jak dokładni?

Historycy, którzy żyli w czasach bliskich zagładzie Jerozolimy, podają niejednolite informacje na temat królów nowobabilońskich (zobacz ramkę „Królowie nowobabilońscy”)c. Podawana przez nich kolejność wydarzeń nie zgadza się z Biblią. Ale jak dalece wiarygodne są ich opracowania?

Jednym z historyków żyjących blisko epoki nowobabilońskiej był Berossos. Oryginał jego dzieła Babyloniaka, sporządzony około roku 281 p.n.e., zaginął, a przetrwały tylko fragmenty cytowane w dziełach innych historyków. Berossos twierdził, że korzystał z „książek, które z wielką pieczołowitością przechowywano w Babilonie”⁠¹. Czy rzeczywiście był on rzetelnym historykiem? Rozważmy przykład.

Berossos napisał, że asyryjski król Sancherib sprawował władzę po „panowaniu [swojego] brata”; „a po nim jego syn [Asarhaddon królował] 8 lat; a potem Sammuges [Szamasz-szuma-ukin] 21 lat” (III, 2.1, 4). Jednakże babilońskie dokumenty historyczne spisane na długo przed Berossosem podają, iż Sancherib objął tron po swoim ojcu, Sargonie II, a nie swoim bracie; Asarhaddon panował 12 lat, nie 8, zaś Szamasz-szuma-ukin sprawował władzę przez 20 lat, a nie 21. Uczony Robartus J. van der Spek wprawdzie przyznał, że Berossos korzystał z kronik babilońskich, ale napisał: „Nie powstrzymało go to przed wprowadzeniem własnych dodatków i interpretacji”⁠².

Jak inni uczeni zapatrują się na Berossosa? „W przeszłości Berossos był uznawany za historyka” — napisał Stanley M. Burstein, który skrupulatnie analizował jego dzieła. Następnie podsumował: „Gdyby nim był, to jego wyniki należałoby uznać za mierne. Nawet w obecnym fragmentarycznym stanie Babyloniaka zawiera zaskakujące przeinaczenia prostych faktów (...) U historyka takie uchybienia zasługiwałyby na potępienie, ale wysiłki Berossosa nie były przecież ukierunkowane historycznie”⁠³.

W związku z powyższym, jakie jest twoje zdanie? Czy obliczenia Berossosa naprawdę można uznać za jednolite i dokładne? A co powiedzieć o innych historykach klasycznych, którzy na ogół opierali swoją chronologię na opracowaniach Berossosa? Czy ich informacje dotyczące historii są godne zaufania?

Kanon Ptolemeusza

Dla poparcia tradycyjnie uznawanej daty, mianowicie 587 roku p.n.e., przytacza się również kanon Klaudiusza Ptolemeusza, astronoma z II wieku n.e. Utworzona przez niego lista królów uchodzi za trzon chronologii starożytnej, w tym także nowobabilońskiej.

Ptolemeusz sporządził swoje zestawienie jakieś 600 lat po upadku dynastii nowobabilońskiej. W jaki więc sposób ustalił początek panowania króla, którego umieścił w spisie na pierwszym miejscu? Jak sam wyjaśnił, korzystał z danych o zjawiskach astronomicznych, między innymi o zaćmieniach Księżyca, by dojść „do początku panowania Nabonassara” — pierwszego króla z listy⁠⁴. Dlatego Christopher Walker z Muzeum Brytyjskiego uznał, że kanon Ptolemeusza był „sztucznym systemem mającym wyposażyć astronomów w ujednoliconą chronologię”, a nie „w precyzyjne zestawienie dat wstąpienia na tron i śmierci królów”⁠⁵.

„Od dawna wiadomo, że kanon ten jest rzetelny pod względem astronomicznym” — napisał profesor Leo Depuydt, jeden z zagorzałych obrońców Ptolemeusza, po czym dodał: „Ale nie znaczy to automatycznie, że jest wiarygodny pod względem historycznym”. Na temat listy królów Depuydt wyjaśnił: „Jeśli chodzi o wcześniejszych władców [między innymi królów nowobabilońskich], to kanon należałoby porównać ze świadectwami klinowymi — każdy okres panowania z osobna”⁠⁶.

Czym są te „świadectwa klinowe” pozwalające ocenić historyczną dokładność kanonu Ptolemeusza? Należą do nich kroniki babilońskie, spisy królów oraz tabliczki handlowe. Są to więc dokumenty klinowe sporządzone przez skrybów żyjących w czasach nowobabilońskich lub blisko tego okresu⁠⁷.

Jak wypada porównanie spisu Ptolemeusza z tekstami klinowymi? W ramce „Porównanie kanonu Ptolemeusza ze świadectwami klinowymi” (patrz poniżej) zestawiono fragment tego kanonu z pewnym starożytnym dokumentem klinowym. Zauważmy, że Ptolemeusz między babilońskimi władcami Kandalanu i Nabonidem wymienia tylko czterech królów. Tymczasem lista królów znaleziona w Uruk — stanowiąca część świadectw klinowych — wymienia siedmiu królów. Czy ich panowanie było chwilowe i nieistotne? Według tabliczek handlowych jeden z nich panował siedem lat⁠⁸.

Świadectwa klinowe zawierają też mocne dowody, że przed Nabopolasarem (pierwszym królem nowobabilońskim) w Babilonii panował inny władca (Aszur-etel-ilani). Co więcej, w okresie dłuższym niż rok nie było w tym kraju żadnego króla⁠⁹. Informacje te nie pojawiają się w kanonie Ptolemeusza.

Dlaczego Ptolemeusz pominął niektórych królów? Najwidoczniej nie uznał ich za prawowitych władców Babilonii⁠¹⁰. Na przykład wyłączył z tej listy nowobabilońskiego króla Labaszi-Marduka. Jednak według dokumentów klinowych królowie pominięci przez Ptolemeusza rzeczywiście panowali w Babilonii.

Ogólnie biorąc, kanon Ptolemeusza uchodzi za dokładny. Ale czy na jego podstawie można — zważywszy na wspomniane luki — ustalić niepodważalny porządek chronologiczny?

8. Sin-szar-iszkun panował siedem lat. Znaleziono 57 tabliczek handlowych datowanych od roku wstąpienia tego króla na tron do siódmego roku jego panowania. Zobacz Journal of Cuneiform Studies, tom 35, 1983, strony 54-59.

9. Tabliczka handlowa C.B.M. 2152 jest datowana na czwarty rok Aszur-etel-ilaniego (Albert T. Clay, Legal and Commercial Transactions Dated in the Assyrian, Neo-Babylonian and Persian Periods — Chiefly From Nippur, 1908, strona 74). Ponadto w pewnej inskrypcji odnalezionej w Charanie (H1B, I, linia 30) wymieniono tego króla tuż przed Nabopolasarem (Anatolian Studies, tom VIII, 1958, strony 35, 47). Na temat okresu bez króla zobacz tabliczkę BM 25127, linia 14, w Assyrian and Babylonian Chronicles Alberta K. Graysona, strony 87 i 88.

10. Część uczonych twierdzi, że Ptolemeusz — który jak się uważa, spisał wyłącznie królów babilońskich — pominął pewnych władców, ponieważ byli oni określani tytułem „król Asyrii”. Tymczasem jak można zobaczyć w ramce na stronie 30, kilku królów wymienionych w kanonie Ptolemeusza również miało tytuł „król Asyrii”. Tabliczki handlowe, listy i inskrypcje klinowe wyraźnie pokazują, że królowie Aszur-etel-ilani, Sin-szumu-liszir oraz Sin-szar-iszkun faktycznie panowali w Babilonii.

[Tabela i ilustracja na stronie 29]

[Patrz publikacja]

KRÓLOWIE NOWOBABILOŃSCY

Jeśli świadectwa tych historyków są rzetelne, to dlaczego się różnią?

Królowie

Nabopolasar

BEROSSOS ok. 350-270 p.n.e. (21)

POLIHISTOR 105-? p.n.e. (20)

FLAWIUSZ 37-?100 n.e. (—)

PTOLEMEUSZ ok. 100-170 n.e. (21)

Nebukadneccar II

BEROSSOS ok. 350-270 p.n.e. (43)

POLIHISTOR 105-? p.n.e. (43)

FLAWIUSZ 37-?100 n.e. (43)

PTOLEMEUSZ ok. 100-170 n.e. (43)

Amelmarduk

BEROSSOS ok. 350-270 p.n.e. (2)

POLIHISTOR 105-? p.n.e. (12)

FLAWIUSZ 37-?100 n.e. (18)

PTOLEMEUSZ ok. 100-170 n.e. (2)

Neriglisar

BEROSSOS ok. 350-270 p.n.e. (4)

POLIHISTOR 105-? p.n.e. (4)

FLAWIUSZ 37-?100 n.e. (40)

PTOLEMEUSZ ok. 100-170 n.e. (4)

Labaszimarduk

BEROSSOS ok. 350-270 p.n.e. (9 miesięcy)

POLIHISTOR 105-? p.n.e. (—)

FLAWIUSZ 37-?100 n.e. (9 miesięcy)

PTOLEMEUSZ ok. 100-170 n.e. (—)

Nabonid

BEROSSOS ok. 350-270 p.n.e. (17)

POLIHISTOR 105-? p.n.e. (17)

FLAWIUSZ 37-?100 n.e. (17)

PTOLEMEUSZ ok. 100-170 n.e. (17)

Długość panowania króla (w latach) według starożytnych historyków

[Prawa własności]

Zdjęcie wykonane za uprzejmą zgodą British Museum