Władza rodzicielska — religia a prawo

W SPRAWACH o rozwód i przyznanie władzy rodzicielskiej religia niekiedy odgrywa ważną i złożoną rolę. Mogą na przykład wyłonić się kwestie omówione poniżej.

Czy należy uwzględnić zarzut, że któreś z rodziców nie nadaje się do sprawowania władzy rodzicielskiej, ponieważ należy do jakiegoś konkretnego wyznania, zwłaszcza niezbyt licznego? Czy sędzia ma brać pod uwagę zeznania na temat wierzeń i praktyk religijnych rodziców, by ocenić, która religia jego zdaniem jest najlepsza dla dziecka? Czy w związku z tym może zdecydować, że powinno być ono wychowywane właśnie w tej religii i nie wolno go zapoznawać z innymi wyznaniami?

Obecnie coraz więcej ludzi poślubia osoby o odmiennych poglądach religijnych i innym pochodzeniu etnicznym. Kiedy więc takie małżeństwa się rozpadają, dzieci mogą już być w jakimś stopniu związane z obiema społecznościami religijnymi. Czasami jedno z rozwodzących się rodziców niedawno zmieniło wyznanie. Niewykluczone, że to nowe środowisko wpływa na tę osobę stabilizująco i ma dla niej ogromne znaczenie, ale jest zupełnie obce jej dzieciom. Wyłania się zatem kolejna kwestia: Czy sąd może zakazać ojcu lub matce zabierania dziecka na nabożeństwa religijne tylko dlatego, że wcześniej wyznawali oni inne poglądy?

Są to niełatwe sprawy. Rozstrzygając je, sędzia musi wziąć pod uwagę nie tylko potrzeby dzieci, ale też życzenia i prawa rodziców.

Podstawowe prawa rodziców i dzieci

To prawda, że sędziowie mogą pozostawać pod wpływem własnych przekonań religijnych. Ale w wielu krajach zachodzi małe prawdopodobieństwo, by zlekceważono swobody religijne rodziców lub dzieci. Konstytucje nie pozwalają sądom ingerować w podstawowe prawo rodziców do kierowania wychowaniem dzieci, obejmującym zarówno ich wykształcenie, jak i szkolenie religijne.

Odbieranie takiego szkolenia od rodziców również należy do praw dziecka. Zanim sąd zainterweniuje w tej sprawie, musi usłyszeć przekonujące dowody, że „określone praktyki religijne stanowią bezpośrednie i poważne zagrożenie dla pomyślności dziecka” (kursywa nasza). Niezgoda czy nawet wrogość pomiędzy rodzicami na tle religijnym nie upoważnia instytucji państwowych do ingerencji.

Jak te przepisy chronią rodziców i dzieci, unaoczniają wydarzenia, które rozegrały się w stanie Nebraska w USA. W sprawie dotyczącej władzy rodzicielskiej matka będąca Świadkiem Jehowy zajęła bardzo rozważną postawę. Ojciec, wyznawca innej religii, nie chciał, by jego córka uczęszczała na zebrania Świadków Jehowy w Sali Królestwa. Sąd niższej instancji przychylił się do życzenia ojca.

Wtedy matka odwołała się do Sądu Najwyższego Stanu Nebraska. Argumentowała, że nic nie dowodzi, by jakieś praktyki Świadków Jehowy stanowiły bezpośrednie lub poważne zagrożenie dla pomyślności dziecka. Oświadczyła, „iż udział w nabożeństwach wyznań obojga rodziców (...) ułatwiłby córce — po osiągnięciu odpowiedniego wieku i zrozumienia — wybór którejś religii”.

Sąd Najwyższy uchylił poprzedni wyrok i orzekł, że „nakładając ograniczenia na prawo matki do wychowywania religijnego nieletniego dziecka, sąd [niższej instancji] nadużył swej władzy”. Nic absolutnie nie wskazywało, iż córka ponosi jakąkolwiek szkodę, uczęszczając do Sali Królestwa na zebrania Świadków Jehowy.

Prawa rodziców nie wykonujących władzy rodzicielskiej

Niekiedy rozwiedzeni małżonkowie próbują wykorzystać spory na temat wychowania religijnego do przejęcia władzy nad dziećmi. Przykładem może być sprawa Khalsa przeciw Khalsie, prowadzona w amerykańskim stanie Nowy Meksyk. Oboje rodzice byli sikhami, ale krótko po rozwodzie matka została katoliczką i zaczęła zniechęcać dzieci do wyznawanej wcześniej religii.

Zaniepokojony ojciec skierował sprawę do sądu, usiłując uzyskać większe prawo do wychowywania dzieci w duchu sikhizmu. Jak zareagował sąd? Odrzucił jego prośbę. Orzekł, że „gdy dzieci przebywają u niego, nie mogą ani dobrowolnie, ani pod naciskiem uczestniczyć w nabożeństwach i obozach sikhijskich lub chodzić do sikhijskiego przedszkola”.

Ojciec zaskarżył to orzeczenie do Sądu Apelacyjnego Stanu Nowy Meksyk. Ten organ odwoławczy zgodził się z ojcem i uchylił poprzedni wyrok, stwierdzając: „W kwestiach dotyczących religii sądy powinny zachowywać bezstronność i wolno im wkraczać w tę delikatną i chronioną konstytucją sferę życia tylko wtedy, gdy istnieją niezbite dowody, iż dzieci doznają krzywdy. Narzucając w tym względzie ograniczenia, sąd mógłby dopuścić się niezgodnego z konstytucją pogwałcenia wolności religijnej rodziców albo sprawić wrażenie takiego postępowania”.

Powyższe rozstrzygnięcie jest zgodne z zasadami od dawna przestrzeganymi w wielu krajach. Rozsądni małżonkowie wezmą je pod uwagę. Strona będąca chrześcijaninem zastanowi się też poważnie nad potrzebą dziecka do kontaktów z obojgiem rodziców oraz jego obowiązkiem okazywania szacunku zarówno matce, jak i ojcu (Efezjan 6:1-3).

Wytyczne dla sędziów

Uchwalając pewne wytyczne, niektórzy sędziowie próbują uniknąć niepotrzebnych sporów o przekonania religijne rodziców. Oto przykłady takich wytycznych:

1. Należy zachęcać oboje rodziców do utrzymywania silnej więzi z dzieckiem. Sędzia John Sopinka z Sądu Najwyższego Kanady zauważył, że zarówno matka, jak i ojciec powinni mieć możliwość „uczestniczenia w zajęciach [również praktykach religijnych] pomagających dziecku ustalić, kim naprawdę są. To z rodziców, które nie sprawuje władzy rodzicielskiej, ale ma prawo widywać dziecko, nie powinno w czasie wizyt grać kogoś innego ani udawać, że prowadzi inny styl życia”.

2. Zakazanie osobie mającej prawo do widywania się z dzieckiem wpajania mu własnych przekonań religijnych jest pogwałceniem wolności wyznania, chyba że istnieją niezbite dowody, iż poglądy te stanowią dla niego bezpośrednie i poważne zagrożenie.