19. (a) Jaki ważny dokument znaleziono we Włoszech i z jakiego okresu on pochodzi? (b) Co mówi on o księgach uznawanych wówczas za kanoniczne?

¹⁹ Spośród pierwszych katalogów jednym z najciekawszych jest fragment dokumentu znaleziony przez L. A. Muratoriego w Bibliotece Ambrosiana w Mediolanie i opublikowany przez niego w roku 1740. Tekst ten nie ma wprawdzie początku, podaje jednak Ewangelię według Łukasza jako trzecią, z czego wynika, iż wcześniej wymieniał Ewangelie według Mateusza i według Marka. Fragment Muratoriego, napisany po łacinie, pochodzi z drugiej połowy II wieku n.e. Jest to niezwykle interesujący dokument, o czym świadczy choćby następujący urywek: „Na trzecim miejscu księgę Ewangelii podług Łukasza. Łukasz, ów lekarz, (...) pod własnym imieniem spisał (...). Czwarta Ewangelia Jana (...) a Jan w swoim imieniu wszystko napisał (...) nie ma jednak różnicy w tym, w co wierzą wierni, gdyż jeden przede wszystkim Duch objawił wszystko wszystkim o narodzeniu, męce i zmartwychwstaniu, o przestawaniu z uczniami swymi i o podwójnym jego przyjściu: pierwsze w pokorze i poniżeniu już było, drugie z władzą królewską, sławne, będzie dopiero. Cóż więc dziwnego, że Jan tak stanowczo poszczególne rzeczy także w listach swoich podaje, mówiąc o sobie: Cośmy widzieli na oczy i cośmy słyszeli uszyma i czego ręce nasze dotykały, tośmy wam napisali. Tak więc nie tylko jako ten, co widział i słyszał, lecz także jako ten, co napisał o wszystkich sprawach cudownych Pana wedle porządku opowiada. Dzieje zaś wszystkich Apostołów spisane są w jednej książce. Łukasz zacnemu Teofilowi napisał (...). Listy zaś Pawłowe, jakie są, skąd, dla jakiej przyczyny pisane, same mówią tym, co chcą się dowiedzieć. Pierwszy ze wszystkich do Koryntian zakazujący kłótni i herezji, następnie drugi Galatom o obrzezaniu Rzymianom zaś o Piśmie Św. i głosi, że siłą ich jest Chrystus, obszerniej pisał. O listach poszczególnych koniecznie musimy rozprawiać, gdyż sam błogosławiony Apostoł Paweł, idąc w ślady poprzednika swego Jana, tylko siedmiu kościołom imiennie pisał nauki w takim porządku: do Koryntian pierwszy, do Efezjan drugi, do Filipian trzeci, czwarty do Kolosan, do Galatów piąty, szósty do Tesaloniczan, do Rzymian siódmy, chociaż do Koryntian i do Tesaloniczan, aby ich poprawić, drugi raz pisał. Po całym jednak świecie jeden Kościół się poznaje, albowiem i Jan, chociaż pisze w Apokalipsie do siedmiu kościołów, przemawia jednak do wszystkich. A do Filemona jeden i do Tytusa jeden, i do Tymoteusza dwa napisano z miłości, są jednak we czci w Kościele (...). List zaś Judy i dwa wyżej wspomnianego Jana są przyjęte (...) Objawienie także jedynie Jana i Piotra przyjmujemy, którego jednak (...) niektórzy z naszych nie chcą czytać w Kościele” (E. Dąbrowski, Prolegomena do Nowego Testamentu, wyd. III, 1960, ss. 55-58).

20. (a) Jak można wytłumaczyć pominięcie jednego listu Jana i Listu 1 Piotra? (b) Jak dalece katalog ten zgadza się z naszym obecnym kanonem biblijnym?

²⁰ Warto zauważyć, że pod koniec Fragmentu Muratoriego wymieniono tylko dwa listy Jana. Jak wyjaśnia The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge (Nowa encyklopedia religioznawcza Schaffa i Herzoga, 1956, t. VIII, s. 55), tymi dwoma listami Jana „mogą być tylko drugi i trzeci; pisarz nazywa siebie po prostu ‚starszym’. Po omówieniu — aczkolwiek pobieżnym — pierwszego listu w związku z czwartą Ewangelią i po wyznaniu swej niezachwianej wiary w jego Janowe pochodzenie, autor uznał, że może się tu ograniczyć do dwóch krótszych listów”. To samo źródło tak wyjaśnia brak jakiejkolwiek wzmianki o Liście 1 Piotra: „Najbardziej prawdopodobna jest hipoteza zakładająca zaginięcie kilku słów, być może jednej linii, w której List I Piotra i Apokalipsę Jana wymieniono jako przyjęte”. Dlatego na stronie 56 cytowanej encyklopedii przedstawiono następujący wniosek, oparty na Fragmencie Muratoriego: „Uznano tu, że Nowy Testament na pewno składa się z czterech Ewangelii, Dziejów Apostolskich, trzynastu listów Pawła, Apokalipsy Jana i prawdopodobnie trzech jego listów, Listu Judy i prawdopodobnie Listu I Piotra, ale sprzeciw co do innego pisma Piotra jeszcze nie ucichł”.

21. (a) Dlaczego wypowiedzi Orygenesa o natchnionych księgach zasługują na uwagę? (b) Co potwierdzili późniejsi pisarze?

²¹ Około roku 230 n.e. Orygenes przyznał, iż do natchnionych Pism należą też List do Hebrajczyków i List Jakuba, nie wymienione we Fragmencie Muratoriego. Chociaż wskazał, że niektórzy negowali ich kanoniczność, to z jego wypowiedzi wynika również, iż do owego czasu uznano już autorytet przeważającej części Pism Greckich i tylko nieliczni kwestionowali pewne mniej znane listy. Później Atanazy, Hieronim i Augustyn potwierdzili ustalenia wcześniejszych wykazów i przyjęli kanon składający się z tych samych 27 ksiąg, które posiadamy obecnie.b

22, 23. (a) Jak przygotowano zestawienie katalogów ujętych w zamieszczonej tabeli? (b) Najwyraźniej dlaczego brak wykazów wcześniejszych od Fragmentu Muratoriego?

²² Większość katalogów w zamieszczonej tabeli to szczegółowe wykazy, informujące, które księgi uznawano za kanoniczne. Katalogi Ireneusza, Klemensa Aleksandryjskiego, Tertuliana i Orygenesa opracowano na podstawie ich cytatów, świadczących o stosunku do przytaczanych ksiąg. Ponadto uzupełniono je na podstawie doniesień starożytnego historyka Euzebiusza. Jednakże okoliczność, że pisarze ci nie wymieniają pewnych pism, nie podważa ich kanoniczności. Po prostu w swych tekstach nie powoływali się na nie świadomie albo ze względu na omawiane tematy. Ale dlaczego nie znajdujemy dokładnych wykazów starszych od Fragmentu Muratoriego?

²³ Dopiero w połowie II wieku, kiedy pojawili się krytycy tacy jak Marcjon, zrodziły się wątpliwości co do tego, które księgi powinni uznawać chrześcijanie. Marcjon ustalił swój własny kanon, dopasowany do jego nauk i obejmujący tylko niektóre listy apostoła Pawła i okrojony tekst Ewangelii według Łukasza. Z tego powodu, a także ze względu na mnóstwo literatury apokryficznej będącej w obiegu na całym świecie, zaczęto sporządzać katalogi ksiąg uznawanych za kanoniczne.

Ważniejsze wczesne katalogi Chrześcijańskich Pism Greckich

U — księga bezspornie uznana za biblijną i kanoniczną

W — przez niektórych podawana w wątpliwość

WU— przez niektórych podawana w wątpliwość, ale twórca katalogu uznawał ją za biblijną i kanoniczną

? — uczeni nie są pewni brzmienia tekstu lub stosunku autora do danej księgi

— puste miejsce wskazuje, że dana księga nie była cytowana lub nie została wymieniona

Nazwa lub imię oraz miejsce