„MÓJ syn Jonathan miał przyjaciół, którzy mieszkają kilkanaście kilometrów od nas” — opowiada pewien nowojorczyk. „Żona, Valentina, nie lubiła, gdy tam jeździł. Zawsze drżała na myśl o ruchu na drogach. Ale syn interesował się elektroniką, a jego przyjaciele mieli zakład, w którym mógł się czegoś nauczyć. Tamtego dnia byłem w naszym domu w zachodniej części Manhattanu. Żona wyjechała do krewnych w Portoryko. Właśnie pomyślałem, że niedługo powinien wrócić Jonathan, gdy rozległ się dzwonek u drzwi. ‚Oho, to na pewno on’. Ale to nie był on. W progu stał policjant i sanitariusze. ‚Czy rozpoznaje pan to prawo jazdy?’ — zapytał policjant. ‚Tak, należy do mojego syna Jonathana’. ‚Mamy dla pana złą wiadomość. Zdarzył się wypadek i... pański syn... pański syn nie żyje’. W pierwszym odruchu wykrzyknąłem: ‚To niemożliwe!’ Choć upłynęło wiele lat, ta wstrząsająca tragedia zadała naszym sercom rany, które do dziś nie mogą się zagoić”.

Pewien mieszkaniec Barcelony pisze: „W latach sześćdziesiątych byliśmy szczęśliwą hiszpańską rodziną. Mieliśmy z Maríą, moją żoną, troje dzieci: 13-letniego Davida, 11-letniego Paquito i 9-letnią Isabel.

„W marcu 1963 roku Paquito wrócił ze szkoły, narzekając na ostry ból głowy. Zastanawialiśmy się nad przyczyną, ale nie zdążyliśmy nic zrobić. Trzy godziny później syn zmarł. Jego młode życie zgasił krwotok do mózgu.

„Paquito odszedł ponad 30 lat temu, lecz przejmujący ból po tej stracie do dziś nie ustaje. Kiedy rodzicom umiera córka lub syn, za nic nie mogą oprzeć się wrażeniu, że umiera cząstka ich samych, bez względu na to, ile czasu upłynęło i ile dzieci im pozostało”.

Opisane przeżycia tych osieroconych rodziców pokazują, jak głębokie i trwałe rany zostawia taka strata. Jakże prawdziwe są słowa pewnego lekarza, który napisał: „Śmierć dziecka bywa zwykle bardziej tragiczna i wstrząsająca niż śmierć kogoś starszego, gdyż nikt w rodzinie się tego nie spodziewa. (...) Wraz z dzieckiem umierają nadzieje, giną widoki na przyszłe związki [zięć, synowa, wnuki] i przeżycia (...), dotąd jeszcze nie zaznane”. Taką głęboką stratę odczuwają też kobiety, które poroniły.

Pewna wdowa wyjaśnia: „Mój mąż, Russell, służył w czasie drugiej wojny światowej jako sanitariusz na Pacyfiku. Był świadkiem okrutnych bitew, ale wyszedł z nich cało. Powrócił do Stanów Zjednoczonych, gdzie wiódł nieco spokojniejsze życie. Później został głosicielem Słowa Bożego. Po sześćdziesiątce zaczął mieć kłopoty z sercem. Starał się jednak zachować aktywność. Aż pewnego dnia w lipcu 1988 roku dostał rozległego zawału serca i zmarł. Strasznie to przeżyłam. Nawet nie zdążyłam się z nim pożegnać. Był nie tylko moim mężem, ale też najlepszym przyjacielem. Spędziliśmy wspólnie 40 lat. Teraz muszę walczyć z dotkliwą samotnością”.

To jedynie kilka spośród tysięcy tragedii, rozgrywających się codziennie w różnych domach na całym świecie. Większość osób pogrążonych w żałobie zgodzi się z tym, że śmierć dziecka, męża, żony, ojca, matki lub przyjaciela naprawdę jest „ostatnim wrogiem”, jak to ujął chrześcijański pisarz Paweł. Często pierwszą naturalną reakcją na tego rodzaju przerażające wieści jest zaprzeczanie faktom: „To niemożliwe! Nie wierzę w to”. Jak się przekonamy, zdarzają się też inne reakcje (1 Koryntian 15:25, 26).

Jednakże zanim zajmiemy się uczuciem smutku po stracie bliskiej osoby, odpowiedzmy sobie na dwa ważne pytania: Czy wraz ze śmiercią wszystko się kończy? Czy jest jakaś nadzieja, że kiedykolwiek będziemy mogli znowu zobaczyć naszych ukochanych?

Istnieje realna nadzieja

Pisarz biblijny Paweł przedstawił nadzieję na uwolnienie się od „ostatniego wroga”, którym jest śmierć, kiedy napisał, że ‛będzie zniszczona’. „Jako ostatni nieprzyjaciel ma zostać unicestwiona śmierć” (1 Koryntian 15:26, NW). Skąd Paweł mógł mieć taką pewność? Otóż otrzymał pouczenia od kogoś, kto został wskrzeszony z martwych, od Jezusa Chrystusa (Dzieje 9:3-19). Dlatego mógł też oświadczyć: „Skoro bowiem przyszła przez człowieka [Adama] śmierć, przez człowieka [Jezusa Chrystusa] też przyszło zmartwychwstanie. Albowiem jak w Adamie wszyscy umierają, tak też w Chrystusie wszyscy zostaną ożywieni” (1 Koryntian 15:21, 22).

Pewnego razu Jezusa głęboko zasmuciło spotkanie z wdową z Nain oraz widok jej zmarłego syna. Sprawozdanie biblijne podaje: „A gdy się przybliżył do bramy miasta [Nain], oto wynoszono zmarłego, jedynego syna matki, która była wdową, a wiele ludzi z tego miasta było z nią. A gdy ją Pan zobaczył, użalił się nad nią i rzekł do niej: Nie płacz. I podszedłszy, dotknął się noszy, a ci, którzy je nieśli, stanęli. I rzekł: Młodzieńcze, tobie mówię: Wstań. I podniósł się zmarły, i zaczął mówić. I oddał go jego matce” (Łukasza 7:12-16).

Tego niezapomnianego wskrzeszenia Jezus dokonał w obecności świadków. Stanowiło ono przedsmak zmartwychwstania, które zapowiedział wcześniej, mówiąc o przywróceniu zmarłych do życia na ziemi pod panowaniem „nowych niebios”. Przy tej okazji oświadczył: „Nie dziwcie się temu, gdyż nadchodzi godzina, kiedy wszyscy w grobach usłyszą głos jego; i wyjdą” (Objawienie 21:1, 3, 4; Jana 5:28, 29; 2 Piotra 3:13).

Naocznym świadkiem zmartwychwstania był też Piotr oraz inni spośród 12 uczniów towarzyszących Jezusowi w podróżach. Słyszeli wskrzeszonego Jezusa, gdy rozmawiał z nimi nad Jeziorem Galilejskim. Relacja o tym zdarzeniu brzmi: „Rzekł im Jezus: Pójdźcie i spożywajcie. A żaden z uczniów nie śmiał go pytać: Kto Ty jesteś? Bo wiedzieli, że to Pan. A Jezus zbliżył się, wziął chleb i dał im, podobnie i rybę. Trzeci to już raz ukazał się Jezus uczniom swoim po wzbudzeniu z martwych” (Jana 21:12-14).

A zatem Piotr mógł z całym przekonaniem napisać: „Błogosławiony niech będzie Bóg i Ojciec Pana naszego Jezusa Chrystusa, który według wielkiego miłosierdzia swego odrodził nas ku nadziei żywej przez zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa” (1 Piotra 1:3).

Z kolei apostoł Paweł dał wyraz swej niezachwianej nadziei, gdy powiedział: ‛Wierzę we wszystko, co jest napisane w zakonie i u proroków, pokładając w Bogu nadzieję, która również im samym przyświeca, że nastąpi zmartwychwstanie sprawiedliwych i niesprawiedliwych’ (Dzieje 24:14, 15).

Właśnie dlatego miliony ludzi może żywić uzasadnioną nadzieję, że ponownie zobaczy ukochanych, których zabrała śmierć. Spotkają się z nimi na ziemi, ale w zupełnie odmiennych warunkach. W jakich? Dalsze szczegóły dotyczące zaczerpniętej z Biblii nadziei dla naszych zmarłych bliskich zostaną podane w ostatniej części, zatytułowanej „Niezawodna nadzieja dla umarłych”.

Najpierw jednak zajmijmy się pytaniami, które mogą ci się nasunąć, jeśli opłakujesz stratę ukochanej osoby: Czy moje odczucia są normalne? Jak mam sobie radzić ze swym smutkiem? Co mogą dla mnie zrobić inni? Jak ja mogę pomóc pogrążonym w żałobie? A przede wszystkim: Co Biblia mówi o niezawodnej nadziei dla umarłych? Czy kiedykolwiek znowu spotkam się z moimi bliskimi? A jeśli tak, to gdzie?

PEWIEN człowiek pogrążony w żałobie pisze: „Wychowywałem się w Anglii i w dzieciństwie uczono mnie, żebym nie dawał innym poznać, co czuję. Pamiętam, że gdy coś sprawiało mi ból, ojciec, były wojskowy, mówił do mnie przez zaciśnięte zęby: ‚Nie płacz!’. Nie przypominam sobie, żeby mama kiedykolwiek pocałowała czy przytuliła mnie albo któreś z rodzeństwa (było nas czworo). Miałem 56 lat, kiedy na moich oczach umarł ojciec. Bardzo mocno to przeżywałem. A mimo to z początku nie potrafiłem płakać”.

W niektórych kręgach kulturowych ludzie otwarcie ujawniają swe uczucia. Drudzy widzą ich radość albo smutek. Z kolei w Wielkiej Brytanii, na północy Europy i w innych rejonach świata zwłaszcza mężczyznom wpaja się, że należy ukrywać uczucia, tłumić emocje, chować swój ból pod maską obojętności i nie być zbyt wylewnym. Ale czy wyrażanie żalu po śmierci kogoś bliskiego jest czymś niewłaściwym? Co na ten temat mówi Biblia?

Biblijne przykłady osób, które płakały

Biblia została spisana przez Hebrajczyków żyjących na Bliskim Wschodzie — ludzi skłonnych do uzewnętrzniania uczuć. Księga ta wspomina o wielu osobach, które bez skrępowania okazywały smutek. Król Dawid opłakiwał śmierć swego zamordowanego syna, Amnona, ba, „wybuchnął (...) wielkim płaczem” (2 Samuela 13:28-38). Pogrążył się w żałobie nawet po stracie niegodziwego syna Absaloma, który usiłował pozbawić go władzy królewskiej. W sprawozdaniu biblijnym czytamy: „Wtedy król [Dawid] zadrżał i wstąpiwszy do górnej komnaty nad bramą, zaczął płakać. I chodząc tam i z powrotem tak wołał: Synu mój, Absalomie! Synu mój, synu mój, Absalomie! Obym to ja był umarł zamiast ciebie! Absalomie, synu mój, synu mój!” (2 Samuela 18:33). Dawid rozpaczał jak każdy normalny ojciec. Bardzo często rodzice woleliby sami umrzeć niż stracić dziecko. Nie można oprzeć się wrażeniu, że śmierć syna lub córki jest czymś całkowicie nienaturalnym.

A jak Jezus zareagował na śmierć swego przyjaciela Łazarza? Zbliżając się do jego grobu, zapłakał (Jana 11:30-38). A potem Maria Magdalena płakała, gdy podchodziła do grobowca Jezusa (Jana 20:11-16). To prawda, że chrześcijanin pojmujący wyłuszczoną w Piśmie Świętym nadzieję na zmartwychwstanie nie pogrąża się w nieutulonym żalu, jaki ogarnia osoby, których wierzenia o stanie umarłych nie są oparte na jasnych podstawach biblijnych. Ale pomimo tej nadziei prawdziwi chrześcijanie żywią naturalne uczucia i opłakują stratę ukochanych osób (1 Tesaloniczan 4:13, 14).

Płakać czy nie

A jak reagujemy dzisiaj? Czy trudno ci okazywać uczucia albo czy się ich wstydzisz? Co zalecają znawcy? Ich najnowsze poglądy często stanowią jedynie odzwierciedlenie starożytnej, natchnionej mądrości Biblii. Zgodnie z nimi nie powinniśmy skrywać żalu, lecz dawać mu upust. Przywodzi to na myśl biblijne opisy smutku wiernych mężów z dawnych czasów, takich jak Job, Dawid czy Jeremiasz. Oni z pewnością nie tłumili swych uczuć. A zatem nie jest mądrze odsuwać się od ludzi (Przypowieści 18:1). Rzecz jasna, żałoba przybiera różne formy, zależnie od kręgu kulturowego, a także od rozpowszechnionych wierzeń religijnych.a

Co więc zrobić, gdy zbiera ci się na płacz? To zupełnie naturalne. Przypomnij sobie, jak z powodu śmierci Łazarza Jezus „westchnął w duchu i (...) począł ronić łzy” (Jana 11:33, 35, NW). Pokazał w ten sposób, że płacz to normalna reakcja na śmierć ukochanej osoby.

Potwierdza to Anne, której córeczka Rachel padła ofiarą zespołu nagłej śmierci niemowląt (SIDS). Jej mąż przyznał: „Zadziwiające jest to, że na pogrzebie oboje nie uroniliśmy ani jednej łzy. Wszyscy inni płakali”. Anne dodała jednak: „Tak, ale nadrobiłam to za ciebie i za siebie. Cała tragedia dotarła do mnie chyba dopiero po kilku tygodniach, kiedy pewnego razu w końcu zostałam w domu sama. Zalewałam się łzami przez cały dzień. Ale myślę, że mi to pomogło. Poczułam się lepiej. Musiałam przeboleć stratę swego dziecka. Jestem przekonana, że osobom pogrążonym w żałobie należy pozwolić się wypłakać. Ludzie w naturalnym odruchu mówią: ‚Nie płacz’, ale to w niczym nie pomaga”.

Jak niektórzy reagują

Jak reagują niektórzy ludzie przytłoczeni smutkiem po śmierci kogoś bliskiego? Przyjrzyjmy się na przykład Juanicie. Ta kobieta wie, co to znaczy stracić dziecko. Pięciokrotnie roniła. Wreszcie znowu zaszła w ciążę. Rzecz jasna, martwiła się, gdy po wypadku samochodowym musiała pójść do szpitala. Dwa tygodnie później zaczął się przedwczesny poród. Wkrótce przyszła na świat maleńka Vanessa, ważąca niecały kilogram. „Byłam taka przejęta” — wspomina Juanita. „Nareszcie zostałam matką!”

Jednakże jej szczęście nie trwało długo. Po czterech dniach Vanessa umarła. „Czułam ogromną pustkę” — wspomina Juanita. „Pozbawiono mnie macierzyństwa. Miałam wrażenie, że nie jestem w pełni wartościowa. To było takie bolesne: wracać do pokoju przygotowanego dla Vanessy i patrzeć na kaftaniki, które dla niej kupiłam. Przez kilka następnych miesięcy ciągle od nowa przeżywałam dzień jej narodzin. Nie chciałam nikogo widzieć”.

Skrajna reakcja? Może innym trudno ją zrozumieć, ale osoby, które spotkał podobny los, opowiadają, iż opłakiwały niemowlę jak kogoś, kto żył dłużej. Ich zdaniem rodzice obdarzają swoje maleństwo miłością na wiele miesięcy przed jego narodzinami. A szczególnym uczuciem darzy je matka. Kiedy więc dziecko umiera, dla niej odchodzi rzeczywista osoba. Właśnie ten fakt niektórzy muszą sobie uświadomić.

Wpływ gniewu i poczucia winy

Inna matka opowiada, jak się zachowywała na wiadomość o śmierci sześcioletniego synka, który zmarł nagle wskutek wrodzonej wady serca. „Przeżywałam najróżniejsze stany — obojętność, niedowierzanie, poczucie winy i wreszcie gniew na męża i na lekarza, że nie zdawali sobie sprawy, jak poważny był stan naszego syna”.

Gniew to jeden z objawów smutku. Nieraz jest skierowany przeciwko lekarzom i pielęgniarkom i wynika z przeświadczenia, że nie zatroszczyli się odpowiednio o chorego. Ktoś może też odczuwać niechęć do przyjaciół i krewnych, którzy według niego odzywają się i zachowują w sposób niewłaściwy. Inni irytują się na zmarłego, gdyż nie dbał należycie o zdrowie. Stella wspomina: „Pamiętam, jak oburzałam się na męża, bo sądziłam, że wszystko mogło potoczyć się inaczej. Był poważnie chory, ale lekceważył ostrzeżenia lekarzy”. Czasami ktoś gniewa się na zmarłego z powodu brzemion, które musi dźwigać po jego śmierci.

U niektórych gniew prowadzi do poczucia winy — zaczynają potępiać siebie za swą złość na zmarłego. Inni obwiniają się za śmierć bliskiej osoby. „Żyłby do tej pory”, wmawiają sobie, „gdybym wcześniej go nakłoniła, żeby poszedł do lekarza” lub „żeby się poradził innego specjalisty” albo „by bardziej dbał o swoje zdrowie”.

Czasem poczucie winy jest jeszcze głębsze, zwłaszcza gdy ktoś umiera nieoczekiwanie. Bliscy rozpamiętują wówczas chwile, w których się na niego denerwowali lub się z nim kłócili. Albo mają wrażenie, że nie byli dla niego tacy, jacy być powinni.

Sporo matek bardzo długo nie może się otrząsnąć z rozpaczy. Potwierdzają to wypowiedzi wielu ekspertów, którzy są zdania, iż rodzice, a zwłaszcza matka, odczuwają stratę dziecka przez całe życie.

Kiedy umiera współmałżonek

Ogromnym wstrząsem jest również utrata współmałżonka, szczególnie gdy mąż i żona prowadzili razem bardzo aktywne życie. Podróże we dwoje, wspólne zajęcia, rozrywki, wzajemna zażyłość — wszystko to się skończyło.

Eunice opowiada, co się stało, gdy jej mąż zmarł nagle na atak serca. „Przez pierwszy tydzień byłam odrętwiała emocjonalnie, jak gdybym przestała funkcjonować. Nie czułam nawet smaku ani zapachu. Jednak moja logika na swój sposób pracowała. Ponieważ byłam obecna przy reanimacji męża, nie doświadczyłam często spotykanej reakcji zaprzeczania rzeczywistości. Niemniej głęboko odczuwałam bezsilność, jak gdybym patrzyła na staczający się po zboczu samochód i nic nie mogła zrobić”.

Czy Eunice płakała? „Oczywiście, zwłaszcza gdy czytałam niezliczone listy z wyrazami współczucia. Płakałam przy każdym z nich. Dzięki temu przez resztę dnia jakoś się trzymałam. Ale gdy ktoś ciągle pytał, jak się czuję, nic mi to nie dawało. To przecież jasne, że czułam się fatalnie”.

Co pomogło Eunice poradzić sobie ze smutkiem? „Chociaż nie zdawałam sobie z tego sprawy, postanowiłam zająć się swoim życiem” — mówi. „Gdy jednak przypomnę sobie, jak bardzo kochał życie mój mąż, to wciąż mnie boli, że go tutaj nie ma i że nie może się nim cieszyć”.

„Nie pozwalaj innym, by ci dyktowali...”

Autorzy książki Leavetaking​—When and How to Say Goodbye (Odejście — kiedy i jak się pożegnać) radzą: „Nie pozwalaj innym, by ci dyktowali, co masz robić i odczuwać. Żałobę każdy przeżywa inaczej. Drudzy mogą uważać — i dawać ci do zrozumienia — że rozpaczasz za mocno lub za słabo. Przebacz im i nie myśl o tym. Próbując sprostać oczekiwaniom ludzi albo całego społeczeństwa, hamujesz swe postępy na drodze do odzyskania równowagi emocjonalnej”.

Oczywiście ludzie radzą sobie ze smutkiem w różny sposób. Nie chcemy sugerować, że istnieje metoda, która dla wszystkich jest jednakowo skuteczna. Ale jeśli rozpaczasz po stracie bliskiej osoby i ciągle znajdujesz się w punkcie wyjścia, bo nie potrafisz się pogodzić z rzeczywistością, to jesteś w niebezpieczeństwie. Możesz potrzebować współczujących przyjaciół. „Przyjaciel zawsze okazuje miłość; rodzi się bratem w niedoli” — mówi Biblia. Nie obawiaj się więc szukać pomocy, rozmawiać i płakać (Przypowieści 17:17).

Smutek jest naturalną reakcją na stratę i nie ma w tym nic niestosownego, gdy widzą go inni. Ale nasuwają się kolejne pytania: Jak sobie radzić ze smutkiem? Czy normalne są takie reakcje, jak gniew i poczucie winy? Jak się z nimi uporać? Co pomaga przetrwać stratę i rozpacz? Odpowiedzi na te i inne pytania znajdziesz w następnej części.

„CZUŁEM się zmuszony panować nad swymi uczuciami” — mówi Mike, wspominając śmierć ojca. Uważał, że jako mężczyzna, powinien stłumić ból. Później jednak uświadomił sobie, iż nie miał racji. Kiedy więc jego przyjaciel stracił dziadka, Mike wiedział, jak się zachować. „Jeszcze parę lat temu”, opowiada, „poklepałbym go po plecach i rzucił: ‚Bądź mężczyzną’. Teraz ująłem go za ramię i powiedziałem: ‚Nie ukrywaj tego, co czujesz. Szybciej doznasz ulgi. Jeżeli chcesz być sam, to sobie pójdę. A jeśli chcesz, żebym został, zostanę. Ale nie wstydź się swoich uczuć’”.

Również MaryAnne po śmierci męża miała wrażenie, iż musi panować nad swymi uczuciami. „Tak mi zależało, by dawać innym dobry przykład”, wspomina, „że tłumiłam w sobie całkiem normalne uczucia. W końcu jednak przekonałam się, że ciągłe starania, aby uchodzić za okaz siły, wcale mi nie pomagają. Zaczęłam analizować swą sytuację i powtarzać sobie: ‚Płacz, jeśli musisz. Nie próbuj być bohaterką. Wyrzuć to z siebie’”.

Zarówno Mike, jak i MaryAnne radzą więc: Pozwól sobie na smutek! I mają rację. Dlaczego? W ten sposób emocje znajdują potrzebne ujście, a to może złagodzić napięcie, w którym żyjesz. Naturalne ujawnianie uczuć idące w parze ze zdrowym rozsądkiem i dokładną wiedzą pozwoli ci spojrzeć na swe emocje z właściwej perspektywy.

Oczywiście ludzie nie wyrażają smutku jednakowo. Reakcja emocjonalna zależy na przykład od tego, czy bliska osoba zmarła nagle, czy też po długiej chorobie. Ale jedno jest raczej pewne: tłumienie uczuć może być szkodliwe — zarówno pod względem fizycznym, jak i emocjonalnym. Znacznie zdrowiej jest zrzucić z siebie smutek. Jak to zrobić? Praktyczne rady można znaleźć w samej Biblii.

Jak zrzucić z siebie smutek

Pomocna może być rozmowa. Po śmierci wszystkich dziesięciorga dzieci, a także po przeżyciu innych tragedii osobistych starożytny patriarcha Job oświadczył: „Obrzydło mi życie, toteż puszczę wodze [po hebrajsku: „dam folgę”] mojej skardze i będę mówił w goryczy mojej duszy” (Joba 1:2, 18, 19; 10:1). Job nie potrafił dłużej powstrzymać skargi. Musiał dać jej upust, musiał ‛mówić’. Podobnie wyraził się Szekspir, pisząc w Makbecie: „Ubierz żal w słowa; ból, który nie mówi, szepcze do serca i każe mu pęknąć” (przekład M. Słomczyńskiego).

Tak więc wylanie swych uczuć przed „prawdziwym towarzyszem”, który słucha cierpliwie i ze współczuciem, często przynosi pewną ulgę (Przysłów [Przypowieści] 17:17, NW). Ujęcie w słowa swych przeżyć i uczuć nieraz sprawia, iż łatwiej je zrozumieć i się z nimi uporać. A jeśli twym słuchaczem jest ktoś, kto również stracił bliską osobę i już doszedł do równowagi, może zdoła ci podpowiedzieć kilka praktycznych wskazówek. Pewna matka wyjaśniła, dlaczego po śmierci dziecka korzystnie wpływały na nią rozmowy z inną osieroconą kobietą: „Bardzo pokrzepiająca była świadomość, że osobie mającej za sobą podobne przeżycie udało się z tego wyjść — że przetrwała i do pewnego stopnia unormowała swe życie”.

A co wtedy, gdy trudno ci mówić o swych uczuciach? Po śmierci Saula i Jonatana Dawid ułożył niezwykle czułą pieśń żałobną, w której dał upust żalowi. W końcu stała się ona częścią Biblii — Księgi 2 Samuela (2 Samuela 1:17-27; 2 Kronik 35:25). Niektórym istotnie łatwiej jest przelewać uczucia na papier. Pewna wdowa pamięta, że spisywała swe przeżycia, a po kilku dniach wszystko sobie odczytywała. Przekonała się, iż sprawiało jej to ulgę.

Uzewnętrznianie uczuć — czy to przez mówienie o nich, czy przez pisanie — może się przyczynić do ukojenia smutku. Ułatwia też usuwanie nieporozumień. Jedna z osieroconych matek wyjaśnia: „Słyszeliśmy, że niektóre małżeństwa rozwiodły się po stracie dziecka, a nie chcieliśmy, by nam przydarzyło się to samo. Dlatego za każdym razem, gdy ogarniał nas gniew i najchętniej zarzucilibyśmy się wzajemnymi oskarżeniami, staraliśmy się to omawiać. Mam wrażenie, iż dzięki temu naprawdę zbliżyliśmy się do siebie”. Tak więc ujawnianie swych uczuć pomaga nieraz zrozumieć, że wprawdzie ponieśliście tę samą stratę, ale druga osoba może się smucić inaczej — dłużej lub krócej i we właściwy sobie sposób.

Uwolnieniu się od żalu może sprzyjać coś jeszcze, mianowicie płacz. Jest „czas płaczu”, mówi Biblia (Kaznodziei 3:1, 4). Z pewnością czas taki nastaje, gdy umiera ukochana osoba. Wylewanie łez żalu wydaje się niezbędne do odzyskania równowagi.

Pewna młoda kobieta opowiada, jaką podporą po śmierci matki była dla niej serdeczna przyjaciółka. Wspomina: „Miałam ją na każde zawołanie. Płakała ze mną. Rozmawiała. Mogłam szczerze wyrażać swe uczucia, a to było mi bardzo potrzebne. Nie musiałam się wstydzić, że płaczę” (patrz Rzymian 12:15). Ty również nie powinieneś się wstydzić łez. Jak się przekonaliśmy, Biblia zawiera liczne przykłady wiernych kobiet i mężczyzn — wśród nich Jezusa Chrystusa — którzy otwarcie i bez widocznego skrępowania płakali z żalu (1 Mojżeszowa 50:3; 2 Samuela 1:11, 12; Jana 11:33, 35).

Niewykluczone, iż przez jakiś czas twe uczucia będą się uzewnętrzniać trochę nieoczekiwanie. Ni stąd, ni zowąd możesz się rozpłakać. Pewna owdowiała kobieta często płakała w supermarkecie (gdzie zazwyczaj robiła zakupy z mężem), zwłaszcza gdy z przyzwyczajenia sięgała po coś, co mąż szczególnie lubił. Bądź wobec siebie cierpliwy. I nie uważaj, że musisz powstrzymywać łzy. Pamiętaj, iż dla osoby przejętej smutkiem są one czymś naturalnym i potrzebnym.

Wyzbycie się poczucia winy

Jak już wspomniano, po stracie ukochanej osoby niektórych dręczy poczucie winy. Pomaga to wyjaśnić, dlaczego wierny Jakub tak rozpaczał na wieść o tym, iż jego syn Józef został pożarty przez „dzikiego zwierza”. Jakub osobiście polecił Józefowi zobaczyć, jak się wiedzie jego braciom. Bardzo prawdopodobne, że wyrzucał sobie: Dlaczego posłałem go samego? Dlaczego kazałem mu iść w okolice, w których aż się roi od dzikich zwierząt? (1 Mojżeszowa 37:33-35).

Może sądzisz, iż do śmierci bliskiego ci człowieka przyczyniło się jakieś zaniedbanie z twojej strony. Pomocne bywa już samo uświadomienie sobie, że poczucie winy — rzeczywistej czy też urojonej — jest normalną reakcją osoby ogarniętej rozpaczą. I znowu nie staraj się za wszelką cenę ukryć takich uczuć. Rozmawianie o nich może ci przynieść tak potrzebną ulgę.

Postaraj się jednak zrozumieć, że bez względu na to, jak bardzo kogoś kochamy, nie jesteśmy w stanie rozciągnąć kontroli nad jego życiem. Nie zdołamy też zapobiec temu, by „czas i nieprzewidziane zdarzenie” dosięgły naszych bliskich (Kaznodziei 9:11, NW). Poza tym z pewnością nie miałeś złych intencji. Czy na przykład specjalnie nie wezwałeś wcześniej lekarza, żeby droga ci osoba zachorowała i zmarła? Ależ skąd! Czy więc naprawdę jesteś odpowiedzialny za jej śmierć? Nie.

Pewna matka, której córka zginęła w wypadku samochodowym, nauczyła się przezwyciężać poczucie winy. „Miałam do siebie pretensję, że kazałam jej pojechać” — wyjaśnia. „Z czasem jednak pojęłam, jak bezsensowne są takie wyrzuty. Nie było nic złego w wysłaniu jej z ojcem po zakupy. Po prostu zdarzył się straszny wypadek”.

„Przecież tyle mogłem jeszcze powiedzieć lub zrobić” — ubolewasz. To prawda, ale któż z nas może twierdzić, iż jest ideałem ojca, matki czy dziecka? Biblia przypomina: „Dopuszczamy się (...) wszyscy wielu uchybień; jeśli kto w mowie nie uchybia, ten jest mężem doskonałym” (Jakuba 3:2; Rzymian 5:12). Pogódź się więc z faktem, iż nie jesteś doskonały. Ciągłe rozmyślanie nad tym, „co by było, gdyby...”, niczego nie zmieni, a tylko opóźni odzyskanie równowagi.

Jeżeli masz uzasadnione powody, by sądzić, że ciąży na tobie rzeczywista, a nie wyimaginowana odpowiedzialność, weź pod uwagę najważniejszy czynnik łagodzący poczucie winy — przebaczenie Boże. Biblia zapewnia: „Gdybyś na uchybienia zwracał uwagę, o Jah, Jehowo, któż zdołałby się ostać? U ciebie bowiem jest prawdziwe przebaczenie” (Psalm 130:3, 4, NW). Nie zdołasz cofnąć czasu, żeby cokolwiek zmienić. Możesz jednak błagać Boga o darowanie popełnionych błędów. A co potem? Skoro Bóg obiecuje puścić wszystko w niepamięć, czy i ty nie powinieneś sobie wybaczyć? (Przypowieści 28:13; 1 Jana 1:9).

Przezwyciężanie gniewu

Czy nie odczuwasz gniewu, powiedzmy na lekarzy, pielęgniarki, przyjaciół czy nawet na zmarłego? Musisz zrozumieć, że taka reakcja na utratę bliskiej osoby zdarza się dość często. Twój gniew prawdopodobnie w sposób naturalny wiąże się z bólem, którego doświadczasz. Zdanie sobie z tego sprawy może ci pomóc. Pewien autor napisał: „Chcąc się uwolnić od zgubnych następstw gniewu, musisz go sobie uświadomić — nie oznacza to działania pod jego wpływem, lecz zrozumienie, że go odczuwasz”.

Pomocne okazuje się też wyrażanie gniewu. W jaki sposób? Z pewnością nie przez wybuchy niepohamowanej złości. Biblia ostrzega, iż trwanie w gniewie jest niebezpieczne (Przypowieści 14:29, 30). Nieraz jednak pociechę przynosi porozmawianie o tym z wyrozumiałym przyjacielem. A niektórzy przekonali się, że skutecznym lekarstwem na rozdrażnienie jest intensywne zażywanie ruchu (zobacz też Efezjan 4:25, 26).

Szczerość i uczciwość w uzewnętrznianiu swych uczuć ma wprawdzie doniosłe znaczenie, ale warto tu podać słowo przestrogi. Istnieje ogromna różnica między wyrażaniem emocji a wyładowywaniem ich na innych. Nie ma powodu obarczać drugich winą za swój gniew i frustrację. Postaraj się więc opowiedzieć o swych odczuciach, wystrzegając się przy tym agresji (Przypowieści 18:21). Niemniej najlepszą formą pomocy dla osób pogrążonych w smutku jest ta, którą zajmiemy się teraz.

Pomoc od Boga

„Bliski jest Pan tym, których serce jest złamane, a wybawia utrapionych na duchu” — zapewnia nas Biblia (Psalm 34:19). Po śmierci bliskiej osoby najbardziej może ci pomóc więź z Bogiem. Jak to rozumieć? Wszystkie podane tu praktyczne wskazówki opierają się na Słowie Bożym, Biblii, lub są z nim zgodne. Dzięki ich stosowaniu łatwiej jest sobie radzić.

Nie bagatelizuj przy tym roli modlitwy. Biblia nawołuje: „Zrzuć na Pana brzemię swoje, a On cię podtrzyma” (Psalm 55:23). Skoro już porozmawianie o swych przeżyciach ze współczującym przyjacielem może być pokrzepiające, ileż więcej da otwarcie serca przed „Bogiem wszelkiej pociechy”! (2 Koryntian 1:3).

Nie chodzi o to, że modlitwa po prostu poprawia samopoczucie. Ten, który ‛wysłuchuje modlitwy’, obiecuje swym sługom ducha świętego, jeśli będą szczerze o to prosić (Psalm 65:3; Łukasza 11:13). A święty duch Boży — Jego czynna moc — potrafi obdarzyć cię „mocą wykraczającą poza to, co normalne”, abyś umiał sobie radzić dzień po dniu (2 Koryntian 4:7, NW). Pamiętaj: Nie ma takich trudności, z którymi wierni słudzy Boga nie zdołaliby się z Jego pomocą uporać.

Pewna kobieta wspomina, jakim potężnym wsparciem po śmierci córki okazała się dla niej i dla męża modlitwa. „Kiedy wieczorem byliśmy w domu i ból stawał się nie do zniesienia, razem głośno się modliliśmy” — opowiada. „Zawsze gdy po raz pierwszy musieliśmy coś robić bez niej — pierwszy raz pójść na zebranie zborowe, pierwszy raz udać się na zgromadzenie — błagaliśmy o siły. Kiedy wstawaliśmy rano i rzeczywistość zdawała się nie do udźwignięcia, prosiliśmy Jehowę o pomoc. Z jakiegoś powodu ciężkim przeżyciem były dla mnie samotne powroty do domu. Wchodząc do mieszkania, zwracałam się do Jehowy w modlitwie, by pomógł mi zachować pewną miarę spokoju”. Ta wierna chrześcijanka słusznie jest mocno przeświadczona, że owe modlitwy odegrały dużą rolę. Ty też możesz się przekonać, iż w odpowiedzi na twe wytrwałe błagania ‛pokój Boży, który przewyższa wszelki rozum, strzec będzie twego serca i myśli’ (Filipian 4:6, 7; Rzymian 12:12).

Pomoc Boża istotnie ma ogromne znaczenie. Chrześcijański apostoł Paweł oświadczył, że Stwórca „pociesza nas we wszelkim utrapieniu naszym, abyśmy tych, którzy są w jakimkolwiek utrapieniu, pocieszać mogli taką pociechą, jaką nas samych Bóg pociesza”. Oczywiście pomoc Boża nie usuwa bólu, ale dzięki niej łatwiej go znieść. Nie oznacza to, że nie będziesz już płakać albo że zapomnisz o ukochanej osobie. Możesz jednak odzyskać równowagę. A gdy dojdziesz do siebie, twe przeżycia mogą sprawić, iż okażesz więcej zrozumienia i współczucia tym, którzy ponieśli podobną stratę (2 Koryntian 1:4).

„GDYBYŚ czegoś potrzebował, daj mi znać” — mówimy często przyjacielowi czy krewnemu, który niedawno stracił kogoś bliskiego. Mamy szczere chęci. Chcielibyśmy coś zrobić. Ale czy ktoś taki zadzwoni do nas i powie: „Przyszło mi do głowy, że mógłbyś mi w tym i w tym pomóc”? Raczej nie. A zatem jeśli chcemy naprawdę wesprzeć i pocieszyć osobę pogrążoną w żalu, bez wątpienia musimy wykazać inicjatywę.

„Słowo wypowiedziane we właściwym czasie jest jak złote jabłko na srebrnych czaszach” — głosi przysłowie biblijne (Przypowieści 15:23; 25:11). Mądry człowiek wie, co powiedzieć, a czego nie mówić, co zrobić, a czego nie robić. Oto kilka wskazówek biblijnych, uznanych za przydatne przez osoby, które straciły bliskich.

Co robić

Słuchaj. Zgodnie z Listem Jakuba 1:19 bądź „skory do słuchania”. Okazywanie w ten sposób współczucia należy do najskuteczniejszych form pomocy. Niektórzy odczuwają potrzebę mówienia o ukochanym zmarłym, o wypadku, w którym zginął, o chorobie, na którą umarł, albo też o swych przejściach po jego śmierci. Zapytaj więc: „Czy nie chciałbyś mi o tym opowiedzieć?” Niech sam zadecyduje. Wracając pamięcią do śmierci swego ojca, pewien młody mężczyzna oświadczył: „Naprawdę czułem się lepiej, gdy inni pytali, co się stało, a potem faktycznie słuchali”. Słuchaj cierpliwie i życzliwie i nie uważaj, że koniecznie musisz coś poradzić albo znaleźć jakieś rozwiązanie. Pozwól tej osobie opowiedzieć o wszystkim, czym chciałaby się podzielić.

Podnoś na duchu. Zapewniaj pogrążonych w żałobie, iż zrobili wszystko, co było w ich mocy (lub powiedz o czymś jeszcze, co uznasz za słuszne i zgodne z prawdą). Uświadamiaj im, że ich uczucia — na przykład smutek, gniew, poczucie winy — nie są czymś niezwykłym. Opowiedz o znanych ci osobach, które otrząsnęły się po podobnej stracie. W Księdze Przypowieści 16:24 czytamy, że takie „miłe słowa” są „lekarstwem dla ciała” (1 Tesaloniczan 5:11, 14, NW).

Bądź do dyspozycji. Bądź gotowy pomagać, i to nie tylko przez pierwsze kilka dni, kiedy są obecni liczni przyjaciele i krewni, ale jeszcze po miesiącach, gdy drudzy wrócą do normalnych zajęć. W ten sposób okażesz się „prawdziwym towarzyszem”, który nie odstępuje przyjaciela w czasie „udręki” (Przysłów [Przypowieści] 17:17, NW). „Nasi przyjaciele dbali o to, byśmy mieli wypełnione wieczory i nie musieli zbyt długo przebywać sami w domu” — opowiada Teresea, której dziecko zginęło w wypadku samochodowym. „Pomogło nam to uwolnić się od uczucia pustki”. Jeszcze po latach osieroceni mogą przeżywać ciężkie chwile w pewnych dniach, na przykład w rocznicę ślubu lub śmierci. Dlaczego nie miałbyś zaznaczyć sobie takich dat w kalendarzu i być w tym czasie w pobliżu, by w razie potrzeby służyć życzliwym wsparciem?

Wykaż stosowną inicjatywę. Czy nie trzeba pozałatwiać jakichś spraw? Może przydałoby się popilnować dzieci? Czy przyjezdni krewni i przyjaciele mają się gdzie zatrzymać? Osoby, które właśnie straciły kogoś bliskiego, często są tak oszołomione, że nie wiedzą nawet, co same powinny zrobić, a cóż dopiero mówić o wyjaśnianiu innym, jak mogliby pomóc. Jeżeli więc dostrzegasz jakąś rzeczywistą potrzebę, nie czekaj, aż ktoś cię poprosi, lecz wyjdź z inicjatywą (1 Koryntian 10:24; porównaj 1 Jana 3:17, 18). Pewna owdowiała kobieta wspomina: „Od wielu słyszałam: ‚Gdybym mógł ci w czymś pomóc, daj mi znać’. Ale jedna przyjaciółka o nic nie pytała. Weszła prosto do sypialni, zdjęła i wyprała pościel, która się zanieczyściła, gdy mąż umierał. Inna wzięła wiadro, wodę, środki czystości i wyszorowała dywanik zabrudzony wymiocinami. Po kilku tygodniach zjawił się starszy zboru w ubraniu roboczym, z narzędziami w ręku i oznajmił: ‚Na pewno trzeba tu coś naprawić. Powiedz, za co się wziąć?’ Bardzo ciepło o nim myślę, bo zreperował mi drzwi wiszące na jednym zawiasie i doprowadził do porządku instalację elektryczną” (porównaj Jakuba 1:27).

Bądź gościnny. „Gościnności nie zapominajcie” — zachęca nas Pismo Święte (Hebrajczyków 13:2). Powinniśmy okazywać ją zwłaszcza pogrążonym w smutku. Nie mów: „Przyjdź, kiedy tylko zechcesz”, lecz ustal dzień i godzinę. Jeżeli spotkasz się z odmową, nie rezygnuj zbyt szybko. Czasem potrzebna jest delikatna zachęta. Być może ktoś nie przyjmuje zaproszenia, bo obawia się, iż przy ludziach nie zapanuje nad swymi uczuciami. Może też wydaje mu się, że w tym okresie nie powinien sprawiać sobie przyjemności jakimś posiłkiem czy przebywaniem w towarzystwie. Przypomnij sobie gościnną Lidię, o której wspomina Biblia. O zaproszeniu do jej domu Łukasz napisał: „Wręcz przymusiła nas, żebyśmy weszli” (Dzieje 16:15, NW).

Zdobądź się na cierpliwość i wyrozumiałość. Nie bądź zbyt zaskoczony początkowymi wypowiedziami osób okrytych żałobą. Pamiętaj, że mogą doświadczać uczucia gniewu i winy. Jeżeli skrupia się to na tobie, potrzebujesz wnikliwości i cierpliwości, by się nie zdenerwować. „Przyodziejcie się w tkliwe uczucia: współczucie, życzliwość, uniżenie umysłu, łagodność i wielkoduszną cierpliwość” — nakazuje Biblia (Kolosan 3:12, 13, NW).

Napisz list. Często nie docenia się wartości listów lub kart kondolencyjnych. A jaką przynoszą one korzyść? Cindy, której matka zmarła na raka, odpowiada: „Od jednego z przyjaciół dostałam serdeczny list. Miał on dla mnie ogromną wartość, bo mogłam czytać go wciąż na nowo”. Taki pokrzepiający list może się składać „z niewielu słów”, ale powinny one płynąć z serca (Hebrajczyków 13:22, NW). Wyraź w nim zatroskanie i nawiąż do swych wspomnień o zmarłym albo do jego wpływu na twe życie.

Módlcie się wspólnie. Nie bagatelizuj roli modlitw za pogrążonych w smutku — osobistych lub zanoszonych razem z nimi. „Błaganie prawego (...) ma wielką siłę” — mówi Biblia (Jakuba 5:16, NW). Jeżeli na przykład usłyszą, jak modlisz się za nich, może łatwiej im będzie uwolnić się od takich negatywnych emocji, jak poczucie winy (porównaj Jakuba 5:13-15).

Czego nie robić

Nie trzymaj się na uboczu, bo nie wiesz, co powiedzieć lub zrobić. „Na pewno chcą być teraz sami” — możemy sobie tłumaczyć. Ale w rzeczywistości unikamy ich towarzystwa w obawie, że powiemy lub zrobimy coś niewłaściwego. Jeżeli jednak przyjaciele, krewni lub współwyznawcy stronią od takich osób, jedynie wzmagają w nich uczucie samotności, potęgując ich ból. Pamiętaj, że najżyczliwsze słowa i czyny należą często do najprostszych (Efezjan 4:32, NW). Już sama twoja obecność może być źródłem zachęty (porównaj Dzieje 28:15). Przypominając sobie dzień śmierci córki, Teresea opowiada: „W ciągu godziny hol szpitala napełnił się przyjaciółmi; byli tam wszyscy starsi z żonami. Niektóre kobiety miały na głowach lokówki, inni zjawili się w ubraniach roboczych. Po prostu rzucili wszystko i przyjechali. Wielu mówiło nam, że nie wiedzą, co powiedzieć, ale nie miało to żadnego znaczenia, bo byli przy nas”.

Nie nalegaj, by przestali się smucić. „Już dobrze, już nie płacz” — chcielibyśmy może powiedzieć. Ale czasem lepiej jest dać się wypłakać. „Moim zdaniem osobom, które straciły kogoś bliskiego, trzeba pozwolić uzewnętrzniać swe emocje, naprawdę je z siebie wyrzucić” — twierdzi Katherine, przypominając sobie okres po śmierci męża. Unikaj mówienia, jak się powinni czuć. I nie zakładaj, że w trosce o ich uczucia musisz ukrywać własne. Przeciwnie, ‛płacz z płaczącymi’, jak radzi Biblia (Rzymian 12:15).

Nie śpiesz się z radą, by porozdawali ubrania lub inne osobiste rzeczy zmarłego, dopóki nie będą na to przygotowani. Możemy sądzić, że lepiej byłoby usunąć przedmioty budzące wspomnienia, gdyż w pewnym sensie przedłużają one cierpienie. Ale przysłowie: „Co z oczu, to i z myśli” może tu nie mieć zastosowania. Osoba pogrążona w żalu nieraz musi tracić zmarłego powoli. Przypomnijmy sobie, jak w Biblii opisano reakcję patriarchy Jakuba na wieść, że jego syn Józef został pożarty przez dzikie zwierzę. Kiedy zobaczył zakrwawioną szatę Józefa, „przez długi czas opłakiwał syna swego. Próbowali go pocieszać wszyscy synowie jego i wszystkie córki jego, ale nie dał się pocieszyć” (1 Mojżeszowa 37:31-35).

Nie mów: „Możecie jeszcze mieć dzieci”. „Denerwowali mnie ludzie, którzy mi powtarzali, że mogę urodzić jeszcze jedno dziecko” — mówi osierocona matka. Choćby to było powiedziane w najlepszej intencji, sugerowanie, że miejsce utraconego dziecka może zająć inne, rani bolejących rodziców „jak miecz” (Przypowieści 12:18). Nigdy nie da się zastąpić jednego dziecka drugim. Dlaczego? Ponieważ każde jest niepowtarzalne.

Nie unikaj wzmianek o zmarłym. „Często nawet nie wymieniano imienia mojego syna Jimmy’ego ani o nim nie rozmawiano” — wspomina pewna matka. „Muszę przyznać, że było mi z tego powodu przykro”. Niekoniecznie więc trzeba zmieniać temat, gdy padnie imię zmarłego. Zapytaj osobę, która straciła kogoś ukochanego, czy nie chce o nim pomówić (porównaj Joba 1:18, 19 oraz 10:1). Niektórzy cenią sobie, gdy przyjaciele opowiadają im o szczególnych zaletach, którymi zmarły podbił ich serce (porównaj Dzieje 9:36-39).

Bądź ostrożny z twierdzeniem, że tak jest najlepiej. Próby doszukania się czegoś dobrego w śmierci nie zawsze ‛pocieszą dusze przygnębione’, opłakujące swych bliskich (1 Tesaloniczan 5:14, NW). Pewna młoda kobieta, której zmarła matka, wspominała: „Słyszałam wokół: ‚Już nie cierpi’ albo ‚Przynajmniej ma spokój’. Nie mogłam tego słuchać”. Takie uwagi mogą sugerować, że osieroceni nie powinni się smucić lub że strata nie ma większego znaczenia. Tymczasem zapewne odczuwają przejmujący ból, głęboko przeżywając brak ukochanej osoby.

Lepiej nie mów: „Wiem, co czujesz”. Czy na pewno wiesz? Skąd na przykład możesz wiedzieć, co czują rodzice, którym umarło dziecko, jeśli sam tego nie doświadczyłeś? A jeżeli nawet poniosłeś taką stratę, drudzy mogą ją przeżywać trochę inaczej (porównaj Treny 1:12). Niemniej gdybyś uznał za stosowne opowiedzieć, jak się otrząsnąłeś po tym ciosie, może się to okazać pod niejednym względem pożyteczne. Pewną kobietę, która w tragicznych okolicznościach straciła córkę, pocieszyła matka innej zmarłej dziewczynki, wyjaśniając, jak odzyskała równowagę. „Matka tamtej dziewczynki nie zaczęła od słów: ‚Wiem, co pani przeżywa’” — opowiada wspomniana kobieta. „Po prostu dzieliła się ze mną swoją historią i słuchała, gdy mówiłam, jak ja to odbieram”.

Pomaganie osobie okrytej żałobą wymaga z twej strony współczucia, rozwagi i ogromnej miłości. Nie czekaj, aż ktoś się do ciebie zwróci. Nie mów: „Gdybym mógł ci w czymś pomóc...” Sam znajdź to „coś”, a potem wykaż należytą inicjatywę.

Jednakże pozostaje jeszcze kilka pytań: Co o nadziei zmartwychwstania mówi Pismo Święte? Jakie znaczenie może mieć ona dla ciebie oraz drogiego ci zmarłego? Skąd pewność, że nadzieja ta jest uzasadniona?