Kanon Ptolemeusza

Dla poparcia tradycyjnie uznawanej daty, mianowicie 587 roku p.n.e., przytacza się również kanon Klaudiusza Ptolemeusza, astronoma z II wieku n.e. Utworzona przez niego lista królów uchodzi za trzon chronologii starożytnej, w tym także nowobabilońskiej.

Ptolemeusz sporządził swoje zestawienie jakieś 600 lat po upadku dynastii nowobabilońskiej. W jaki więc sposób ustalił początek panowania króla, którego umieścił w spisie na pierwszym miejscu? Jak sam wyjaśnił, korzystał z danych o zjawiskach astronomicznych, między innymi o zaćmieniach Księżyca, by dojść „do początku panowania Nabonassara” — pierwszego króla z listy⁠⁴. Dlatego Christopher Walker z Muzeum Brytyjskiego uznał, że kanon Ptolemeusza był „sztucznym systemem mającym wyposażyć astronomów w ujednoliconą chronologię”, a nie „w precyzyjne zestawienie dat wstąpienia na tron i śmierci królów”⁠⁵.

„Od dawna wiadomo, że kanon ten jest rzetelny pod względem astronomicznym” — napisał profesor Leo Depuydt, jeden z zagorzałych obrońców Ptolemeusza, po czym dodał: „Ale nie znaczy to automatycznie, że jest wiarygodny pod względem historycznym”. Na temat listy królów Depuydt wyjaśnił: „Jeśli chodzi o wcześniejszych władców [między innymi królów nowobabilońskich], to kanon należałoby porównać ze świadectwami klinowymi — każdy okres panowania z osobna”⁠⁶.

Czym są te „świadectwa klinowe” pozwalające ocenić historyczną dokładność kanonu Ptolemeusza? Należą do nich kroniki babilońskie, spisy królów oraz tabliczki handlowe. Są to więc dokumenty klinowe sporządzone przez skrybów żyjących w czasach nowobabilońskich lub blisko tego okresu⁠⁷.

Jak wypada porównanie spisu Ptolemeusza z tekstami klinowymi? W ramce „Porównanie kanonu Ptolemeusza ze świadectwami klinowymi” (patrz poniżej) zestawiono fragment tego kanonu z pewnym starożytnym dokumentem klinowym. Zauważmy, że Ptolemeusz między babilońskimi władcami Kandalanu i Nabonidem wymienia tylko czterech królów. Tymczasem lista królów znaleziona w Uruk — stanowiąca część świadectw klinowych — wymienia siedmiu królów. Czy ich panowanie było chwilowe i nieistotne? Według tabliczek handlowych jeden z nich panował siedem lat⁠⁸.

Świadectwa klinowe zawierają też mocne dowody, że przed Nabopolasarem (pierwszym królem nowobabilońskim) w Babilonii panował inny władca (Aszur-etel-ilani). Co więcej, w okresie dłuższym niż rok nie było w tym kraju żadnego króla⁠⁹. Informacje te nie pojawiają się w kanonie Ptolemeusza.

Dlaczego Ptolemeusz pominął niektórych królów? Najwidoczniej nie uznał ich za prawowitych władców Babilonii⁠¹⁰. Na przykład wyłączył z tej listy nowobabilońskiego króla Labaszi-Marduka. Jednak według dokumentów klinowych królowie pominięci przez Ptolemeusza rzeczywiście panowali w Babilonii.

Ogólnie biorąc, kanon Ptolemeusza uchodzi za dokładny. Ale czy na jego podstawie można — zważywszy na wspomniane luki — ustalić niepodważalny porządek chronologiczny?

4. Almagest, III, 7 (przekład Geralda J. Toomera w Ptolemy’s Almagest, 1998, strona 166). Ptolemeusz wiedział, że babilońscy astronomowie posługiwali się schematami matematycznymi do obliczania minionych i przyszłych zaćmień Księżyca, gdyż odkryli, że zaćmienia o takim samym charakterze powtarzają się co 18 lat (Almagest, IV, 2).

[Ramka i ilustracje na stronie 30]

[Patrz publikacja]

PORÓWNANIE KANONU PTOLEMEUSZA ZE ŚWIADECTWAMI KLINOWYMI

Ptolemeusz pominął niektórych królów. Dlaczego?

KANON PTOLEMEUSZA

Nabonassar

Nabu-nadin-zeri (Nadinu)

Mukin-zeri oraz Pul

Ululaju (Szalmaneser V), „król Asyrii”

Merodach-Baladan

Sargon II, „król Asyrii”

Pierwszy okres bez króla

Bel-ibni

Aszur-nadin-szumi

Nergal-uszezib

Muszezib-Marduk

Drugi okres bez króla

Esarhaddon, „król Asyrii”

Szamasz-szuma-ukin

Kandalanu

Nabopolasar

Nebukadneccar

Amelmarduk

Neriglisar

Nabonid

Cyrus

Kambyzes

LISTA KRÓLÓW ZNALEZIONA W URUK

Kandalanu

Sin-szumu-liszir

Sin-szar-iszkun

Nabopolasar

Nebukadneccar

Amelmarduk

Neriglisar

Labaszi-Marduk

Nabonid

[Ilustracja]

Kroniki babilońskie należą do świadectw klinowych pomagających zweryfikować dokładność kanonu Ptolemeusza

[Prawa własności]

Zdjęcie wykonane za uprzejmą zgodą British Museum