-
Paralahn KailokKahn Iroir—2001 | March 1
-
-
keinek de wehi, de soakoahiek en meteikan.
Pil ehu, oaralap en nuhspehpa kan ehuehu rahn kin idialahng kaparaparlahn xenophobia, me kin keieu wiawihong irail kan me pokousang nan sapwarail, me ahnsouwet mihmi ni uwen aramas rar pak 21. E kansensuwed en nda me, pali moron en irail kan me kin kasalehda kailok ong mehn liki kan iei me pwulopwul kan, me kin ale kangoang sang rehn kaun en politik kan oh meteikan me kin raparapahki ihs me ren kapwukoahki arail kailok kan. Kilelpen soangen irair wette kin sansalki seulikilik, sohte mweidohng pwung en meteikan, oh wiadahr ahr madamadau ong soangen aramas kan me weksang irail.
Ia ekei kahrepe kan me karehda soangen kaparaparlahn kailok? Oh dahme kak wiawi pwehn kihsang kailok? Artikel en mwuri pahn sapengla peidek pwukat.
-
-
Ahl Ehute en Kihsang Douluhl KailokKahn Iroir—2001 | March 1
-
-
Ahl Ehute en Kihsang Douluhl Kailok
“Kitail sohte kak nda me pahn sohte kailok iangahki masak. . . . Kitail kin kailongki dahme kitail masak oh wasa me kailok kin mie, masak kin mihmihseli wasao.”—CYRIL CONNOLLY, LITERARY CRITIC AND EDITOR.
SOCIOLOGIST tohto kin kamehlele me kailok kin tengla loal nan madamadau en aramas. “Pali lauden kailok ele kin koasoansoandiehr loalen aramas,” kapikikip ong nan aramas, koasoia emen saintis en pelien sains.
Ih kahrepe tohnsukuhl kan en pelien irair en aramas kin ahneki soangen madamadau wet. Irail kan me re kin onopki iei ohl akan oh lih akan me ipwikihdi “sapwung” oh “nan dihp,” nin duwen me nting sarawi en Paipel kasalehda. (Melkahka 51:5) Pil pein Sounkapikadao, tetehk aramas sohunsek sounpar kid samwalahro, “ketin mahsanihada duwen aramas akan ar suwedlahr nin sampah, oh ar lamalam akan eh kin suwed ahnsou koaros.”—Senesis 6:5.”—Genesis 6:5.
Lipilipil, oh kailok me kin kohsang met kin tepisang ahn aramas sohunsek oh roporop. (Deuderonomi 32:5) E kansensuwed pwe sohte koasoandi en aramas de koperment, mendahki ah kosonned, me kak wekidala mohngiong en aramas ong soangen ire pwukat. Emen soun nuhs me adaneki Johanna McGeary koasoia: “Sohte polihs, mendahki ia uwen kehlail, kak kihsang kailok me kahrehong Bosnia, Somalia, Liberia, Kashmir, Caucasus en dirkihla kamaramas.”
Ahpw, mwohn kitail pahn tepiada rapahki mehn kamwahula kan, kitail anahne en wehwehkihla dahme kin kahrehda wiewiahn kailok kan.
Kailok Me Kohsang Masak
Ni sohpeikidpe, ekei kahrepe kan me kin wahdo pingiping en kailok kan nan atail ahnsou iei sang ni pelien koasoandi en aramas oh palien paien wehi. Lipilipilki meteikan oh wiewiahn kailok kin kalap dierek nan wasa kan me pwihn me kin koukousoan nan wasa kan me paiamwahu kin malaulau. Pil ehu, kailok kin kalap mih wasa me koasoandi en mouren ekei aramas nan wasa ehu kin mihla nan keper sang mehn liki kan.
Ekei kin pehm me aramas kapw pwukat pahn siaiki doadoahk kan, oh doadoahk pweitikitik, de pahn kahrehda pweinen kepwe kan en tikitikla. Ma ire pwukat me mehlel de soh kin wia ehu ire tohrohr. Masak pwe paien wehi pahn ohla oh masak me irair en mouren koasoandi en aramas de irair en mouren aramas pahn ohla kin wia kahrepe kehlail kan me kin wahdo lipilipilki aramas oh kailok.
Ia kahk keieu ong en kihsang douluhl kailok? Met iei wekideklahn lamalam.
Wekideklahn Lamalam
“Wekidekla mehlel kin kak kohdo ihte sang ni pein nsenen aramas kan me pidada met,” koasoia McGeary. Oh iaduwen pein nsenen aramas kak wekila? Eksperiens kan kasalehda me kehl me keieu manaman, oh keieu kamwekidada aramas, oh poatopoat pahn kin pelianda kailok en dehr kekeirada kin kohsang Mahsan en Koht, Paipel. Met pwehki “mahsen en Koht wie momour oh manaman, e keng sang kedlahs me au riau. E kin lellohng loalen aramas lel wasa me keieu rir, wasa me mour oh ngehn kin tuhpene ie, wasa me kakon oh sahl akan kin tuhpene ie. E kin kadeikada ineng oh lamalam en nan kapehd en aramas.”—Ipru 4:12.
Ni mehlel, kihsang lipilipilki meteikan oh kailok sohte kin pein wiawi, de mwadang wiawi. Ahpw e kak wiawi. Sises Krais, meno me kin keieu kamwekidada mohngiong kan oh kadeikpen loalen aramas, kak kamwekid aramas en wekila. Aramas rar kan kin pweida ni ahr kin idawenla sapwellimen Sises Krias kaweid erpit: “Kumwail poakohng amwail imwintihti kan oh kapakapki me kin kalokei kumwail.”—Madiu 5:44.
Pwungong sapwellime padahk kan, Sises kin kapataiong nan pwihn en kompoakepah kan me e keieu likih Madiu, me mahso kin wia emen sounrik taksis, me koasoandi en mehn Suhs kan kin kailongki oh kesehla. (Madiu 9:9; 11:19) Pil ehu, Sises ketin wiahda koasoandi en kaudok min ehu me pahn kedekedeo oarepene Mehn Liki kid kan me mahso mehn Suhs kan kin mwamwahleki oh kailongki. (Kalesia 3:28) Aramas kan sang koaros en ahnsouwo wiahla werek kan en Sises Krais. (Wiewia 10:34, 35) Aramas pwukat kin ndandkihla arail limpoak mehlel. (Sohn 13:35) Ni ahnsou me ohl akan me dirkihla kailok kostakai sapwellimen Sises tohnpadahk Stepen oh kemehla, kaimwiseklahn ah mahsan kan iei: “Maing [Siohwa] komw dehr ketikihong irail pwukoahpen dihp wet.” Stepen mwahuki mehkan me keieu mwahu ong irail kan me kailongkin ih.—Wiewia 6:8-14; 7:54-60.
Kristian mehlel kan nan rahnpwukat kin pil ni ahlohte mwekidki kaweid en Sises en wia me mwahu, kaidehn ongete riarail Kristian kan, ahpw pil ong irail kan me kin kailongkin irail. (Kalesia 6:10) Re kin doadoahk laud pwehn kihsang kailok nan arail mour. Ni arail pohnese duwen kehl manaman kan me kin kak kahrehda kailok loalarail, re kin nantiong powehdi met oh wiliankihdi kailok limpoak. Ehi, ni duwen me ohl loalokong men mahsanih: “Kailok kin kahrehda kahpwal, ahpw limpoak kin mahkohng sapwung koaros.”—Lepin Padahk 10:12.
Wahnpoaron Sohn mahsanih: “Mehmen me kin kailongki rie, ih sounkam aramas emen, oh kumwail ese me sounkam aramas sohte kak ahneki mour soutuk.” (1 Sohn 3:15) Sounkadehdehn Siohwa kan kamehlele met. Imwilahn met, ahnsouwet re kin miniminpene—sang ni soangen keinek kan, tiahk kan, kaudok oh wehi kan—ni ahr kin wiahla pwihn ehu me kin saledek sang kailok, minimin en pirien mehlel ehu me kohsang nan sampah pwon.
Kailok Pahn Kohsang Douluhl!
‘Ahpw,’ ele ke pahn nda, ‘met mwahu ong aramas kan me pidada met. Ahpw, met sohte kak kihsang douluhl kailok pohn sampah.’ Mehlel, mendahki ma ke sohte ahneki kailok nan mohngiongomw, meteikan kak kailongkin uhk. Ihme kitail anahne en kilangwohng Koht pwehn ketikihong kitail kamwahupen kahpwal wet me kin mihmi wasa koaros nan sampah.
Koht kupwurki me lipwen kailok koaros pahn ahnsou keren koakoahksang pohn sampah. Met pahn wiawi pahn kaundahn koperment en nanleng me Sises padahkihong kitail en kapakapki: “Samat me ketiket nanleng: Mwaromwi en sarawihla rehn aramas koaros, mweimwi en pweida wasa koaros, kupwuromwi en kin wiawi nin sampah duwen eh kin wiawi nanleng.” (Madiu 6:9, 10) Ni ahnsou me kapakap wet pahn pasapengla douluhl, irair kan me kin kahrehda kailok sohte pahn mie kohkohlahte.
Met pil rongamwahu! Mie mehn kadehde mehlel kan me kitail momour ni “imwin rahn akan.” Ihme karehda, kitail kak koapworopworki me ni ahnsou keren kitail pahn kilang kailok ah pahn sohrala sang sampah wet. (2 Timoty 3:1-5; Madiu 24:3-14) Nan sapwellimen Koht sampah kapwo me e inoukihda, ngehnin pirienpene mehlel pahn mie pwehki tohnsampah pahn unsekla.—Luk 23:43; 2 Piter 3:13.
Luhk pil kohwong uhk en iang wiahla kisehn pirien limpoak wet!
-
-
Meirong Kan Me Kin Kaperenda KohtKahn Iroir—2001 | March 1
-
-
Meirong Kan Me Kin Kaperenda Koht
“Samworo lapalap koaros kin idihda pwe re en pwukoahki patohwandahng Koht kisakis oh mehn meirong kan.”—IPRU 8:3.
1. Dahme kahrehda aramas akan ahneki pepehm me re anahne sohpeiong Koht?
SOUPOAD en Paipel men, Alfred Edersheim, ntingihdi: “En wia meirong kan kin wia mehkot me aramas kin ahn wia duwehte aramas kin ahn wia kapakap; en wia meirong kin kasalehda eh pepehm akan duwen pein ih, oh en wia kapakap kin kasalehda eh pepehm akan duwen Koht.” Ni ahnsou me dihp tepida nin sampah, e kahrehong aramas akan en nsensuwedla, sohla karanih Koht, oh mworusala. Kitail anahne sawas pwehn kihsang rehtail soangen pepehm pwukat. E mengei en wehwehki me ni ahnsou me aramas akan kin lelohng kahpwal pwukat, re kin ahneki pepehm me re anahne sohpeiong Koht pwehn ale sawas.—Rom 5:12.
2. Mehnia iren Paipel kan kin kawehwehda duwen meirong kan ong Koht sangete mahs?
2 Meirong kan ong Koht me keieu ntingihdi nan Pwuhk Sarawi iei meirong kan me Kain oh Eipel wiahda. Kitail wadek nan Pwuhk Sarawi: “Mwurin ahnsou kei Kain ahpw wahdo ekei wahnsapwe ko oh meirongkihong Kauno. A mwuri, Eipel ahpw kihda mesenih en nah sihpw akan oh kemehla, pwe en meirongkihong Kauno uduk me keieu kaselel en sihpwo.” (Senesis 4:3, 4) Mwuhr, kitail kin wadek duwen Noha, me Koht ketin doarehla ih oh eh peneinei sang Nohliko ni ahnsou me Koht kasorehla dih suwed en ahnsowo, oh Noha wia “meirongki ekei mahn pohn pei sarawio” ong Siohwa. (Senesis 8:20, New World Translation) Sapwellimen Koht ladu lelepek oh kompoakepah, Eipraam, kin mwekidkihda sapwellimen Koht inou oh kapai kan, oh ekei pak kin ‘kauwada pei sarawi ehu oh likweriong mwaren Siohwa.’ (Senesis 12:8; 13:3, 4, 18, NW) Mwuhr, Eipraam lelohng kasongepen eh pwoson me keieu apwal ni ahnsou me Siohwa mahsanihong ih en wia meirong isihs ki nah pwutak Aisek. (Senesis 22:1-14) Kitail pahn kilang me poadopoad pwukat, mendahki mwotomwot, kin kamarainihkin kitail duwen oaralap wet: meirong.
3. Dahme meirong kan kin wia nan kaudok?
3 Sang iren Paipel pwukat oh pil iren Paipel teikan, e sansal ong kitail me meirong kin wia poahsoanpen kaudok ong Koht mwohnte Siohwa pil wiahda kosonned kan ni oaritik duwen meirong kan. Me kin pid irewet, ehu pwuhk kin kawehwehda lepin lokaia wet “meirong” nin duwen “wiewiahn kaudok me mehkot pahn kohwong koht men pwe aramas akan pahn kak wiahda oh kolokol, de kasapahldo nanpwung mwahu rehn meno me aramaso kin kaudokiong.” Ahpw, met kin kapwarehda peidek kesempwal kei me konehng kitail en tehk kanahieng. Iet peidek pwukat: Dahme kahrehda meirong kin wia mehkot kesempwal nan atail kaudok? Mehnia meirong kan Koht kin kupwurki? Oh iaduwen meirong kan en mahs kin pid kitail rahnwet?
Dahme Kahrehda Meirong kan me Anahn?
4. Ia imwilahn Adam oh Ihp ni ahnsou me ira wiahda dihp?
4 Ni ahnsou me Adam wiahda dihp, e nsenki wia met. Ni e nsenki ale oh kang wahn tuhke sang tuhkehn kehsehki aramas dahme mwahu oh dahme suwed, iei wiewiahn sapeik ehu. Pwainen wiewiahn sapeik wet iei mehla, nin duwen me Koht ni sansal mahsanih: “Ma ke pahn tungoale, ke pahn mehkihla rahnohte.” (Senesis 2:17) Adam oh Ihp dolungada pweinen dihp—ira mehla.—Senesis 3:19; 5:3-5.
5. Dahme kahrehda Siohwa tepida men sewese kadaudok en Adam kan, oh dahme E ketin wiaiong irail?
5 Eri, dahme pahn wiawiong kadaudok en Adam kan? Pwehki irail sohsohki dihp sang rehn Adam, re pil kin lelohng irair pwukat me tepin pwopwoudo lelohngehr: re kin dohsang Koht, oh sohte arail koapworopwor, oh irail pil kin mehla. (Rom 5:14) Ahpw, Siohwa kin wia emen Koht me sapwellimaniki irair en kopwungpwung oh manaman oh—keieu—e kin kasalehda limpoak. (1 Sohn 4:8, 16) Eri, ih me tepin kamwahuwihala nanpwungen Ih oh aramas akan. Mwurin Paipel mahsanih duwen “pweinen dihp iei mehla,” e pousehla oh mahsanih met: “ahpw sapwellimen Koht kisakis sapan, iei mour soutuk rehn Krais Sises atail Kaun.”—Rom 6:23.
6. Ia kupwuren Siohwa ong lipwen dipen Adam?
6 Dahme Siohwa ni imwilao ketin wia pwehn kadehdehda me e uhdahn pahn ketikihda sapwellime kisakis, e ketikihda mehkot en kapwungala dahme salongalahr pwehki sapwung me Adam wiadahr. Lepin lokaia ka·pharʹ ni lokaiahn Ipru kin wehwehki “pwaindi” de “limwihasang,” oh e pil kak wehwehki “tomw.”a Met kin wehwehki me Siohwa wia mehkot pwehn pwaindi dihp me aramas akan kin sohsohki sang rehn Adam oh e limwihasang suwed akan me kohdosang dihp me aramas sohsohkiher pwe aramas koaros en kak ale kisakis wet oh saledeksang dihp oh mehla.—Rom 8:21.
7. (a) Koapworopwor dahieu kohwong kitail pwehki Koht kadeikada Sehdan? (b) Isais dahieu pahn anahne wiawi pwehn kasaledekihala aramas akan sang dihp oh mehla?
7 Mwurin tepin pwopwoudo wiahda dihp, koapworopwor en saledeksang dihp oh mehla wiawihdahr. Ni ahnsou me Siohwa kadeikda Sehdan (me karasaiong sineiko), Siohwa mahsanih: “Kowe oh liho pahn kin imwintihtipene; nein liho oh pil noumw kan pahn pil kin imwintihtipene kohkohlahte. E pahn sok pohn moangomwen pwe en kamwutepene; oh ke pahn ke keimwen neh.” (Senesis 3:15) Sang kokohp wet, mie koapworopwor ong aramas akan me kin pwoson inou wet. Ahpw, mie pweinen saledek wet. Kadaudoko me inoudahr sohte pahn kohdohte oh kasorehla Sehdan; pwe nehn Kadaudoko pahn anahne ohla, oh e pahn lelohng kalokolok oh mehla, ahpw kaidehn mehla soutuk.
8. (a) Iaduwen wiewiahn Kain imwila suwed? (b) Dahme kahrehda Koht ketin kupwurki meirong me Eipel wiahda?
8 Ni soh peikidpe, Adam oh Ihp medemedewe duwen ihs Kadaudoko me inoudahro. Ni ahnsou me Ihp neitikih nah pwutak mesenih, Kain, e nda met: “I nainekidahr pwutak emen sang ni kalahngan en Kauno.” (Senesis 4:1) E medemedewe me nah pwutak iei Kadaudoko? Mehnda ma e ahneki madamadau wet de soh, Kain oh meirong me e wiahda imwila suwed. Ahpw, ni pali teio, rie Eipel, kin pwoson sapwellimen Koht inou oh met kamwekid ih en meirongkihong Siohwa mesenih en nah sihpw kan. Kitail wadek: “Pwoson me kahrehiong Eipel en meirongkihong Koht meirong ehu me mwahusang en Kain eh meirong. Pwehki eh pwoson, e kenikenla pahn Koht nin duwen aramas pwung men.”—Ipru 11:4.
9. (a) Dahme Eipel kin pwoson, oh iaduwen e kasalehda met? (b) Dahme meirong me Eipel wiahda kin kasansalehda?
9 Pwoson me Eipel kasalehda kaidehn soangen pwoson me e kin kamehlele me mie Koht, pwe Kain pil ahneki soangen pwoson wet. Ahpw, Eipel kin pwoson sapwellimen Koht inou me Kadaudoko pahn kamourala aramas lelepek akan. Koht sohte kasalehong Eipel dahme pahn wiawi, ahpw sapwellimen Koht inou kin sewese Eipel en wehwehki me, ni karasaras, keimwen nehn emen pahn anahne ohla. Ei, e sansal me e kin ese me emen aramas pahn anahne mehla—nin duwen meirong ehu. Eipel eri kihong Utupen Mour (Siohwa) kisakis ehu me kin pid mour oh nta, mwein ele pwe e kin ngoangki kasikasik pweidahn sapwellimen Siohwa inowo. Kasalepen pwoson wet kin kahrehong Siohwa en kupwurki meirong me Eipel wiahda, oh e kin ekis kawehwehda duwen mouren meirongo—ehu ahl me aramas soh-unsek akan pahn kakete peki rehn Koht pwehn kak nanpwung mwahu reh oh kenikenla reh.—Senesis 4:4; Ipru 11:1, 6.
-