10 Yachaqana

¿Imayna rikchʼayniyuqchus kasqaypichu, astawan tʼukurinay kanman?

RIKCHʼAYNIYKITA espejopi qhawakusqaykimanjina, ¿mana gustasusqantachu ninki? Wakillan imayna rikchʼayniyuqchus kasqanchikwan kusisqa kanchik. Narcisoqa, yakupi qhawarikuspalla kʼachitu kasqanta yuyarqa, wakin waynastaq paymanta nisqaqa, ni espejollapipis qhawakuyta munankuchu.

María 16 watayuq, may llakisqa nin: ‘Cuerpoyqa, mana gustawanchu, nitaq kʼachitachu kani’. Bob 13 watayuq nin: ‘Chukchayqa uqharikuspa rabiachiwan, manataq gustawanchu’. Watas pasasqanmanjina waynas, sipaskuna ima, cuerponku jukjinayasqanta reparakunku. Juk doctor nisqanmanjina, wakin waynasqa, chay reparakusqankurayku mayta llakikunku. Arí, achkha waynas, sipaskuna ima, uyankumanta, chukchankumanta, imayna cuerpoyuqchus kasqankumanta ima, mayta phutikunku.

Diosqa, kʼachitu chayri kʼachita kayta allinpaq qhawan. Eclesiastés 3:11 pʼiti nin: “Diosqa tukuy imata tiempompi kʼachituta ruwarqa”, nispa. Rikchʼayniykimanjina wakinqa allinta parlapayasunqanku, qhawasunqanku ima. Doctor James nin: “Runap rikchʼayninqa, imayna runachus kasqanta rikuchin”, nispa. Chayrayku rikchʼayniykita, sumaqpaq qhawakunaykiqa mana saqrachu. Rikchʼayniykirayku, wakkunamanta karunchakunki manataq rikchʼayniykita maychus kaqmanjinachu qhawakuchkanki chayqa, mana allintachu ruwachkanki.

¿Pitaq, rikchʼayniyki mana allinchu kasqanta nisunki?

Chiqamanta mana tukuychu rikchʼayninkuta allinpaq qhawakunku, rikchʼayninku allin kaptinpis: wakin sipaskunaqa tullitu kasqankurayku wirayayta munachkanku, wakintaq tullitu kayta munachkanku. ¿Imaraykutaq mana maychus kaqmanjina rikchʼayninkuta qhawakunkuchu? ¿Imaraykutaq wakin, sipaskuna, allin rikchʼayniyuq kaspapis, mana allin rikchʼayniyuqchu kasqankuta yuyanku?

Doctor Richard Sarles nin: “Waynuchuspata, sipaskunapta ima, wiñasqankumanjina cuerponku tikrakun. [...] Chayrayku cuerponkuwan sunqu juntʼasqa kanankumantaqa, compañerosninku chayri amigosninku, rikchʼayninmanta imatachus nisqankurayku, mana kusisqachu kanku”. Compañerosninku nisqankumanjina, imayna sinqayuqchus, ninriyuqchus kasqanta qhawaspa, ancha jatun chayri juchʼuysitu kasqanta, wirita chayri tullitu kasqanta ninku, chaytaq waynasta, sipaskunata ima, llakichinman. Wakinkuna imayna rikchʼayniyuqchus kasqaykimanta asikuptinku, chayri wakkuna qammanta, astawan sumaq rikchʼayniyuq kasqankuta nisuptinku, qam kikiykiwan phiñakuwaq.

Chantá telepi, revistaspi, rikusqaykimanjina, mana ruwanaykipaq allinta tʼukuriy. Imaraykuchus telepi, revistaspi ima, kʼachitu qharis, kʼachita warmis rikukun, chantá kʼachitas kanapaq chayri kʼachitasman tukunapaq tukuy imata ranqhayta munasqanku rikukullantaq. Chaywantaq, yuyachiyta munasunku, mana kʼachitu chayri kʼachita kaspaqa, pakakunaykita, chayri wasillaykipi qhipakunaykita, ni piwan rikuchikunaykipaq.

¡‘Ama kay pachamanta runasjina yuyaychu’!

Mana kʼachitachu kasqaykita niraq yuyachkaspa, imayna rikchʼayniyuqchus kasqaykita qhawarikunaykiqa allin kanman. ¿Rikchʼayniyki chiqamantachu mana allin, llakikunaykipaq (chayri asikunankupaq)? ¿Amigosniyki nisusqankuraykuchu jinata yuyanki? Biblia nin: “Ama kay pacha runaspa yuyasqankuman jina kausayman yachakuychejchu”, nispa (Romanos 12:2).

Kaypi tʼukuriy: ¿Pikunataq nisunku, rikchʼayniykita allinchanaykita, riqsisqa, kusisqa ima kanaykipaq? ¿Manachu, sumaq qʼapaq jawinasta ruwaqkuna, ranqhaqkuna ima? ¿Imaraykutaq mana chʼawkiyachikunaykichu tiyan? Wakkuna rikchʼayniykita mana allinpaq qhawasqanku, ¿yanapasunankupaqchu chayri pisipaq qhawachisunankupaqchu? ¿Pitaq jina “amigosniyuq” kayta munanman?

Biblia yuyaychawanchik: “Yuyayniyoj kayman sonqoykita jayway”, nispa (Proverbios 2:2). Allin yuyayniyuq kasqaykiqa, telepi rikuchisqankumanjina mana ruwanaykipaq yanapasunqa. Wakillan rikuchisqankumanjina ruwaspa, allin rikchʼayniyuqman tukunku. Chantapis “allin rijchʼayniyoj kaynenqa yanqha manakaj” (Proverbios 31:30). Kʼachitus, chayri kʼachitas kasqankurayku, revistaspaq fotosta urqhuchikuspa, telepi lluqsispa, qullqita japʼiqkunaqa, pisi tiempollata chay llamkʼaypi kanku, imaraykuchus pisi tiempomanqa aswan sumaq rikchʼayniyuq runasta maskʼanku. Telepi, revistaspi ima, kʼachitus, kʼachitas lluqsinankupaqqa, tukuy imaymana cremasta uyankuman churachikunku. Chantá, revistaspaq fotosta urqhuqkunaqa, allin richʼaniyuq kanankupaq fotollapiña allinchaykunku. (Chayrayku wakinqa, revistaspi, telepi ima, lluqsimuqkunata, mana pintasqata, mana cremaswan churasqata rikuspa, tʼukuspa qhipakunku mana revistaspi, telepi ima lluqsimusqankumanjinachu kasqankumanta.)

Mana telepi chayri revistaspi lluqsimuqkunajina kasqaykimanta, mana llakikunaykichu tiyan. Wakkunapis mana nisunankuchu tiyan, allin rikchʼayniyuq kanaykipaq imatachus ruwanaykita. Rikchʼayniykiwan kusisqa kaspaqa, ama wakkuna nisusqankuta kasuychu. Ichá wakin kuti, imachus rikchʼayniykimanta mana gustasusqanqa, wak waynasman chayri sipaskunaman gustanman.

¡Atisqaykimanjina kʼachanchakuy!

Wakin kuti waynas, sipaskuna ima, anchata llakikunku, imayna cuerpoyuqchus kasqankumanta: uyankupi muchitus lluqsisqanrayku, wiritas, wistʼu sinqas, jatun ninrisniyuq, juchʼuysitus kasqankurayku ima. Chaywanpis, wiñachkasqaykirayku rikchʼayniykiqa tikrakuchkan. Chayrayku uyaykipi muchitus rikhurisqan, wirayasqayki, tulluyasqayki ima, cuerpoyki usqhayllata (chayri pisimanta pisi) jukjinaman tukusqanqa, llakichisunkiman. Watas pasasqanmanjinataq, ichá chayqa allinchakunman.

Wakin kuti mana jinachu. Imaraykuchus achkha waynas, sipaskuna ima, imayna rikchʼayniyuqchus kasqankumanjina qhipakapunku. Juk qillqaq John Killinger sutiyuq nin: “Achkha runaspaq, mana allin rikchʼayniyuq kayqa may llakiy, imaraykuchus waynasmanta chayri sipasmantapacha mana allin rikchʼayniyuq kasqankuta reparakunku, chaytataq wakin kutilla qunqayman churanku”. Chantapis, ¡tukuy imaymanamanta atisqanchikmanjina kʼachanchakuyta atisunman!

Allin rikchʼayniyuq kanapaq operachikuyqa achkha qullqipaq.a Chaywanpis cuerponchikta mayllakuyqa pisi qullqillapaq, chantapis allin rikchʼayniyuq kanapaq yanapawanchik. Ichá chukchaykiqa mana cinepi, telepi ima lluqsimuqkunaptajinachu, chaywanpis uyayki, makisniyki, sillusniyki ima, llimphu chayqa, may sumaq. Kirusniykipis llimphitus, yuraqsitus chayqa, asiriptiyki, rikchʼayniyki may kʼachitu kanqa. ¿Wirita kasqaykimantachu llakikunki? Juk doctor nisusqanmanjina mikhuptiyki, ejerciciosta ruwaptiykiqa, cuerpoyki allin kananpaq yanapasunkiman.

Tatasniyki munanku chayqa, allin pʼachasta churakuspa, rikchʼayniykita allinchawaq, chantapis kʼachita rikukunaykipaqqa, chukchaykita chhurkuchikuwaq chayri simpʼachikuwaq. Kay qillqaq Sharon Faelten sutiyuq nisqanmanjina, juk sipas, jatun sinqayuq chayqa, “chukchanta tumpa uqharisqata ñaqchʼachikuyta atinman”, ajinamanta kʼachita rikukunanpaq. Chantapis, ’chhuqu uyayuq kaspaqa atinkuman “chukchankuta chhurkuchikuyta”, maychus kaqmanjinataq uyankuman cremata churachikuyta, rikchʼayninkuta allinchanankupaq. Wayna chayri sipas kaspapis, ima pʼachatachus churakunaykipaq akllasqaykiqa, allin rikchʼayniyuq kanaykipaq yanapasunqa. Uyaykimanjinataq akllay ima color pʼachatachus churakunaykita. Chantapis pʼachaykip rayasninta sumaqta qhawanayki tiyan, imaraykuchus pʼachayki sayasqa rayasniyuq chayqa, tullituta rikuchisunkiman, saytʼunman rayitasniyuq kaspataq, wiritata.

Arí, mayta kallpachakuspa, maychus kaqmanjinataq pʼachallikuptiykiqa, mana may kʼachita kaspapis, allin rikchʼayniyuq kanki.

Imayna rikchʼayniyuqchus kasqaykimanta ama llakikuychu

Rikchʼayniykita qhawakunayki kaptinpis, mana allinchu kanman chayllapipuni tʼukurinayki. ¿Reparankichu runap rikchʼayninmanta, Biblia pisillata parlasqanta? ¿Imaraykutaq mana willawanchikchu Abraham, María, Jesús ima, imayna rikchʼayniyuqchus kasqankumanta? Imaraykuchus Diosqa, mana imayna rikchʼayniyuq kasqankutachu qhawarqa.

Juk kuti Diosqa, allin sayayniyuq waynata Eliab sutiyuqta, rey kananpaq kachkaptin qhisacharqa. Chantá profeta Samuelman sutʼincharqa, imaraykuchus qhisachasqanta, jinatataq nirqa: “Ama allin rijchʼayninta qhawaychu, nitaj sayaynintapis [...] Runaqa ñawisnimpa rikusqallanta qhawan, noqatajrí mana runa jinallachu qhawani, manachayqa sonqota qhawani”, nispa (1 Samuel 16:6, 7). Diosninchik mana rikchʼaynillanchiktachu qhawasqanta yachayqa, ¡mayta sunquchawanchik! Imaraykuchus payqa ‘sunquta qhawan’.

Kaypi tʼukurillawaqtaq: ¿Tukuy amigosniykichu kikin rikchʼayniyuq kanku? ¿Tataykita chayri mamaykita, juk revistapi lluqsinanpaq, fotota urqhunankupaq akllankumanchu? Ichapis mana. Qamqa qhawanki kʼacha kaykunasninkuta manataq imayna rikchʼayniyuqchus kasqankutachu. Qampis may sumaq kʼacha kaykunasniyuqllataq kanki, chaytaq, imayna rikchʼayniyuqchus kasqaykimanta aswan sumaq.

Wakin waynas, sipaskuna imataq, imayna rikchʼayniyuqchus kayta munasqallankupi tʼukurinku, chayraykutaq ichá qamtapis, allin rikchʼayniyuq kanaykipaq, imaynatachus pʼachallikunaykita, kʼachanchakunaykita ima nisunkuman. Jinata nisuptinku, ¿imatá niwaq chayri imatá ruwawaq?

[Sutʼinchaynin]

Tʼukurinapaq tapuykuna

◻ ¿Imaraykutaq achkha waynas, sipaskuna ima, imayna rikchʼayniyuqchus kasqankumanta llakikunku? ¿Imatá, imayna rikchʼayniyuqchus kasqaykimanta yuyanki?

◻ Telepi, revistaspi, amigosniyki ima, ¿imatá ninku imayna rikchʼayniyuqchus kanamanta? ¿Chayta rikuspa imapi tʼukurinki?

◻ ¿Imatá uyaykipi muchitus rikhuriptin ruwawaq?

◻ ¿Imatá ruwawaq allin rikchʼayniyuq kanaykipaq? Imayna rikchʼayniyuqchus kasqaykimanta, ¿imaraykutaq mana llakikunaykichu tiyan?

[82 paginapi sutʼinchaynin]

‘Cuerpoyqa, mana gustawanchu, nitaq kʼachitachu kani’

[88 paginapi sutʼinchaynin]

Ichá wakin kuti, imachus rikchʼayniykimanta mana gustasusqanqa, wak waynasman chayri sipaskunaman gustanman

[84, 85 paginaspi recuadro, dibujo/foto]

‘Manaña muchitus kapunawanpaq, ¿imatá ruwayman?’

Aycha qaranchikpiqa juk puka granitosjina rikhurin, chaytaq muchitus sutiwan riqsikun, aycha qaranchiktataq chayqa jukjinayachin. Achkha waynaspaq, sipaskunapaqqa aycha qarankupi muchitus lluqsisqanqa unquyjina, ni jaykʼaq chinkanantataq yuyanku. Tukuy runaspa uyankupi, muchitus rikhurinpuni, astawanqa waynaspa chayri sipaskunap uyankupi. Yachayniyuq runas nisqankumanjina, 10 waynasmanta chayri 10 sipaskunamanta 8 waynas chayri sipaskuna uyankupi muchitusniyuq kanku.

Chayrayku 2.000 waynasta, sipaskunata ima, imachus paykuna kikinkumanta mana gustasqanta waturisqankumanjina, uyankupi muchitus rikhurinan mana gustasqanta nisqanku. Kay revista Co-Ed, nisqanmanjina, Sandraqa, yachaywasipi kachkaptillanraq uyanpi muchitus rikhurisqanmanta yuyarispa nin: “Achkha muchitus rikhuriwarqa, chayrayku uyaytaqa ni piwan rikuchikuyta munaqchu kani. Runaswanpis rikchʼayniyrayku mana parlayta munaqchu kani. [...] ¡Uyayqa muchitusmanta juntʼa karqa!”

¿Imaraykutaq waynayachkaptiyki chayri sipasyachkaptiyki achkha muchitus rikhurisunki, allin rikchʼayniyuq kayta munachkaptiykipuni? Wiñachkasqaykirayku, aycha qaraykitaq jukjinaman tukuchkasqanrayku muchitus rikhurisunki.

¿Imaynatá jukjinaman tukun? Kay The World Book Encyclopedia libro sutʼinchan: aycha qaranchikpiqa juchʼuy juskʼitus kapuwanchik, chay juskʼitus kicharisqa chayqa, pisi qhusqu yakitujina lluqsin, chay juskʼitus mana kicharisqa chaytaq, chay qhusqu yakitujinaqa mana lluqsinchu, chayrayku muchitus rikhurin, imaraykuchus chay qhusqu yakitujinaqa chʼakipun, yanayapuntaq. Wakin kutitaq qʼiyayuq lluqsin. Puka granitostaq rikhurin, aycha qaranchikmanta chay qhusqu yakitujina mana lluqsisqanrayku, imaraykuchus chay ukhupi juchʼuy khuritus wiñan, chayta jaspʼikuptinchik chayri kʼichikuptinchik, aycha qaranchik tʼirijina qhipakunman, chayrayku, ¡ama kʼichikuychu, nitaq jaspʼikuychu!

Wakin kuti imallamantapis llakisqa kasqanchikrayku uyanchikpi muchitus rikhuriwasunman. Wakin waynaspa chayri sipaskunap uyankupiqa muchitus rikhurin, juk may sumaq pʼunchay qayllamuchkaptinpuni, examenesninkuta ruwaq rinanku kachkaptinpuni chayri examenesninkuta ruwachkaptinkupuni. Chayrayku, Jesús kay Mateo 6:34 pʼitipi yuyaychasqanqa may sumaqpuni ruwanapaq, pay nin: “Ama phutikuychejchu ari, qʼaya pʼunchaymanta, imaraykuchus qʼaya pʼunchayqa pay kikinmanta llakiyniyoj”, nispa.

Llakikunapaqjina, muchitusta chinkachinapaqqa mana juk sumaq jampi kanchu. Chaywanpis, manaña muchitus rikhurisunanpaqqa, wakin jampista, cremasta, jabonesta ima rantikuwaq. (Juk doctorta tapuriwaq, ima jampistachus, muchitusniykirayku churakunaykimanta.) Wakin waynas, sipaskuna ima, manaña muchitus rikhurinanpaq, jabonwan mayllakunku, manataq aceitemanta ruwasqa jabonwanchu.

Wakin waynas, sipaskuna ima, ejerciciosta ruwasqanku, puriykachamusqanku, sumaqta puñusqanku ima, manaña muchitus rikhurinanpaq yanapasqanta reparasqanku. Chantapis, wirayuq mikhuna, may sumaq kasqanta niptinkupis, mana chay wirayuq mikhunata mikhunachu kanman, mana uyanchikpi muchitus rikhurinawanchikpaq. Astawanqa kallpachanawanchikpaqjina sumaq mikhunasta mikhuna allin kanman.

Chaywanpis paciencia necesitakun. Yuyarikuy: uyaykipi muchitusqa, may chhika watas pasasqanmantaraq rikhurisurqa, chayraykutaq mana jukllapichu chinkarparinqa. Sandra (paymanta ñawpaq parrafospi parlarirqanchikña) nin: “Juk killa khuskanniyuq pasasqantawan, uyaymantaqa, pisimanta pisi muchitusniy chinkapuchkasqanta reparakurqani, juk watapipunitaqsina uyaymanta muchitusqa chinkapurqa”. Qampis, juk doctor nisusqanmanjina ruwanki chayqa, ichapis uyaykimanta muchitusniykiqa pisimanta pisi chinkayta qallarinqa.

Uyaykipi muchitus rikhurisusqanraykuqa, ama pisipaq qhawakuychu, nitaq tukuy amigosniykiwan parlaytapis saqiychu. Uyaykipi muchitus rikhurisusqanrayku pʼinqakuptiykipis, ichapis amigosniykiqa, mana reparanqankuchu uyaykipi muchitus rikhurisusqanta. Chayrayku, mayta llakikunaykimantaqa kallpachakuy, kusisqa kanaykipaq. Atisqaykimanjinataq tukuy imata ruway, uyaykimanta muchitusta pisimanta pisi chinkachinaykipaqjina.

[83 paginapi dibujo/foto]

Maychus kaqmanjina pʼachallikusqayki, kʼachanchakusqayki ima, allin rikchʼayniyuq kanaykipaq yanapasunqa

[86 paginapi dibujos/fotos]

Sipaskunaqa, revistapi lluqsiqkuna, allin rikchʼayniyuq rikukunankupaq maytaraq allinchachikusqankuta qunqapunku