13 Yachaqana

¿Imaraykutaq may llakisqallapuni kani?

Melaniaqa, mamanpaq may munasqa wawitan karqa. Chunka qanchis watanta juntʼasqantawantaq yachaywasinmanta compañerosninwan manaña imatapis ruwayta munarqachu, nitaq raymismanpis riqñachu, allintachus manachus examenesninta ruwasqanmantapis manaña llakikuqchu. Tatasnin may munakuywan, imaraykuchus jina kachkasqanmanta tapuptinkutaq, may phiñasqa, qhaparispataq, “¡Sunqu tiyasqa kakuqta saqiwaychik!, mana imapis pasawanchu”, nispa tatasninmanta karunchakurqa.

Marcos, 14 watayuq kachkaspa imatapis mana yuyaychakuspalla ruwarpariq, wakkunatapis maqarparillaq, imamantapis usqhayllata phiñarparikuq. Yachaywasipipis mana kakuyta atillaqchu. Llakisqa, phiñasqa ima kachkaspataq, motocicletanman wasariykuytawan, chʼin pampasman ripuq, chayri patinetanpi urqusman wichariq, chaymanta uraykamunanpaq.

MELANIAWAN, Marcoswanqa may llakisqas kachkarqanku. Juk hospitalpi, may llakisqa kaqkunata yanapaq chayri jampiq doctor Donald McKnew sutiyuq, 100 wawasmanta, 10 chayri 15 wawas, llakisqallapuni kasqankuta nin. Pisi wawasllataq astawan llakiyman chayanku.

Wakin kuti kay llakiykunataq kachkan unquykunarayku, juk warmiqa mayta llakikunman killanpi yawarnin jamusqanrayku, chayri juk jampita ukyasqan cuerponpaq mana allin kasqanrayku, mana kallpachananpaqjina mikhunata mikhusqanrayku, chayri mana mikhuyta munasqanrayku, mana yarqhachikusqanrayku ima.

Imastaq may llakiyman tanqasunkiman

Waynayachkaspa chayri sipasyachkaspaqa imamantapis llakikunkipuni. Ichá waynas, sipaskuna ima, machu runajina, ima chʼampaytapis mana allinchayta atisqanrayku, ni pi paykunamanta dakusqanta yuyankuman, chayraykutaq mayta llakikunkuman.

Tatasninkup, amigosninkup, yachachiqninkup suyasqankumanjina mana ruwasqankurayku, mayta llakikullankumantaq. Donald qhawasqanmanjina tatasninta, (paykunaqa universidadpi estudiarqanku) kusichiyta munaspa yachaywasipi sumaqta examenesninta qunan karqa. Mana chayta ruwayta atispataq, mayta llakikurqa, wañuchikuypitaq tʼukuchkarqa. May llakisqa, pay nin: “Ni jaykʼaq allinta imatapis ruwayta atinichu. Tukuy runaswanpis mana allinpaqchu qhawachikuni”, nispa.

Pillapis, imallapipis pantasqanta reparakun chayqa, mayta llakikunman, Epafroditojina. Payqa, ñawpa siglopi juk llampʼu sunqu cristiano karqa, paytataq apóstol Pablo, carcelpi wisqʼasqa kachkaptin, yanapananpaq kacharqanku. Epafroditoqa, Pablota watukuq risqantawan unquykusqa... ¡Apóstol Pablotaq payta qhawanan karqa! Kunan yachankiña, imaraykuchus Epafrodito may “llakisqa” kasqanta, ni imata ruwayta atisqanpi yuyasqanta ima. Epafrodito, niraq unquykuchkaspa allin kaq ruwaykunasninpi, mana yuyachkarqachu (Filipenses 2:25-30).

¿Imaraykutaq mayta llakikunki?

Kay Too Young to Die—Youth and Suicide (Waynuchullaraq chayri sipasllaraq wañunanpaq... wayna kay, sipas kay, wañuchikuy ima) libronpi, Francine Klagsbrun qillqarqa: “Achkha waynas, sipaskuna ima, familiankumanta pillapis wañupuptin mayta llakikunku”. Rikunchikjina, tatanku chayri mamanku wañupusqanrayku, tatasninku divorciakusqankurayku, llamkʼayninkumanta wikchʼuchikusqankurayku, unqusqa kasqankurayku, mana estudiasqankurayku ima, mayta llakikullankumantaq.

Juk wayna chayri sipas, ni pi payta munakusqanta, mana paymanta dakusqankuta ima yuyasqanqa, astawan llakichin. María nin: “Mamayku saqirpariwasqaykumanta, wasanchasqajina, sapallaytaq sientekurqani. Kawsayniypipis tukuy ima jukllapi tikrakuchkanmanjina karqa”.

Imayna llakiypichus waynas, sipaskuna ima rikukusqankupi tʼukuriy, tatasninku divorciakusqankurayku, tatan chayri maman alcoholman qukusqanrayku, chayri parientenkuwan khuchichakusqankurayku, tatan, mamanta maqasqanrayku, paykunapis maqachikusqankurayku, tatasninku, paykunap chʼampaykunasnillankupi tinkuchkasqankurayku ima. ¡Proverbios 24:10 pʼiti nin: “Sichus ima llakiypi rikhurispa llawchʼiyawaj chayqa, ajinamanta rikuchinki kallpayki pisi kasqanta”, llakiyniykita atipanaykipaq! Chayrayku, wakin kuti, waynas, sipaskuna ima, tatasninku chʼampayniyuq kasqankumanta, paykuna kikin juchayuq kasqankuta yuyankuman.

May llakiyniyuq kachkasqaykita, ¿imaynatá yachawaq?

Llakiykunaqa mana juk layallachu. Ichapis waynapaq chayri sipaspaqqa, mana suyachkaptillan ima chʼampaypis rikhurinman, chaytaq juk tiempollapaq, manataq unay tiempopaqchu llakichinman.

Chaywanpis, juk waynapta chayri sipaspata chay llakiynin mana chinkanmanchu chayqa, ni imata allinta ruwayta atisqanta yuyanman, usqhayllatataq imatapis allinchayta munanman, maytataq rabiakunman. Chayrayku doctores ninku: “Ajinallapuni sientekuptinkuqa, llakiyninku, manallaraq anchachu kasqanta”. Marcospa kawsayninta, Melaniap kawsaynintawan rikusqanchikmanjina (ñawpaq parrafospi paykunamanta parlarirqanchikña), llakiyqa mana kikinchu. Juk waynaqa, llakikusqanrayku mayta ñakʼarinman. Waktaq ichá saykʼusqallapuni sientekunman, mana mikhuytapis munanmanchu, nitaq puñuytapis atinmanchu, chantá ichá astawan tulluyapunman, kawsaynintapis peligropi churanman.

Wakin waynasqa, llakiyninkumanta lluqsiyta munaspa, saqra ruwaykunata ruwanku: raymisman rinku, khuchichakunku, pandillaspi satʼikunku, machaykunku ima. Juk waynuchu 14 watayuq nin: “Mana yachanichu imaraykuchus lluqsichkallasqaytapuni, sapallay kachkaspataq may llakisqa sientekusqayta yachani”, nispa. Chaymanta parlaspa Biblia nin: “Runaqa asishaspapis, sonqonta nanachikuyta atin”, nispa (Proverbios 14:13).

May jatun llakiyniyki mana chinkaptin

Pillapis llakisqa kachkan chayqa, manataq llakiynin chinkanmanchu chayqa, astawan may jatun llakiyman chayanman (107 paginata ñawiriy). Juk sipas may jatun llakiyniyuq, María sutiyuq sutʼinchan: “Wañusqajina sientekuq kani, chaywanpis kawsachkarqani, manataq imapis interesawaqchu. Mayta manchachikuspataq kawsaq kani”. Pillapis may jatun llakiyniyuq chayqa, chay llakiyninqa, mana chay ratochu chinkanman, manaqa killasta llakisqallapuni kanman. Ajina llakiyniyuq kaq waynas, sipaskuna ima, wakin kuti wañuchikunku, achkha suyuspitaq juk “unquyjina” kay rikukuchkan.

May jatun llakiyniyuq kaqkunaqa, ni jaykʼaq llakiyninkuta atipanankuta yuyanku. Juk yachachiq John E. Mack sutiyuq qillqasqa, 14 watayuq sipasmanta, Viviana sutiyuqmanta, kay sipasqa, may jatun llakiyniyuq karqa, tukuy qhawasqankumanjinataq kʼacha sipas karqa, tatasninpaqpis may munasqa karqa. Chaywanpis, juk kuti ni imanakuyta atispa, ¡sipirpakusqa! Kaymanta parlaspa chay yachachiq nin: “Vivianaqa, llakiynin ni jaykʼaq allinchakunanta yuyaspa, wañuchikuyta akllarqa”, nispa.

May jatun llakiyniyuq kaqkunaqa, ni jaykʼaq kusisqa kanankuta yuyanku. Doctores nisqankumanjina, may jatun llakiyniyuq kaqkunaqa, pisipaq qhawakusqankurayku, paykuna kikinkuta mana munakusqankurayku ima, wañuchikuyta maskʼanku.

Chaywanpis wañuchikuyqa, ni ima llakiytapis allinchanchu. Mariap kawsayninqa juk musquyjina karqa, chayrayku pay nin: “Arí, wañuchikuyta yuyarqani, manaraq wañuchikuchkaptiytaq, juk suyakuy kasqanta repararqani”. Wañuchikuyqa mana imatapis allinchanchu. Tʼukunapaqjina achkha waynas, sipaskuna ima, ni imanakuyta atisqankurayku, may jatun llakiyninku allinchakunanpi mana yuyankuchu, nitaq ñawpaqman lluqsinankupipis. Mariaqa, may jatun llakiyninta qunqananrayku venanman drogata churakuq. Pay nin: “Drogasqa kachkaptillay ñuqapi atienekuq kani”.

Llakiyniykita, ¿imaynatá atipawaq?

May jatun llakiyniyuqkunata yanapaq doctor, Nathan S. Kline nin: “Wakin waynas, sipaskuna ima, mana allinta mikhusqankurayku mayta llakikunku, ichapis mana yaku qʼuñita ukyasqankurayku, mikhunata mana mikhusqankurayku ima. Chaymanta astawan tardeñataq mana allinchu kachkasqankuta reparakunku”.

Juk wayna chayri sipas, ima mikhunatachus mikhusqanqa, ichapis cuerponpaq mana allinchu kanman. Deboraqa, mana allinchu sientekusqanrayku ñakʼariq, nintaq: “Kallpachanawanpaqjina mikhunata mana mikhusqay, cuerpoypaq mana allinchu kasqanta mana yacharqanichu, imatapis mikhullaq kani, kunantaq mana ancha miskʼita mikhuni chayqa, allillan kasqayta reparakuni”. Imallatapis kusisqa kanaykipaq ruwasqaykiqa, may allin sientekunaykipaq yanapasunqa. Wakin kutiqa, juk doctorman rinayki allin kanman, ichapis juk unquyrayku llakisqa kachkanki.

¿Imaynatá, mana allin yuyayta umaykimanta urqhuwaq?

Juk jatun llakiyqa rikhurinman juk wayna chayri sipas, mana pay kikin munakusqanrayku, pisipaq qhawakusqantaq astawan llakiyman apanman. Evelyn, 18 watayuq nin: “Pillapis wampu kasqanchiktajina yuyachiwaptinchikqa, pisipaq qhawakunchik”.

Kaypi tʼukuriy, ¿wak runaschu, nisunanku tiyan, runajina imayna valorniyuqchus kasqaykita? Wakin runasqa, apóstol Pablota asipayarqanku. Wakin niq kanku, pisi kallpayuq kasqanta, mana allin umallirichiqchu kasqanta ima. ¿Chayta nisqankuraykuchu, Pablo pisipaq qhawakurqa? ¡Ni imaynamanta! Pabloqa, Diospa nisqanmanjina kawsasqanchik, may allin kasqanta yacharqa. Pabloqa, Diospa yanapayninwan ñawpaqllamanpuni risqanrayku, ichá jatunchakunman karqa, wakkuna imatapis ninankuta yachaspapis mana chaypi yuyaqchu. Qampis, Diospa ñawpaqinpi allinpaq qhawasqa kasqaykita yuyarinki chayqa, llakiyniykita atipawaq (2 Corintios 10:7, 10, 17, 18).

Imallapipis pantasqaykirayku chayri juchallikusqaykirayku anchata llakikuptiyki, ¿imataq sunquchasunkiman? Dios, israelitasman nirqa: “Juchasniykichejqa may jina pukapis kachunku, ritʼi jina yuraj kanqanku”, nispa (Isaías 1:18). Dios may khuyakuyniyuq, pacienciayuq ima kasqanta, ama ni jaykʼaq qunqaychu (Salmo 103:8-14). Chaywanpis, chʼampayniykita allinchanaykipaq, ¿kallpachakuchkankichu? Juchallikusqayki, mana llakichisunallanpaqpuniqa, Biblia nisqanmajina ruway, imaraykuchus ‘juchanta rimariq, chaymantataq tʼaqakuqqa khuyakuyta tarinqa’ (Proverbios 28:13).

¿Imaynamanta llakiyniykita atipallawaqtaq? Ima ruwanallatapis juntʼanaykipaqjina akllaspa. Kusisqa kanaykipaqqa, mana may yachayniyuq waynajinapunichu chayri sipasjinapunichu yachaywasipi riqsisqa kanayki tiyan (Eclesiastés 7:16-18). Kawsaypiqa, imamantapis llakiyqa kanqapuni. ‘Mana ni pi imaynachus kachkasqaymanta dakuwanchu, manataq ni jaykʼaq dakuwanqankuchu’, nispa yuyanaykimantaqa, ‘kay llakiyniyqa allinchakunqa’ nispa yuyay, chantapis jinapi rikukuspaqa, allin sientekunaykipaq waqanayki allin kanman.

¿Imata ruwaspataq llakiyniykita atipawaq?

Daphneqa, llakiyninta atiparqa, paytaq yuyaychan: “Llakiyninchikqa mana chinkayta atillanchu. Llakiyninchik chinkananpaqqa, ima ruwayllatapis akllananchik tiyan. Imatapis ruwayta qallarinanchik tiyan”. Lindap kawsayninmanta qhawarina, payqa tukuy imata ruwaq llakiyninta qunqananpaq, chayrayku pay nin: “Llakiyniyta qunqanaypaqqa siraq kani. Siraspallapunitaq llakiyniytaqa qunqapuq kani. Imallatapis ruwayqa mayta yanapawan llakiyniyta qunqanaypaq”. May jatun llakiyniyuq kasqaykirayku ichá qam kikiykita manaña munakunkichu, chayrayku imatachus allinta ruwayta yachasqallaykitapuni ruwanki chayqa, qam kikiykita munakunaykipaq yanapasunqa.

Chantá, ima ruwaychus kusichisunki, chayta ruwanayki allin kanman. Ichá imallatapis rantiq riwaq, imachus gustasusqanta ruwawaq, pukllaq riwaq, ima mikhunatachus munasqaykita waykʼuwaq, libreriamanpis librosta qhawariq riwaq, restaurantepipis mikhurimuwaq, chantá wak revistasta ñawirillawaqtaq kay ¡Despertad! revistatajina.

Deboraqa, pisi tiempollata viajasqan, ima ruwanatapis juntʼananpaqjina akllakusqan ima, llakiyninta atipananpaq yanapasqanta reparasqa. Wak runasta yanapasqanpis, llakiyninta atipananpaq yanapallasqataq. Débora nin: “May jatun llakiyniyuq sipasta riqsirqani, Bibliamanta yachachispataq yanaparqani. Sapa semana chayta ruwasqayqa, yanapawarqa rikuchinaypaq imaynatachus pay may jatun llakiyninta atipananta. Bibliamanta yachakusqanmanjinataq juk suyakuyta tarirqa. Chayllataq ñuqatapis yanapawarqa”. Jesuspa nisqanqa, chiqapuni: “Aswan kusiy wajman qoriy qorichikunamanta nisqaqa” (Hechos 20:35).

Llakiyniykimanta wakwan parlariy

“Phuteyqa runata mana allinman tukuchin, miskʼi palabrasrí sonqonta tʼikarichin” (Proverbios 12:25). Juk kʼacha runa ‘miskʼi palabraswan’ sunquchawanchik chayqa, may allin. Imaraykuchus runaqa imachus sunqunchikpi kaqta mana yachanchu, chayrayku pipichus atienekunki, chay runaman, llakiyniykimanta, willarikuy yanapasunanpaq. Proverbios 17:17 nin: “Uj kawsaqeqa tukuy tiempopi munakuyniyoj, uj wawqetaj runawan khuska llakiypi sayaykunampaj”, nispa. Iván, 22 watayuq nin: “Llakiyninchikta, sunqunchik ukhullapi waqaychanchik chayqa, juk llasa qʼipitapis apaykachachkasunmanjina, wak runaman llakiyninchikta willarikunchik chaytaq, llasa qʼipinchikqa chhallayarin”.

Ichapis niwaq: ‘Chaymanjina ruwani, chaywanpis rimachikullani imaynatachus kawsayniyta qhawanaymanta’, nispa. Kunan, ¿pimantaq llakiyniykimanta, uyarisunanpaqjina, yanapasunanpaqjina, yuyaychasunanpaqjina ima, willarikuwaq? (Proverbios 27:5, 6.)

¿Maypitaq sumaq yanapata tariwaq?

Qallarinapaq, imachus ‘sunquykipi’ kasqanta tatasniykiman willariy (Proverbios 23:26, Quechua de Cuzce). Tatasniykiqa, astawan riqsisunku imaynachus kasqaykita, chayrayku munaptiykiqa atisunqanku yanapayta. Mana allinchu kachkasqaykita reparaspataq, juk hospitalman pusasunkuman.a

Qutuchakuymanta cristianosqa, yanapasunankupaq kachkanku. María nin: “May chhika unay, ni pi yacharqachu may jatun llakiyniyuq kasqayta. Chaymanta ñuqa kikin qutuchakuymanta juk paya hermanawan llakiyniymanta parlarirqani. ¡Payqa sumaqta uyariwarqa! Ñuqajinallataq paypis ñawpaqta llakiyniyuq kasqa. Wakin runaspis ñuqajina may llakiyniyuq kasqankuta, may jatun llakiyninkutataq atipasqankuta yachayqa, mayta yanapawarqa”.

Mariap llakiyninqa mana jukllapichu chinkapurqa. Tiempo pasasqanmanjina, Diosman astawan qayllaykusqanmajinataq llakiyninta atipayta atirqa. Qampis, Diospa llaqtanpi amigosta tariyta atiwaq, paykunataq qampa allinniykita tukuy sunquwan maskʼanqanku (Marcos 10:29, 30; Juan 13:34, 35).

Diospa yanapayninwan ñawpaqman lluqsiwaq

Chaywanpis, may jatun llakiyniykita atipanaykipaqqa, apóstol Pablop nisqan yanapasunkiman, pay nin: “Chay may sumaj ateyqa” Diosmanta jamun, nispa (2 Corintios 4:7). Chay may jatun llakiyniykitachus Diosman saqinki chayqa, payqa llakiyniykita atipanaykipaq yanapasunqa (Salmo 55:22). Espíritu santonniqtataq ñawpaqman lluqsinaykipaq kallpachasunqa.

Diosman qayllaykuyqa, may sumaq. Gregoria nin: “Manchay llakisqa kachkaspaqa, Jehovamanta yanapata mañakuni. Yachanitaq llakiyniyta atipanaypaq, Jehová kallpata qunawanta”. Daphne, chaymanta parlaspa nillantaq: “Diosninchik Jehovamanqa tukuy llakiyniykita willakuyta atinki. Chaypaqqa sunquyki ukhumantapacha llakiyniykita willakunayki tiyan, paypitaq atienekunayki tiyan, mana ni pi uyarisuptinpis Jehovaqa uyarisunqa, imaraykuchus payqa llakiyniykita yachan qammantataq dakun”.

May jatun llakiyniyuq kaspaqa Diosmanta yanapata mañakuy, yachayniyuq, khuyakuyniyuq runawantaq llakiyniykimanta parlariyta atiwaq, imaynachus sientekusqaykitapis willariwaq. Qutuchakuymanta ‘ancianospis’ yuyaycharisunkuman, ajinamanta yanapayta atisunkuman (Santiago 5:14, 15). Paykunaqa, Diosman astawan qayllaykunaykipaq yanapayta atisunkuman, Diosqa llakiyniykita yachan, chayraykutaq payman llakiyniykita saqinaykita munan, ‘imaraykuchus payqa qammanta dakun’ (1 Pedro 5:6, 7). Biblia nin: “Chantá Diosqa chay mana unanchay atina sonqo tiyaykuyninta sonqosniykichejman churanqa, chaytaj sonqoykichejta, yuyayniykichejtawan waqaychanqa Cristo Jesuspi”, nispa (Filipenses 4:7).

[Sutʼinchaynin]

Tʼukurinapaq tapuykuna

◻ ¿Imaraykutaq juk wayna chayri sipas mayta llakikunman? ¿Maykʼaqllapis jinata llakikurqankichu?

◻ ¿Imaynatá juk runa may llakiyniyuq kasqanta yachawaq?

◻ ¿Yachankichu imaynachus juk runa may jatun llakiyniyuq kasqanta? ¿Imaraykutaq kay llakiy juk unquyjina kanman?

◻ Sutʼinchariy, imaynasmantachus juk llakiyta atipanata. Kaymanjina ruwasqayki, ¿llakiyniykita atipanaykipaq yanaparqasunkichu?

◻ Manchay llakisqa kachkaspa, ¿imaraykutaq llakiyninchikmanta, wakwan parlariy, may allin?

[106 paginapi sutʼinchaynin]

Achkha waynas chayri sipaskunaqa, ancha llakiyniyuq kasqankurayku paykuna kikin wañuchikunku

[112 paginapi sutʼinchaynin]

Diosman astawan qayllaykunki chayqa, may jatun llakiyniykita atipanaykipaq yanapasunqa

[107 paginapi Recuadro]

¿Llakiyniy may jatunpunichu?

Pillapis, kay urapi rikhurisqanmanjina mana allinchu sientekunman. Chaywanpis wakinkunaqa juk pisi tiempolla ajina sientekunku, llakiynin mana chinkanmanchu nitaq ima ruwaqtapis saqinmanchu chayqa, ichapis 1) cuerpon mana allinchu kachkan, chantá, 2) ichá anchata llakikusqanrayku unquchkan.

Ni ima gustasunkichu. Imaschus gustasusqanqa, manaña gustasunkichu. Manataq kawsachkawaqchujina qhawakunki, yuyayniykipis wakpitaq, mana allinta yuyaychakuspallataq imatapis ruwanki.

Ima ruwasqaykipis mana allinchu kasqanta yuyanki. Qhasipaq kawsachkasqaykita, ni imapaq valesqaykita ima, yuyanki. Ichá wakin kuti qam kikiykita juchachakunki.

Mayta phiñakunki. Juk tiempoqa tukuy runaswan parlaq kanki, kunantaq manchachikunki, chayri runawan parlayta manchachikuq kanki, ku nantaq mana. Chantapis sapa kuti waqallankipuni.

Yuyankitaq mana allinchakunanta. Tukuy imapis mana allinchu kasqanta yuyanki, manataq allinchanaykipaqpis imatapis ruwayta atinkichu, ni jaykʼaq allinchakunantataq yuyanki.

Wañullaymanña ninki. May jatun llakiyniyuq kasqaykirayku, wañupullaytaña yuyanki.

Manataq imapipis tʼukuriyta atinkichu. Kikin chʼampaynillaykipipuni tʼukurinki, chantá imatapis ñawirisqaykitaqa mana japʼiqayta atinkichu.

Manañataq allintapis mikhunkichu, manallataq jatun jispʼaytapis ruwayta atinkichu. Mana mikhuyta munankichu, chayri anchatañataq mikhunki, chantá manañataq jatun jispʼaytapis ruwayta atinkichu chayri qʼichalirawanñataq kanki.

Manataq allintapis puñuyta atinkichu. Pisita puñunki chayri anchatañataq puñunki. Sapa kutitaq puñuchkaspa musqukunki.

Chantá tukuy imayki nanasunki. Umayki, tukuy cuerpoyki ima, nanasunki. Ichá ni imata ruwaspallataq may saykʼusqajina kanki.

[108 paginapi dibujo/foto]

Juk waynaqa mayta llakikullanmantaq tatasnin suyasqankumanjina mana ruwayta atisqanrayku

[109 paginapi dibujo/foto]

Llakiyniykita atipanaykipaq wakkunawan llakiyniykimanta parlarisqaykiqa may sumaq

[110 paginapi dibujo/foto]

Wak runasta yanaparisqaykiqa, llakiyniykita atipanaykipaq yanapallasunkimantaq