16 Yachaqana
Llakisqallapuni kanay, ¿allinchu?
MIGUEL, tatan wañupusqanmanta yuyarikuspa nin: “¡Mana creerqanichu tatay wañupusqanta!... Mana chiqachu, nispallapunitaq nikuchkarqani”.
Familiaykimanta ichá munasqa tatayki, mamayki, hermanoyki, chayri amigoyki wañupun. Wañupusqanmanta llakisqalla kanaykimantaqa, phiñasqa, iskaychasqa, manchachisqa ima kachkanki. Mana waqanaykipaq mayta kallpachakuspapis, waqankipuni. Wakin kutitaq waqanaykimanta nisqaqa, waqayniykita nitʼiykukunki.
Familianchikmanta pillapis, chayri munasqa amigonchik wañupuptinqa, tukuypis llakisqa qhipakunchik. Jesucristopis, munasqa amigon wañupusqanta yachaytawankama “waqarikorqa”, sunqun ukhupitaq “sinchʼita phutikorqa” (Juan 11:33-36 kay 2 Samuel 13:28-39, kikinchay). Wakkunapis qamjina llakiyllapitaq rikukusqankuta yachasqaykiqa, mana llakisqa kanallaykipaqpuni yanapasunqa.
Wañupusqanta mana creeptiyki
Ñawpaqtaqa, ichá mana allintachu yuyawaq. Ichá sunquyki ukhupi juk musquyjinalla kasqanta yuyanki, suyankitaq pillapis jamunanta rikchʼarichisunanpaq, jinamanta tukuy imapis ñawpaqjina kakuchkasqanta rikunaykipaq. Cindyp mamanqa, cancerwan wañupurqa, pay nin: “Mana creerqanichu mamay wañupusqanta. Mamay kawsachkaptillanraq, ima llakiyniymantapis paywanpuni parlaq kani, chayrayku wakin kuti ‘mamayman kayta willanay tiyan’, nispa nisqaymanta, tʼukuchkaq qhipakuni”.
Llakisqallapuni kaqkunaqa, mana creeyta munankuchu familiankumanta pillapis wañupusqanta. Ichá, achkha runaspa chawpinpi, ñanpi puriqta, autopi richkaqta ima, rikusqankuta yuyankuman. Chaytaq mana wañupusqanta yuyachinman. Yuyarikuy, Diosqa runata ruwarqa, wiñaypaq kawsananpaq, manataq wañunanpaqchu (Génesis 1:28; 2:9). Chayrayku wañupusqankuta mana creeyta atillanchikchu.
“¿Imaraykutaq jinata saqirpariwaykuri?”
Ama mancharikuychu, wakin kuti wañuqpaq phiñasqa kachkasqaykita reparakuspa. Cindy yuyarikun: “Mamay wañupusqanmanta qhipaman, wakin kuti mamaywanpis parlachkaymanjina niq kani: ‘Imaraykutaq wañupunaykita mana willawarqaykuchu. Mana willawaspalla wañupunki’, nispa. Wasanchasqajinataq sientekurqani”.
Hermanonchik chayri hermananchik wañupuptinqa, mayta llakikullanchiktaq. Karen nin: “Wañupuqwan phiñakuyqa, wakkuna asikunankupaqjina, ñuqapis hermanay wañupusqanmanta mayta llakikurqani, niqtaq kani: ‘¿Imaraykutaq wañupun, sapaytataq saqirpariwanri? ¿Imaraykutaq chayta ruwawanri?’, nispa”. Wakinqa, sunqu nanasqa qhipakusqankurayku wañupuqwan phiñakunku. Wakintaq saqisqajina sientekunku, chantá ichapis tukuy tiempo phiñasqallapuni kanku, unqusqa hermanonkuta chayri hermankuta kawsachkaptillanraq qhawasqankumanta. Tataspis, mayqin wawallankupis wañupusqanmanta may llakisqa kasqankurayku, manchachikunku juknin wawankuñataq wañupunanmanta, chayrayku manaña wawasninkuta saqinkuchu munasqankuta ruwanankuta, chayraykutaq wawasqa wañupuqpaq mayta phiñakunkuman.
“Amallapis . . . ”
Wakin kuti familiankumanta pillapis wañupusqanrayku, kawsachkaq qhipakuqqa, pay juchayuq kasqanta yuyanman. Yuyayninpitaq iskaychasqajina sientekunman, ninmantaq: ‘Imallatapis ruwanay karqa, wak doctormanñataq apanay karqa’, nispa; chantapis, nillanmantaq: ‘Amallapis chayjinata rimanakuykumanchu karqa’. ‘Amallapis chayjina saqra paywan kaymanchu karqa’. ‘Amallapis payta rantiq kachaymanchu karqa’, nispa.
Miguel nin: “Tataytaqa, entiendenay karqa, pacienciawantaq suyanay karqa. Wasiypichus tukuy ima ruwanasta, ruwayman karqa chayqa, mana usqhayllata wasiman kutimunmanchu karqa”, nispa. Elisa nin: “Mamayqa juk unquyrayku kaymantajinalla wañupurqa, kawsachkaptillanraqtaq imamantachus phiñanakusqaykuta mana allincharqaykuchu. Chayraykutaq, ¡kunankama ñuqa juchayuq kasqayta nillanipuni! Yuyanitaq imatachus niyman karqa chaypi, imatachus mana ninaychu karqa chaypi, mana allinta ruwasqaypi ima”.
Imachus pasasqanmantapis, qam juchayuq kasqaykita yuyallawaqtaq. Cindy nin: “Phiñanakusqaykumanta, llakichisqaymanta ima, ñuqa juchayuq kasqayta yuyarqani. Chantá yuyallarqanitaq chayjinata llakichisqayrayku astawan unqusqanta”.
“¿Imaynatá kunan amigosniyman nisaqri?”
Juk viuda, wawanmanta parlaspa nin: “Jonnyqa, wak wawasman, tatan wañupusqanta mana niyta atirqachu pʼinqakusqanrayku. Chayraykutaq llakikurqa”.
Juk libro Death and Grief in the Family (Familiamanta pillapis wañupusqanrayku manchay llakiy) sutichasqa nin: “‘Hermanonku wañupusqanrayku jinata tapukunku, ¿Imaynatá kunan amigosniyman nisaqri?’, nispa. Chantapis llakiyninmanta amigosninku mana entiendenankuta yuyanku. Llakiyninkumanta amigosninkuman willakuyta munachkaptinku, ichá amigosninkuqa allinta uyarinankumantaqa, wak imaspi tʼukurichkankuman, chayri mana entiendenkumanchu [...] Kaytaq llakisqa kaqtaqa apanman, qhisachasqajina, karunchasqajina sientekunanpaq, mana paykunajinachu kasqanta yuyananpaq ima”.
Chaywanpis amigosniykita entiendenayki tiyan, imaraykuchus wakin kuti llakisqa kaqta sunquchanankupaq, mana imatapis niyta atinkuchu. Chantá familiaykimanta pillapis wañupusqanqa, paykunatapis yuyarichinman familiankumanta pillapis wañupunanta. Mana chaypi yuyayta munaspataq, ichá manaña qamwanpis parlayta munankumanchu.
¿Imaynatá llakiyniykita atipawaq?
Tukuypis llakisqallapuni kayta atisqanchikta reparasqaykiqa, llakiyniykita atipanaykipaq yanapasunqa. Wañupusqanta mana creellaptiykipuniqa, llakisqallapuni kanki. Wakin kuti ichá juk familiaqa, mikhunankupaq kachkaptinku, wañupuqpaq juk tiyanata chʼusaqta saqinkuman, wañupuq mikhuqpis jamuchkanmanñajina. Chaywanpis wak familiaqa chayta mana ruwasqachu. Juk mama nin: “Cocinapi mesayku karqa, chaypiqa mana tukuychu kikin tiyanaspi tiyakuq kayku. Qusayqa, wañupuq waway David maypichus tuyakuq karqa, chaypi tiyaq, chay ruwasqaykutaq mana anchata llakisqallapuni kanaykupaq yanapawarqayku”.
Chantapis llakiyniykita atipanaykipaqqa, wañupuq, mana imatachus parlasqaykiraykuchu nitaq imatachus ruwasqaykirayku wañupusqanta reparanayki tiyan. Chaywanpis “tukuyninchej ashkha kutita pantanchej” (Santiago 3:2).
Llakiyniykimanta willarikuy
Juk doctor Earl Grollman sutiyuq yuyaychan: “Llakiyniykita atipanaykipaqqa kallpachakunayki tiyan, manataq llakisqallapuni kasqaykitachu reparakunayki tiyan. [...] Chaypaqtaq llakiyniykita willarikunayki tiyan”. Llakisqallapuni kachkaspaqa, mana karunchakunaykichu tiyan (Proverbios 18:1, NM).
Kay doctor nillantaq: “May llakisqa kasqaykita mana reparakuyta munasqaykiqa, llakiyniykita atipanaykipaq mana yanapasunqachu, manaqa ñakʼarichillasunqa”. Chayrayku kayta yuyaychan: “Juk chiqa amigota maskʼay, llakiyniykita uyarisunanpaq, entiendesunanpaq ima”. Wakin kuti llakiyniykita atipanaykipaq, tatasniyki, hermanosniyki, amigosniyki, qutuchakuymanta ancianos ima, mayta yanapasunkuman, kallpachasunkuman ima.
Waqayta munaspa, ¿imatá ruwawaq? Doctor Grollman nin: “Wakin qharispaq, warmispaq, wawaspaq ima, llakiyninkuta atipanankupaq, waqayqa may allin. Waqayqa, llakiyninkuta thañichin”.
Familiap yanapayninwan
May llakisqallapuni kachkaptiykiqa, tatasniyki yanapasunkuman... qamtaq paykunata yanapallawaqtaq. Inglaterra suyumanta, Janeqpata, Sarahqtawan, hermanonku wañupurqa, 23 watasniyuq, Darrall sutiyuq. ¿Imaynatá llakisqallapuni kayninkuta atiparqanku? Jane kutichin: “Familiapiqa tawallaña qhipakurqayku, tataywan ñuqawanqa, ima ruwanapipis yanapanakuq kayku, Sarahtaq, mamaywan puraqmanta yanapanakuq kanku, ajinamanta ni pi sapallaykuchu qhipakuq kayku”. Jane yuyarikuspa nin: “Ñuqaqa ni jaykʼaq tatayta waqaqta rikurqanichu. Hermanoy wañupusqanmantataq, achkha kutista waqaqta rikurqani, payta khuyakuspataq, sunqucharqani, chayta ruwasqaymantataq mayta kusikuni”.
Diosninchik, juk suyakuyta quwanchik
Inglaterra suyumanta Davidpa, hermanitan, 13 watayuq Janet sutiyuq, cancerwan wañupurqa, David nin: “Pʼampakunan pʼunchay, umallirichiq, Bibliamanta juk pʼitita ñawirisqan sunquchawarqa. Nichkarqataq: ‘Diosqa juk pʼunchayta wakichinña, mayqimpichus chiqa kayninmanjina tukuy kay pachapi runasta juzganqa chay kachamusqan runaniqta. Diostaq chayta tukuyman rikuchinña, chay runata wañusqamanta kawsarichimuspa’. Chay umallirichiqqa, Diosninchik wañupuqkunata kawsarichiyta atisqanta ‘tukuyman rikuchisqantaña’, sutʼincharqa. Chaytaq mayta kallpachawarqa” (Hechos 17:31; chantá Marcos 5:35-42; 12:26, 27; Juan 5:28, 29; 1 Corintios 15:3-8, ñawirillaytaq).
Biblia, wañupuqkuna kawsarimunankumanta, nisqanqa, llakiyninchikta mana chinkachinchu. Qamqa, wañupuq tataykita, mamaykita, hermanoykita, amigoykita ima, ni jaykʼaq qunqankichu. Chaywanpis, wañupuqkuna kawsarimunankumanta, Bibliap yachachisqanqa, achkha runasta sunquchan, ajinamantataq llakiyninkuta atipanku.
Tʼukurinapaq tapuykuna
◻ Familiaykimanta pillapis wañupusqanrayku, ¿allinchu kanman llakikunallaykipuni?
◻ ¿Imaynatá llakisqallapuni kaqkuna sientekunku, imaraykutaq?
◻ Juk wayna chayri sipas, ¿imaynatá llakiyninta atipanman?
◻ ¿Imaynatá amigoykita sunquchayta atiwaq, familianmanta pillapis wañupusqanrayku llakisqa kachkaptin?
[128 paginapi sutʼinchaynin]
“Chiqamanta mana creerqanichu mamay wañupusqanta. [...] chayrayku wakin kuti ‘mamayman kayta willanay tiyan’ nispa nisqaymanta tʼukuchkaq qhipakuni”
[131 paginapi sutʼinchaynin]
“Mamay wañupusqanmanta qhipaman, [...] mamaywanpis parlachkaymanjina niq kani: ‘Imaraykutaq mana willawarqaykuchu wañupunaykitari. Mana willawaspalla wañupunki’, nispa. Wasanchasqajinataq sientekurqani”
[129 paginapi dibujo/foto]
“¡Jina llakiypi kachkasqayta mana creeyta atinichu!”
[130 paginapi dibujo/foto]
Familianchikmanta pillapis wañupuptin, sunquchanawanchikta, llakiyninchikta uyarinawanchikta ima, munanchik