20 Yachaqana
¿Imaynatá yachachiqniywan allinta apanakuyman?
VICKY nin: “Mana chiqan kaqta ruwaq yachachiqniyta, mana aguantayta atinichu”. Ichá kikillantataq ninki. E.E. U.U. suyumanta 1981 watapi, 160.000 waynasta, sipaskunata ima, tapurisqankumanjina, ¡10 waynasmanta, 8 nisqanku, yachachiqninku wakin yachakuqkunallata munakusqanta!
Waynas, sipaskuna ima, paykuna qhawasqankumanjina tareanku allin kasqanta yuyaspa, mana munankuchu yachachiq pisi notata churapunanta. Chantá yachachiqnin, qhasimanta kʼamiptin, wak llaqtamanta kasqankurayku chiqniptin, juk yachakuqnillanta munakuptin ima, mayta phiñakunku.
Yachachiqkunapis, pantaq runas, chʼampaykunasniyuq, llakiykunasniyuq ima, kanku. Biblia nin: “Ama imamantapis usqhayllata phiñakuychu”, nispa (Eclesiastés 7:9). Yachachiqkunapis ‘tukuyjina, achkha kutita pantanku. Pichus mana parlasqanpi pantaqqa, chaymá sumaq runaqa. Paytaq Cuerponwanpis kasuchikuyta atinman’ (Santiago 3:2, Qheshwa Biblia). Chayrayku, yachachiqniykimanta mana allinta yuyanaykimantaqa, imaraykuchus jina kasqanpi tʼukuriy.
Freddyqa, “tapusqanman, yachachiqnin phiñasqa kutichisqanta”, reparasqa. Chayraykutaq, yachachiqninta jatunpaq qhawaspa parlapayasqa, imaraykuchus phiñasqa kachkasqanta reparananpaq. Yachachiqnintaq jinata sutʼinchasqa: “Kunan paqarinqa, autoy ñanpi sayarparisqanrayku, mana horanpichu chayamuyta atirqani”.
Yachachiq, aswan munasqa yachakuqninwan
¿Imarayku yachachiqkuna wakin yachakuqkunallata munakunku? Yuyarikuy, yachachiqkunaqa, mana llamkʼayninkuta juntʼayta atillankuchu. Kay Being Adolescent (Wayna, sipas kachkaspa) libro nisqanmanjina, yachachiqkunaqa, mana yachachiyta atillankuchu, “yachakuqkuna wak imaspi tʼukurisqankurayku [...] Munasqallankuta ruwayta munasqankurayku, nitaq 15 minutosllatapis yachachiqta uyariyta munasqankurayku”.
Chayrayku yachachiqqa, allinta uyariq chayri jatunpaq qhawaq yachakuqta, munakun. Ichá qamqa, yachachiqniykip aswan munasqa yachakuqninwan phiñakunki, allinpaq qhawachikunanrayku tukuy imata ruwasqanta yuyaspa. Chaywanpis, yachachiqniyki allinta yachachisuptin, ¿imaraykutaq aswan munasqa yachakuqninwan phiñakunayki tiyan? Astawan allin kanman, qampis sumaqta yachakuyta maskʼanayki.
Clasesta pasachkaspa chʼaqwaykuna
Juk yachakuq, yachachiqninmanta nin: “Yachachiqniykuqa, paywan maqanakuyta munasqaykuta yuyasqanrayku, ñuqaykuwan japʼinakuyta qallarirqa. Juk wampu karqa”. Chaywanpis, yachachiqkunaqa, imaraykuchus “wampusjina” kasqankuta reparakunku. Biblia nisqanmanjina, ‘saqra pʼunchaykunapi’ kachkanchik, chayrayku yachakuqkunaqa, ‘aychap saqra munayninta mana atipayta atinkuchu, mana khuyarispa saqrata ruwanku, allin kaqtataq chiqninku’ (2 Timoteo 3:1-4). Kay U.S.News & World Report sutichasqa revista nin: “Achkha yachaywasispi yachachiqkunaqa, kawsayninku peligropi kasqanrayku manchi manchilla purinku”.
Juk unay yachachiq Roland Betts, yachachiqkunamanta nin: “Yachakuqkunaqa, [...] yachachiqta phiñachinanku kasqanta yuyanku, musuq yachachiq maykamachus aguantananta yachayta munaspa [...] Manaña aguantayta atisqanta reparaspataq, astawan phiñachiyta maskʼallankupuni”. Qam, chayri compañerosniyki, ¿maykʼaqllapis ajinata ruwarqankichikchu? Chayrayku, yachachiqniykichikqa may phiñasqa yachachisunkichik.
Biblia nin: Kallpawan “wajman sajrata ruwayqa yachayniyojta wampuyachin”, nispa (Eclesiastés 7:7). Wakin yachaywasispi yachakuqkunaqa, mana yachachiqkunata manchachikunkuchu nitaq jatunpaq qhawankuchu, chayrayku yachachiqkunaqa, phiñasqa yachachinku. Kay The Family Handbook of Adolescence (Familiapi waynasta, sipaskunata ima, allinta uywanapaq) nisqa libro nin: “Yachakuqkunaqa [...] tukuy imata ruwasqankuwan yachachiqninkuta chiqnikusqankuta rikuchinku, chayraykutaq yachachiqninkuwanpis chiqnichikullankutaq”. Arí, ¡wakin kuti yachakuqkunapuni yachachiqninkuta phiñachinku!
Chantapis, yachakuqkunaqa, clasespi kachkaspa yachachiqninkumanta asikunankurayku chanzakunku. Valeria nirqa, yachachiqninpa cuentanmanta wak yachachiq jamuqta, yachakuqkuna parlayninkuwan “ñakʼarichisqankuta”, chaytataq chay yachachiq aguantanan kasqanta. Roland Betts nin: “Yachakuqkunaqa, mana khuyakuspa tukuy imata chay yachachiqta ruwanku; wakin kuti, may llakiyman apanankukama”. Yachakuqkunaqa, jukllapi librosninkuta chayri lapicesninkuta urmaykuchinku, yachachiqninkuta phiñachiyta yuyaspa. Wakintaq, ‘wampuman’ tukuspa, yachachisqanta mana entiendesqankuta ninku. Juk wayna Bobby sutiyuq nin: “Asikunaykurayku, yachachiqniykuta tukuy imata ruwayku”, nispa.
Chaywanpis, clasesta pasachkaspa, yachachiqniykiwan saqra kanki chayqa, paypis saqrallataq kanqa (Gálatas 6:7, kikinchay). “Chayrayku, imatachus munankichej runas qankunapaj ruwanankuta, ajinallatataj qankunapis paykunapaj ruwapuychej”, kay yachachiyqa, kawsayninchikpaq may sumaq (Mateo 7:12). Chayrayku, clasesta pasachkaspa, ama compañerosniyki asikunankurayku tukuy imata ruwasqankuwan chhapukuychu. Astawanqa, yachachiq yachachichkasqanta sumaqta uyariy, jinamanta yanapanaykipaq. Tiempo pasasqanmanjinataq, ichá yachachiqniykiqa, manaña qamwan saqrachu kanqa.
‘Yachachiqniyqa, mana allinpaqchu qhawawan’
Wakin kuti, sapa juk runa jukjinataq kasqankurayku, yachachiqniykiqa, qammanta mana allintachu yuyanman, imallamantapis tapurisqaykiraykutaq, contranpi uqharikuchkasqaykita yuyanman, tapurillaptiykipunitaq wampu kasqaykita yuyanman. Juk yachachiq saqrapaq qhawasuptinqa, ichá pʼinqachisuyta, chayri kʼumuykachachisuyta munanman. Chayraykutaq, puraqmanta mana allinpaqchu qhawakuwaqchik.
Biblia nin: “Ama pimampis sajramanta sajrallatataj kutichiychejchu; [...] Atisqaykichejman jina tukuy runaswan allimpi kausakuychej” (Romanos 12:17, 18). Ama yachachiqniykita phiñachiychu. Nitaq qhasillamanta paywan japʼinakuychu. Ama imatapis qammanta quejakunanpaqjina ruwaychu. Astawanqa, kʼacha kay. ‘¿Kʼacha? ¿Paywan?’, nispa ichá tapukuwaq. Arí, kʼachamanta, jatunpaq qhawaspa ima, napaykuyta atiwaq. Sapa kuti jatunpaq qhawaspa, asirispa parlapayarinki chayqa, ichapis yachachiqniykiqa, allinpaq qhawasunqa (Romanos 12:20, 21, kikinchay).
Wakin kuti yachachiqniykita kʼachamanta parlapayariptiykipis, ichá payqa, phiñasqa parlapayasunqa. Chayrayku, Biblia, Eclesiastés 10:4 pʼitipi yuyaychan: “Sichus uj rey qampa contraykita phiñarikun chayqa, maypichus trabajashanki, chayta ama saqeychu. Sonqo tiyaykusqa kayqa jatuchaj phiñakuykunata thasnun”, nispa. Yuyarikuy “miskʼi simiwan kuticheyqa phiñakuyta thasnun” (Proverbios 15:1).
‘Allinta ruwarqani, sumaq notata churanawanpaqjina’
Achkha waynas chayta ninku. Tareasniykita allinta ruwaptiykipis, yachachiqniyki mana sumaq notata churapusuptinqa, paywan parlariyta atiwaq. Bibliaqa, imaynatachus Natán, David juchallikusqanmanta sutʼinchasqanta willawanchik. Natanqa, mana Davidpa contranta rimaspachu kamachina wasinman yaykurqa, manaqa maychus kaqmanjina, llampʼu sunquwantaq paywan parlarqa (2 Samuel 12:1-9).
Qampis kʼumuykukuq sunquwan, kʼachamanta yachachiqniykiwan parlariwaq. Yachachiq kasqanmanta yuyarikuspa, Bruce Weber nin: “Juk yachakuq, yachachiqninpa contranta uqharikuspaqa, yachachiqpa, yuyasqanta mana tikrachinqachu. Chayrayku, yachachiqniykipaq thutusqayki, rabiakusqayki, mana chiqan kaqta ruwachkasqanta nisqayki, vengakuyta munasqayki ima, ni imapi yanapasunqachu”. Astawan allinqa, machu runajina yachachiqniykiwan parlanayki. Ichá yachachiqniykita, imaynatachus examenesta qhawasqanmanta, sutʼinchasunanta mañawaq. Chaymanta Weber nin: “Ajinamanta yachachiqniykiman rikuchinki examenesniykita qhawachkaspa pantasqanta, manataq mana allin yuyayniyuq kasqanraykuchu. Chantá examenesniykita qhawariy, imaynatachus yachachiqniyki sutʼinchasusqanmanjina; mayniqpichus pantasqanta rikuchiy”. Ichá kay ruwasqaykiwanqa, mana notasniykita tikrachinqachu, chaywanpis machu runajina parlasqaykiwanqa, tʼukuchkaqta saqiwaq.
Tatasniykiman willay
Ichá wakin kuti, mana parlanallaykichu kanqa. Susanqa, yachachisqankuta allinta japʼiqaq, chayrayku yachachiqnin paywan japʼinakuspa, mana allin notata churapusqanqa, phiñachirqa. ¿Imarayku yachachiqnin paywan japʼinakurqa? Susan, Jehovamanta sutʼinchaq kasqanrayku; yachachiqnintaq, Susanta chiqnisqanta ninanpaq kachkarqa. Susan nin: “May llakisqa karqani, manataq imatapis ruwayta atirqanichu”, nispa.
Susan yuyarikun: “Mayta kallpachakuspa yachachiqniymanta, mamaywan parlarqani [mana tatayuqchu]. Paytaq niwarqa: ‘Ichá ñuqa yachachiqniykiwan parlayman’, nispa. Juk pʼunchaytaq, yachakuqkunap tatasninku, yachachiqkuna ima, tantakuchkaptinku, yachachiqniyta mamay tapurirqa, imaraykuchus jinata ruwachkawasqanmanta. Ñuqaqa, mamay mayta phiñakunanta yuyarqani, manataq jinachu karqa. Kʼachamanta, yachachiqniywan parlarqa”. Chaymanta yachachiqninqa, wak yachachiqta parlapayasqa Susanpa yachachiqnin kananpaq.
Wakin kutiqa, yachachiqniykiwan chʼampayniykita, ichá mana allinchayta atinkichu, chaywanpis pacienciayuq kanayki tiyan. Kunanmantapacha kʼachamanta yachachiqniykiwan parlasqaykiqa, qhipan wata, wak compañerosniykiwan... ichá wak yachachiqniykiwanpis, allinta apanakunaykipaq yanapasunqa.
Tʼukurinapaq tapuykuna
◻ Yachachiqniyki qhasimanta kʼamisuptin, phiñasqalla parlapayasuptin, ¿imaspi tʼukuriwaq?
◻ ¿Imaraykutaq yachachiqkuna, wakin yachakuqkunallata astawan munakunku?
◻ Yachachiqniyki saykʼuchisunanpaqjina yachachisuptin, ¿imatá ruwawaq?
◻ ¿Imaraykutaq wakin yachachiqkuna, yachakuqkunaman phiñasqapis kachkankumanjina yachachinku?
◻ Clasespi kachkaspa, ¿imaynatá Mateo 12:7 nisqanmanjina ruwawaq?
◻ Yachachiqniyki, mana allin notata churapusuptin, nitaq allinpaqchu qhawasuptin, ¿imatá ruwawaq?
[158 paginapi sutʼinchaynin]
Yachachiq juk yachakuqllata munakusqanqa, wak yachakuqkunata phiñachin
[163 paginapi sutʼinchaynin]
“Achkha yachaywasispi yachachiqkunaqa, kawsayninku peligropi kasqanrayku, manchi manchilla purinku.”—U.S.News & World Report
[160, 161 paginaspi recuadro, dibujo/foto]
‘¡Yachachiqniyqa, saykʼuchiwayku!’
Kay The Family Handbook of Adolescence (Familiapi waynasta, sipaskunata ima, allinta uywanapaq) libro nin: “Achkha waynasta, sipaskunata waturisqankumanjina, nisqanku yachachiqninku saykʼuchinanpaqjina yachachisqanta, phiña runa kasqanta ima”. Qampatapis, ichá “yachachiqniyki ajina kanman”. Chayrayku, ¿imatá ruwawaq?
Rikukusqanmanjina yachakuqkunaqa, makisninkuwan ima llamkʼaytapis ruwayta, cuerponkuta ima ruwanamanpis yachachiyta, takiyta ima, usqhayllata yachakunku. Manataq, wak qallupi parlayta, historiamanta yachakuyta ima, atillankuchu.
Waynasman, cuerponkuta ima ruwanamanpis yachachiyta, takiyta ima, yachachiqkuna, ¿wakin yachachiqkunamanta nisqa aswan sumaq wakichisqachu kachkanku? Mana. Achkha yachakuqkunaqa, mana librosta ñawiriyta, estudiayta ima, munankuchu. Yachachiqninku may sumaqta yachachichkaptinpis, mana yachakuyta munaqkunaqa, mana uyarillanqankupischu. Chayrayku, ichá wakin yachachiykunamanta imatachus yuyasqaykita, tikrachinayki kanqa. Yachakuchkasqaykimanta astawan yachakuyta munaspaqa, yachaywasiman riyta munallankipuni.
Wakin kuti astawan yachakuyta munaqkunapis, yachachiqninku “mana allinta” yachachisqanta ninku. Chaywanpis, ¿imaynatá juk “sumaq” yachachiq yachachin? Juk sipas nin: “Matematicasmanta yachachiqniyqa, yachachisqanwan mana saykʼuchiwaykuchu”. Juk wayna, inglesmanta yachachiqninta, ‘asichinanpaqjina cuentosta cuentasqanmanta’, ‘allinta yachachisqanta’, nisqa.
Yachachiq kʼacha runa kanan, yachakuqkunata asichispa yachachinan ima, may allin kaptinpis, ‘wakkunaman yachachinanpaq, wakichisqa kananqa’ astawan sumaq (2 Timoteo 2:2, Dios Parlapawanchej). Kay pʼiti, Bibliamanta wak runasman yachachinapaq parlaptinpis, yachachiq wakkunaman yachachinanpaq, wakichisqa kananta rikuchillawanchiktaq.
Llakikunapaqjina, yachaywan, imayna runachus kaywan ima, mana kinkichu. Astawan sutʼincharinapaq; apóstol Pabloqa, Diospa Palabranmanta yachachinanpaq, allin wakichisqa karqa. Chaywanpis, ñawpa siglomanta wakin cristianosqa, nirqanku: ‘Kaypi kaspa payqa mana imachu, nitaq parlasqanpis kasu ruwanachu’, nispa. Pablotaq, kutichirqa: “Mana allin parlayniyoj kani chaypis, yachaypeqa allin yachayniyoj kani”, nispa (2 Corintios 10:10; 11:6). Apóstol Pablota, yachachiqtajina, yachachiyninta ima, pisipaq qhawaqkunaqa, mana allin yachachiykunata japʼiqarqankuchu. Qampis yachaywasipi yachakuchkaspaqa, ¡ama kikillantataq ruwaychu! Yachachiqniyki “mana allin yachachiq” kasqanmanta niraq parlachkaspa, tapurikuy: ‘¿Allin yachayniyuq kasqantachu rikuchin? ¿Paymanta yachakuyta atiymanchu?’, nispa.
Yachachiqniyki saykʼuchisunanpaqjina yachachisuptin, ichá mayta kallpachakunayki kanqa, yachachisqanta japʼiqanaykipaq. Yachachisqanta entiendesqaykimanjina cuadernoykipi qillqay. Chantá, wasiykipi astawan ukhunchariy.
Juk yachachiq Barbara Mayer nin: “Yachachiqkuna kikillantapuni sapa kuti yachachispaqa, yachakuqkunata saykʼuchinkuman”. Yachachiqniyki, mana saykʼuchisunaykichikpaqjina yachachisunaykichikpaq, ¿imatá ruwawaq? “Makiykita uqharispa, astawan sutʼinchasunanta mañariwaq [...] Yachachiqniyki tukuy yachasqanta nisunanpaq tapuriy.” ¿Chaymanta phiñakunmanchu? Jatunpaq qhawaspa, kʼachamanta tapuriptiykiqa, mana phiñakunqachu (Colosenses 4:6). Mayer nin: “Jinamanta yachachiqniyki sumaq wakichisqachus chayri pisi wakichisqachus jamusqanta yachanki”.
Qam kikiykimanta astawan yachakuyta munasqaykita rikuchiptiykiqa, yachachiqniykita astawan sumaqta yachachisunanpaq tanqanki. Chaywanpis, ama suyaychu usqhayllata sumaq yachachiqman tukunantaqa. Ichá wakin kuti, yachachiqniykita aguantanayki kanqa. Chaywanpis, yachakuyta munaspa, yachachisqanta allinta uyarispa, sumaqta yachakunki... yachachiqniyki saykʼuchisunaykichikpaqjina yachachisuptiykichikpis.
[162 paginapi dibujo/foto]
Yachaywasispi yachachiyqa, mana atikullanchu saqra waynas kasqanrayku
[164 paginapi dibujo/foto]
Yachachiqniyki mana chiqan kaqta qamwan ruwasqanta reparaspaqa, jatunpaq qhawaspa, paywan parlariy