11 YACHAQANA

Internetniqta amigosta maskʼay, ¿allinchu kanman?

¿Imaynamantá wakkunawan parlariyta munawaq?

□ Paykunawan khuska kachkaspa

□ Telefononiqta

□ Computadoraniqta

¿Pikunawantaq parlariyta atillanki?

□ Yachaywasimanta compañerosniywan

□ Familiaywan

□ Qutuchakuymanta hermanoswan

¿Maypitaq mana imata manchachikuspa astawan parlariyta atinki?

□ Yachaywasipi

□ Wasipi

□ Qutuchakuymanta tantakuykunapi

¿IMAYNATÁ 1 kaq tapuyman kutichirqanki? ¿Computadoraniqtachu pillawanpis astawan parlariyta munanki? Mana qamllachu jinata parlariyta munanki. Achkha waynas, sipaskunaqa, Internetniqta wakkunawan parlanku amigosta ruwakunankupaq. Elena nin: “Manchay allinpuni Internetniqta amigosta ruwakuyqa, imaraykuchus ajinallamanta mayqin suyumantapis runata riqsiyta atinki”, nispa. Tammy, 19 watayuq nin: “Mana kʼacha runa kaspapis, Internetniqta wakkunawan allinpaq qhawachikuyta atini. Runawan khuska kachkaspaqa mana kikinchu, imaraykuchus mana paykunajina kaptiyqa, mana allinpaqchu qhawawanku”.

Kay yachaqanap qallariyninpi rikhuriq tapuykunamanta parlarina. ¿Imatá 2 kaq, 3 kaq tapuyman kutichirqanki? Qutuchakuymanta hermanoswan parlayta atinaykimantaqa, ichá yachaywasimanta compañerosniykiwan astawan parlayta atisqaykita reparakunki. Jasmine, 18 watayuq nin: “Yachaywasipiqa, imaynachus sientekunki, kikinta sientekuq sipaskunata tariyta atinki. Chayraykutaq paykunawan khuska kachkaspa kusisqa kanki”.

Chayrayku ichá qampis, Internetniqta compañerosniykiwan parlariyta munanki. Tammypis, juk tiempopi chayta ruwaq, nintaq: “Tukuypis Internetniqta parlasqankurayku, ñuqapis parlarillaytataq munaq kani”, nispa.a Nataliaqa, 20 watayuq amigosninwan parlarinanpaq, juk página web nisqata kicharqa, pay nin: “Yachayniyuq runasqa, wak lugarpi kachkaq runaswan parlarinapaq, tukuy imata urqhullankupuni, Internetqa chaykunamanta juklla, maytataq chayniqta parlarini”.

Internetpi, saqra ruwaykunamanta jarkʼakuy

Wakinkunapaq, Internetniqta amigosta ruwakuyqa atinapaqjinalla. Natalia nin: “Internetniqta parlaspalla qampi astawan atienekunki”, nispa. Tammy nin: “Internetqa, manchali kaptiyki yanapasunki. Imaraykuchus, niraq ni imata nichkaspa, imatachus niyta munasqaykipi ñawpaqta tʼukuriyta atinki”, nispa.

Chaywanpis, Internetniqta parlayqa, mana tukuy imapipunichu allin. Tʼukuriy: ¿allinchu kanman maypichus achkha suwas kanku, chayniqpi ñawisniykita tapaykukuspa purinayki? Mana, ¿icharí? Kikillantaq, mana allinchu kanman Internetniqta “pillawanpis parlariy” imaraykuchus mana reparakuspa, ima chʼampaypipis urmasunman.

Internetniqta amigosta ruwakunamanta parlarina. Elenaqa, mana riqsisqa runaswan Internetniqta palariq kasqanmanta, nin: “Internetniqta ichá saqra runaswan parlachkawaq. Wakin kuti niraq unayta parlachkaptiyki, millaytaña parlachkasunku, chayri siminiqta yuqunkichus manachus, qhariwarmijina juk kutillatapis puñuykunkiñachus manachus, chaykunata tapuchkasunkuña. Wakinkunataq qhariwarmijina puñuykuymanta sutʼita parlarinachik nispa nisunku, chaytaq cibersexo nisqa sutichakun”.

Ichá ninkiman: “Internetniqtaqa, amigosnillaywan parlani”, nispa. Jina kaptinpis sumaqta qhawarikuy. Julieta nin: “May sumaq amigos kaspapis, juk waynawan chayri juk sipaswan Internetniqta unayta parlanaykiqa mana allinchu. Imaraykuchus ajinata ruwaspaqa, astawan payman qayllaykuwaq, munanakuymantataq parlayta qallariwaqchik”, nispa.

“Nitaj puraj uyaswanqa tantakurqanichu”

Rey David, sutʼita yacharqa saqra runaswan tantakuyqa, mana allinchu kasqanta. Chayraykutaq jinata qillqarqa: “Llulla runaswan ni jaykʼaj kawsakorqanichu, nitaj puraj uyaswanqa tantakorqanichu”, nispa (Salmo 26:4).

¿Maykʼaqllapis Internetniqta ajina runaswan parlarqankichu? Qhawasqaykimanjina, ¿imaraykutaq Internetman yachaykukuqkunamanta, wakinkuna ‘puraq uyas kanku’? ․․․․․

Chaywanpis, ichá qam mana reparakuspalla chay ‘puraq uyas’ runasmanta juknin kawaq. Ichá Abigailjina ruwawaq, pay nin: “Internetniqta pillawanpis parlachkaspaqa, payjina yuyasqayta rikuchiq kani, mana payjina yuyaspapis”, nispa.

Juk sipasita Leonor sutiyuq, jukjinamanta tatasninta chʼawkiyaq, nintaq: “Qutuchakuymanta juk waynuchituwan Internetniqta qillqanakuq kayku. Pisi tiemponmantaq munanakusqaykumantaña qillqanakuchkarqayku. Tatasniy qayllaykamuchkawaptinkutaq chay waynuchituwan computadoraniqta qillqanakuchkasqayta chinkachini, imatachus ruwachkasqayta mana reparanankupaq. Manachá jaykʼaqpis tatasniy yuyankumanchu karqa, ñuqa 13 watayuqllaraq kachkaspa, 14 watayuq waynuchituwan munanakusqaykumanta qillqanakuchkasqaykuta”.

Allinta reparakuy

Arí, Internetqa, amigoswan parlanapaq allin kasqanta nisunman. Achkha runas Internetniqta amigosninkuwan parlanku. Qampis, Internetniqta amigosniykiwan parlanki chayqa, ¿imasmantataq jarkʼakunayki tiyan? Qhawarinachik imasmantachus jarkʼakunayki kasqanta.

● Machkha tiempotachus Internetniqta parlachkhasqaykita qhawarikuy amataq qhipakullaypunichu puñuy atisuptinqa. Juk wayna Brian sutiyuq nin: “Wakin compañerosniy, yaqha sutʼiyanankama Internetniqta parlaspa qhipakusqankuta ninku” (Efesios 5:15, 16).

● Riqsisqayki runasllawan parlariy. Achkha saqra runasqa, munayninkuta ruwanankupaq, mana allinta yuyaychakuq waynasta Internetniqta maskʼanku (Romanos 16:18).

● Internetniqta qullqita apachinayki kaptin, allinta qhawarikuy. Maypichus tiyakunki, imachus sutiyki kasqanta manaraq qillqachkaspa, allinta tʼukuriy, mana chʼawkiyachikunaykipaq, nitaq ima chʼampaypipis rikukunaykipaq (Mateo 10:16).

● Amigosniykiman manaraq fotoykita apachichkaspa, chay fotopi Diosta yupaychaqjina pʼachallisqachus manachus kachkasqaykita, allinta qhawarikuy (Tito 2:7, 8).

● Paywan khuskapis kachkawaqjina parlay. Internetniqta piwanpis parlachkaspa, ‘mana waliq’ imasmanta parlayta qallarisuptin, amaña paywan parlaychu (Efesios 5:3, 4).

● Imatachus Internetniqta ruwachkasqaykita ama jaykʼaq pakaychu. Tatasniykiwan ‘puraq uya kanki’ chayqa, imachá mana allinchu kachkan. Juk sipas Kari sutiyuq nin: “Mamaymanqa, Internetniqta imatachus ruwachkasqayta rikuchinipuni”, nispa (Hebreos 13:18).

“Suyasqayki mana qhasipaqchu kanqa”

Tukuypis amigosniyuq kayta munanchikpuni, imaraykuchus Diosninchikqa, wakkunawan khuska kusikunanchikpaq ruwawarqanchik (Génesis 2:18). Chayraykutaq amigosniyuq kayta munanki. Chaywanpis, allin yuyaywan sumaq amigosta maskʼanayki kasqanta ama qunqaychu.

Diospa Palabranmanjina ruwaspaqa, chiqamanta allin amigosta tarinki. Juk sipas 15 watayuq nin: “Jehovata munakuqkuna, qamtapis munakusuqkuna amigosta tariyqa, mana atikullanchu. Chaywanpis, allin amigosta tarispaqa, suyasqayki mana qhasipaqchu kasqanta reparanki”, nispa.

[Sutʼinchaynin]

BIBLIAMANTA

“Llulla runaswan ni jaykʼaj kawsakorqanichu, nitaj puraj uyaswanqa tantakorqanichu.” (Salmo 26:4)

JUK YUYAYCHAY

Internetpi kachkaptiyki, ¿usqhayllatacharí tiempo pasarparin? Chayrayku, machkha unaytachus qhipakunaykita yachanayki tiyan. Mana qunqanaykipaqtaq, relojniykipi alarmata churakuwaq.

¿YACHARQANKICHU?

Internetniqta, mana riqsisqa runaman sutiykita, maypichus wasiyki kasqanta, maypichus yachakuchkasqaykita, telefonoykip numeronta ima ninki chayqa, chay runaqa taripayta atisunkiman.

¡RUWAYTA QALLARIY!

Sapa semana, machkha unaytachus Internetpi kayta munasqayta kaypi qillqasaq: ․․․․․ Chay tiempollata kanaypaqtaq, kayta ruwayman ․․․․․

Internetniqta, mana riqsisqa runawan parlachkasqayta reparakuspaqa, kayta ruwasaq: ․․․․․

Kay yachaqanamanta, ¿imatá tatayta chayri mamayta tapuyta munani? ․․․․․

QHAWASQAYKIMANJINA

● ¿Imaraykutaq Internetniqta wakkunawan parlay, allin kasqanta ninkiman? ¿Imaspitaq mana allinchu kasqanta ninkiman?

● ¿Imaraykutaq Internetniqta, wakkunawan allinpaq qhawachikuyta atillasunman?

● ¿Imatá ruwawaq Internetpi mana unayta qhipakunaykipaq?

● ¿Ima kutispitaq Internetniqta, wakkunawan parlay allillan kanman?

[103 paginapi sutʼinchaynin]

“Internetniqta parlachkaspa, ni jaykʼaqpis mana riqsisqa runap sutinta, lista de contactosniyman churanichu.” (Julieta)

[100, 101 paginaspi dibujo/foto]

Internetniqta mana riqsisqa runawan parlayqa, achkha suwas kanku chayniqta ñawista papaykukuspa puriywan kikinchakunman