Allin imaspi yuyay ¿yanapawasunmanchu?

DANIELQA chunka watitasniyojllaraj kashaspapis, cancerwan onqosqa kasharqa. Payqa cancerninpaj watataña tratamientota ruwasharqa. Doctoreswan familiaresninwanqa, manaña unaytawanchu kausananta yuyarqanku. Danieltajrí mana jinatachu yuyarqa. Payqa wiñarqoytawan, cancerpaj jampita tarinanpaj estudiayta munarqa. Chantapis mayta suyakusharqa, cancerninmanta yachaj doctor chayamunanta. Ajinamanta paywan consultananpaj. Jinapis chay doctorqa mana chayamusqachu. Danieltajrí qʼala sonqo pʼakisqa kasharqa, manañataj kausayta munarqachu. Chantá iskay diasninman wañupusqa.

Uj doctor chayta uj libropi willasqa. Payqa estudiasharqa, imaynatachus sanoyakuypi yuyay onqosqasta yanapasqanta. Ichá qanpis, Daniel jina llakiywan atipachikoj runasta rejserqanki. Wakin awelitusqa wañuy patapi kashajtinku, munasqa familiarnillankuta rikuyta munanku. Payta rikuytawantaj wañupunku. Chayrí mayta suyasqanku pʼunchay chayamunankamalla aguantarinku. ¿Imatataj chay rikuchiwanchej? ¿Imatachus suyasqanchej kausayninchejpi yanapawanchejpunichu?

Ashkha doctores ninku: “Allin imaspi yuyayqa, yanapawanchej sanoyakunanchejpaj, kusisqa kausakunanchejpajpis”, nispa. Pero mana tukuychu ajinata yuyanku. Wakin yachayniyoj runasqa ninku, chay doctorespa nisqanku cuentolla kasqanta. Chantá nillankutaj: “Uj onqosqaqa sanoyapunanta yuyaspalla, mana sanoyapuyta atinmanchu”, nispa.

Chay jina yuyaykunaqa mana kunallanmantachu. May unayña Greciamanta yachayniyoj runa, ajinata nerqa: “Imapis sumajyananta yuyayqa, wayrata makiwan japʼiy jinalla”, nispa. Kay qhepa wataspitaj, Estados Unidosmanta uj político ajinata nerqa: “Imapis allinyananta yuyayqa qhasillapaj”, nispa.

¿Jinapunichu kanman? Imapis sumajyananta yuyayqa, ¿qhasillapajchu? Chayrí ajinata yuyay, ¿yanapawasunmanchu kusisqa kanapaj, sanolla kanapaj ima? ¿Imatataj doctores, yachayniyoj runaspis ninku? Chayta yachanaykipajqa, qhepan yachaqanata leeriy.

¿Imaraykutaj allin imaspi yuyananchej tiyan?

ÑAUPAJ yachaqanapeqa, Danielitomanta parlarerqanchej. ¿Ima kanman karqa, sichus pay cancerninmanta yachaj doctor chayamunanta creellanmanpuni karqa chay? ¿Cancerninmanta sanoyapunmanchu karqa? ¿Kausakushallanmanpunichu karqa? Imapis sumajyananta tukuy sonqo creejkunapis, mana “arí” nispa ninkumanchu. Chaytaj ajinapuni. Imaraykuchus chay yuyayqa, mana jampichu.

Uj noticieropi doctor Nathan Cherney jinata nerqa: “Wakenqa sinchʼi onqosqasta ninku. ‘Sanoyapusaj nispa yuyanayki tiyan. Ajinata yuyaspaqa sanoyapunki’, nispa. Chayta neyqa mana allinchu. Wakin qosasqa señorankuta niyta yachanku: ‘Qanpuni mana sanoyapunaykita yuyashankichu. Chayrayku mana sanoyapushankichu’, nispa. Uj onqosqata ajinata nisunman chayqa, sanoyapunanqa paymanta kasqanta nishasunman. Mana sanoyapojtintaj, paypa juchan kasqanta nishasunman. Chaytaj mana walejchu”.

Wañuyllataña suyakushanku chay onqosqasqa, ñakʼayta aguantakushanku. Familiaresnintaj mana payta astawan llakichiyta munankuchu. Jina kajtin, uj onqosqa sanoyapunanta yuyanan, ¿qhasillapajchu?

Mana. Doctor Cherneyqa, manaña sanoyaponqankuchu chay onqosqasta wañupunanku horaskama kusisqalla kausanankupaj yanapan. Ashkha doctores chayllatataj ruwanku. Paykuna ninku: “Onqosqas sanoyapunankuta yuyanku chayqa, sanoyarinkupuni. Ajinata yuyayqa sinchʼi onqosqa kajkunatapis yanaparin”, nispa. Ashkha runaspis, chayllatataj ninku.

Allin imaspi yuyayqa yanapawanchej

Gifford-Jones sutiyoj runaqa, doctortaj periodistataj. Pay nerqa: “Allin imaspi yuyayqa, onqosqasta mayta yanapan”, nispa. Payqa chayta nerqa, waj doctorespa estudiasqankuta qhawarisqanrayku. Chay doctoresqa, wañuyllataña suyashanku chay onqosqasta kallpachariymanta estudiasqanku. Wajkunapis ninku: “Onqosqasta kallpacharispaqa, paykunata yanapanchej sanoyapunankupi yuyanankupaj, kusisqalla kanankupaj ima”, nispa. 1989 watapi, uj grupo onqosqaswan estudiosta ruwakusqa. Chay estudioman jinataj, kallpacharisqas karqanku chay onqosqasqa astawan unayta kausasqanku. Kay qhepa watasllapi, kikin estudiota ruwallasqankutaj. Jinapis chaypeqa, mana chaykamapunichu yanapasqanta reparasqanku. Jina kajtinpis ashkha doctores ninku: “Kallpacharisqa kanku chay onqosqasqa, mana chhikata llakikunkuchu, nanayninkupis pisiyan”, nispa.

Chantapis kusisqa kayqa, corazonmanta mana onqonapaj yanapawasunman. Chayta wakin doctores estudiasqanku. Paykunaqa 1.300 kuraj qharista tapurisqanku, imatachus kausaymanta yuyasqankuta. Chaymanta chunka watasninman, paykunata watejmanta tapurisqanku imaynachus kashasqankuta. Tukuyninkumantataj 160 runas corazonmanta onqosqanku. Chay 160 runasmantataj, khuskan kurajpuni llakisqalla purejkuna kasqanku. Profesora Laura Kubzanskyqa, doctorespaj universidadpi trabajan. Pay nin: “Unayqa runas parlasqankuraykulla yacharqayku, kusisqa kayqa corazonpaj allin kasqanta. Pero kay pruebasta rikuspa, kusisqa kayqa corazonpaj allinpuni kasqanta niykuman”.

Waj doctores qhawarisqankuman jina, sanolla kashasqankuta yuyajkunaqa, operakuspapis rato sanoyakunku. Waj doctores nisqankuman jinataj, kusisqa kayqa astawan unayta kausanapaj yanapawanchej. Doctores qhawarisqankuman jina, viejoyaymanta allinta yuyaypis, viejitusta wapitulla purinankupaj yanapan. Paykunaqa chayta yachanankupaj, uj grupo viejitusman nisqanku, viejoyaspaqa astawan yachayniyoj, astawan experienciayoj kasqankuta. Chay viejitustaj astawan wapuyasqanku. Doctoresqa viejitusta 12 semanasta ejerciciosta ruwachispa, ajinata wapuyachiyta yachanku.

Jinapis doctoreswan cientificoswanqa, imaynachus cuerponchej, ñojtunchejpis kasqanta niraj sumajta entiendenkuchu. Chayrayku mana tukuyninkuchu ninku, kusisqa kayqa sanitolla kanapaj yanapawasqanchejtapuni. Jinapis ashkha doctores, kusisqa kayqa yanapawasqanchejtapuni ninku. Chaykunamanta ujtaj kashan, runaj ñojtunmanta yachaj profesor. Payqa jinata nin: “Tukuypis kusisqa kayta munanchej, allin rinawanchejtataj. Ajina kaspaqa mana chhikata llakikunchejchu, nitaj anchata onqonchejchu. Tukuypis chayta ruwasunman sanitolla kanapaj”, nispa.

Ichapis wakin doctores, científicos, waj yachayniyoj runas imaqa, reciellanraj yachashanku kusisqa kayqa yanapawasqanchejta. Chaywanpis Bibliata estudiajkunaqa, unayña ajina kasqanta yachanku. Casi 3 mil watas ñaupajta jinaña, manchay yachayniyoj rey Salomonqa, Bibliapi nerqa: “Sonqo kusisqa kayqa uj sumaj jampi; llakisqa kayrí kallpata wañuchin”, nispa (Proverbios 17:22). Chay nisqanqa may sumajpuni. Imaraykuchus chay versiculoqa, mana ninchu kusisqa kayqa tukuy imapaj jampi kasqanta, manachayqa “sumaj jampi” kasqallanta nin.

Allin imaspi yuyay jampipuni kanman chayqa, tukuy doctoreschá onqosqasman chayta ruwanankuta ninkuman. Jinapis kusisqa kayqa, mana sanito kanallapajchu yanapawanchej, manaqa waj imaspajwan.

Kusisqa kayqa yanapawanchej, llakisqa kaytaj perjudicawanchej

Científicos nisqankuman jina, allin rinawanchejta yuyayqa ashkha imaspi yanapawanchej. Ajinata yuyajkunataqa, aswan allin rin: estudiosninkupi, trabajankupi, deportespipis. Uj kuti, competenciapaj wakichikoj warmista tapurisqanku, carrerapi ganayta atinankutachus manachus. Paykunata entrenajkunatataj tapurisqanku, qhawarisqankuman jina pikunachus atipayta atinankuta. Jinapis competencia kajtinñaqa, mayqen warmischus “atipasqayku” nerqanku, chay warmis atipasqanku, manataj entrenadores yuyarqanku chay warmischu. Arí, allin rinawanchejta yuyayqa, kausayninchejpi mayta yanapawanchej. Chayta astawan qhawarina.

Cientificosqa llakisqalla kaj runas imaynachus kasqankuta estudiasqanku. 1960 watapi estudiasqankuman jina, paykunaqa yachasqanku animalitosqa imamanpis yachaykukuyta atisqankuta. Paykunaqa reparasqanku, runaspis kikillantaj kasqanchejta. ¿Imaraykutaj chayta ninku? Paykunaqa uj grupo runasta uj cuartoman wisqʼaykusqanku. Chaypitaj lojtʼuyachinapaj jina chʼajwa karqa. Chay runasman nisqanku, chay chʼajwata chinkachinankupajqa botonesta uj ordensitupi ñitʼinankuta. Tukuynin chay runastaj, chayta ruwayta atisqanku.

Chantá waj grupo runaswan kikillantataj ruwasqanku. Pero chay kutipeqa, chay chʼajwaqa mana chinkarqachu. Chayrayku chay runasmanta ashkhas, chay millay chʼajwaman yachaykukusqanku. Chantá chay runaswan waj pruebata ruwasqanku. Jinapis chay kutipeqa, manaña imatapis ruwayta munasqankuchu. Imaraykuchus paykunaqa, qhasillapaj imatapis ruwanankuta yuyarqanku. Jinapis paykuna ukhumanta wakenqa, mana ajinatachu yuyarqanku. Chayrayku chay chʼajwata chʼinyachinankupaj, tukuy atisqankuta ruwallarqankupuni.

Martin Seligman sutiyoj doctorqa, chay pruebasta ruwasqankupi yanapakorqa. Chayrayku payqa, astawan estudiasqa imaynatachus kusisqa kay yanapawasqanchejta. Chantá estudiallasqataj, imaynatachus llakisqalla kay perjudicawasqanchejta. Chay estudiasqanman jina, “mana allinchu riwanqa” nej runasqa, ashkha imasta kausayninkupi mana ruwankuchu. Payqa chay runasmanta nin: “25 watastaña llakisqalla purej runasmanta estudiani. Qhawarisqayman jina, ajina runasqa yuyanku ima llakiypis juchankurayku rikhurisqanta, chay llakiytaj ni jaykʼaj tukukunanta. Paykunaqa piensanku, ima sajrapis qhatirinantapuni. Ajinata piensaj runasqa astawan llakiykunapi rikhurinku, mana ajinata yuyajkunamanta nisqaqa”.

Chay doctorpa nisqanqa, ichá wakin runaspaj mosoj kanman. Pero Bibliata estudiajkunapajqa mana. Imaraykuchus Bibliaqa, unayña jinata nerqa: ‘Sichus ima llakiypi rikhurispa llawchʼiyawaj chayqa, kallpayki pisiyanqa’, nispa (Proverbios 24:10). Bibliaqa sutʼita niwanchej, llakisqalla kay, chayri mana allinchu rinawanchejta yuyayqa, ni imata ruwajta saqewasqanchejta. Chayrayku, ¿imatá ruwasunman mana ajina kanapaj? Chayta yachanaykipaj, qhepan yachaqanata leeriy.

[Dibujo/foto]

Onqosqas sanoyapunankuta yuyanku chayqa, ratolla walejyarinku.

¿Imatá ruwasunman mana llakisqalla purinapaj?

¿KUSISQALLA purejkunamantachu kanki? Chayrí, ¿llakisqalla purejkunamantachu kanki? ¿Imaynatá chayta yachawaj? Yachayniyoj runas nisqankuman jina, piensarinayki tiyan problemasniyoj kaspa imatachus ruwayta yachasqaykipi. Tukuy problemasniyoj kanchej. Wakinpataqa ashkha, wakinpatataj pisilla. Wakin runasqa problemasniyoj kaspa, ñaupajllamanpuni rinku. Wakintajrí juchʼuy problemasniyoj kaspapis, wañuyta munanku.

Uj empresaman trabajota mañakoj risqaykipi piensariy. Chayajtiykitaj mana chay trabajota qosunkuchu. ¿Imayna sientekunki? ¿Piensawajchu “ni pi noqaman trabajota qowanmanchu” nispa? ¿Niwajchu niña jaykʼaj trabajota tarinaykita? Chay kutillapi mana allinta risusqanrayku, ¿niwajchu manaña ni imapaj valesqaykita? Ajinata yuyanki chayqa, llakisqalla purej runasmanta kanki.

¿Imatá ruwasunman mana llakisqalla purinapaj?

¿Imatá ruwasunman mana llakisqalla purinapaj? Ñaupajtaqa ima kutispichus mana allinta yuyasqanchejta reparakunanchej tiyan. Chaymantaqa chay mana allin yuyaykunata umanchejmanta orqhonanchej tiyan. Watejmanta mana trabajota qosusqankupi piensariy. Sumajninmanta piensariy. ¿Mana valesqaykiraykupunichu trabajota mana qosorqanku? Chayrí, ¿waj imasta yachaj trabajadortachu maskʼasharqanku?

¿Imaynatá yachawaj imatachus yuyasqayki allinchus manachus kasqanta? Chayta yachanaykipajqa, yuyasqaykita imatachus yachasqaykiwan kikinchay. Chay kutillapi trabajota mana qosusqankurayku, ¿niwajchu mana imapaj valesqaykita? Chayrí waj imaspi allintachu riyta yachasunki. Ichá kanman Diosta yupaychasqaykipi, chayri familiaykiwan, amigosniykiwan kausakusqaykipi. Ama yuyaychu tukuy ima ruwasqayki mana allin kananta. Uj kutipi trabajota mana tarisqaykeqa, mana ninayanchu ni jaykʼaj trabajota tarinaykita. ¿Imatawan ruwasunman mana allin yuyaykunata umanchejmanta orqhonapaj?

Imatachus ruwayta munasqanchejta juntʼaypi yuyana

Kay qhepa watasllapi, yachayniyoj runasqa ajinata ninku: “Allin kausayta suyakunapajqa, imatachus ruwayta munasqanchejta juntʼananchejpi creenanchej tiyan”, nispa. Jinapis qhepan yachaqanapi yachakusun jina, allin kausayta suyakoyqa mana chayllachu kashan. Jina kajtinpis, chay yachayniyoj runaspa nisqankoqa ashkha imaspi yanapawasunman. Ujqa kashan, imatachus ruwayta munasqanchejta juntʼanapaj.

Chaypajqa ñaupajta imastachus ruwayta munasqanchejpi piensana. Chaymantataj chayta juntʼanapaj kallpachakuna. Mana chayman yachasqa kaspaqa, piensarina: “¿Imastá kausayniypi ruwayta munani?”, nispa. Ruwanasninchejwan may afanasqa kasqanchejrayku, wakin kutisqa qonqapunchej imachus kausayninchejpi aswan allin kasqanta. Chayrayku Bibliaqa niwanchej: ‘Imaschus aswan allin imas kasqanta reparaychej’, nispa (Filipenses 1:10).

Imastachus ruwayta munasqanchejta yachaytawanqa, kausayninchejpi, Diosta yupaychayninchejpi, familianchejpi ima, imatachus ruwananchejta ajllayta atillasun. Qallariypeqa ama ashkha imasta ruwayta munanachu. Chantapis imatachus ruwayta atillasqanchejta ajllana. Mana chayta ruwaspaqa llakikusunman, niñataj imatapis ruwayta munasunmanchu. Chayrayku imatachá ruwayta munasqanchejta, pisimanta pisi ruwayta qallarina.

Runasqa niyta yachanku: “Noqallanchejmanta kashan imatapis ruwananchejqa”, nispa. Chaytaj ajinapuni. Imatapis ruwayta munanchej chayqa, chayta ruwanaman rinchej. Chayrayku imatachus ruwayta munasqanchej, imaynatachus yanapanawanchejpi piensarina. Ichapis ima kasqanrayku, mana atillasunchu imatachus ruwayta munasqanchejta junt’ayta. Jinapis kallpachakunallapuni.

Imatachus ruwananchejta niytawan, imaynatachus chayta juntʼananchejpi piensarina. Snyder sutiyoj runaqa, estudiarqa imaynatachus allin imaspi creey yanapawasqanchejta. Pay nin: “Imatachus ruwayta munasqanchejta juntʼanapajqa, ama uj imallatachu ruwana, manaqa waj imastawan ruwaypi piensarina. Chayta ruwaspaqa imatachus ruwayta munasqanchejta juntʼasunpuni”, nispa.

Snyder nillantaj: “Imatachá ruwayta munanchej chayta manapuni junt’ayta atispaqa, waj imata ruwanapaj kallpachakuna. Mana chayta ruwasunman chayqa, llakikusunman. Jinapis waj imata ruwanapaj kallpachakusun chayqa, aswan kusisqa kasun”.

Bibliapeqa uj sumaj ejemplo tiyan. Rey Davidqa Jehová Diospaj uj templota ruwayta munarqa. Diostajrí Davidman nerqa, mana paychu templota ruwananta, manachayqa wawan Salomón. Chayta uyarispa Davidqa mana phiñakorqachu, nitaj munayninwanpunichu llojsiyta munarqa. Astawanpis templo ruwakunanpaj, qolqeta, materialesta ima tantarqa (1 Reyes 8:17-19; 1 Crónicas 29:3-7).

Yachakunchej jina, sumaj imas kananpi creenapajqa, mana allin yuyaykunata umanchejmanta orqhonanchej tiyan. Chantapis imatachus ruwayta munasqanchejta juntʼananchejpi creenanchej tiyan. Jina kajtinpis, ichá manarajpuni allin imas kananpi creenchejchu. Imajtinchus mana chinkachiyta atinchejchu: wajcha kayta, guerrasta, mana cheqan ruwaykunata, onqoykunata, wañuytapis. ¿Imatá ruwasunman kusisqallapuni kanapaj? Chayta yachanaykipaj, qhepan yachaqanata leeriy.

[Dibujo/foto]

Munasqanchej trabajota mana qowajtinchej, ¿piensanchejchu ni jayk’aj trabajota tarinanchejta?

[Dibujo/foto]

Jehová Dios Davidta mana templota ruwananta nejtin, payqa waj imaspi yuyayninta churarqa.

¿Sumaj kausay kananta creesunmanchu?

RELOJNIYKI fregakusqanpi piensariy. Ichapis relojniykita allinchachinaykipaj uj relojerota maskʼaj rinki. Jinata maskʼaj risqaykipi, ichá ashkha relojerosta tarinki. Paykunataj allinchapusunankuta nisunku. Jinallapi yachanki vecinoyki chay relojta rikhurichisqanta. Chantapis pay nisunki relojniykita gratislla arreglapusunanta. ¿Mayqen relojerowantaj relojniykita alllinchachiwaj? ¿Vecinoykiwancharí arreglachiwaj?

Allin kausay kananpi creeyqa, chay fregasqa relojwan kikinchakunman. Llakiy tiempopi kausakusqanchejrayku, ashkha runas manaña creenkuchu allin kausay kananta. Ashkha runastaj, ninku problemasninchejta allinchanapaj yanapayta atiwasqanchejta. Jinapis paykunaj yuyaychasqankoqa qʼala pejtu. Chantapis sapa uj ujinata ninku. Chayrayku, ¿manachu aswan allin kanman, ruwawarqanchej chay Diosmanta yanapata mañakunanchej? Bibliaqa Diosmanta nin: “Payqa mana karupichu kashan sapa ujninchejmanta”, nispa. Chantá nillantaj, pay yanapayta munawasqanchejta (Hechos 17:27; 1 Pedro 5:7).

¿Imatataj Biblia allin imasta suyakuymanta nin?

Bibliaqa allin imas kananpi creeymanta sumajta sutʼinchan. Ni doctorespis, ni cientificospis, ni waj yachayniyoj runaspis, jinata sutʼinchankuchu. Biblia qhelqakushajtin, chaymanta parlanapaj “suyakuy” palabrata churasqanku. Chaywantaj allin imas kananta munaymanta parlasharqanku. Chayrayku sumaj imas kananta munanchej, chay sumaj imas ñaupajpiña kasqanta yachasqanchejrayku. Bibliaqa sumaj kausayta suyakunata niwanchej. Chaytataj mana qhasitachu niwanchej.

Allin imas kananta suyakusqanchejqa, creeyninchejman rijchʼakun. Imajtinchus mana jinallamantachu imapipis creenchej. Astawanpis imapi creenapajpis, ñaupajta yachanchej chay imasqa kasqantapuni (Hebreos 11:1). Jinapis Bibliaqa, creeywan suyakuywan mana kikinchu kasqanta nin (1 Corintios 13:13).

Astawan entiendenapaj kaypi piensarina. Sumaj amigonchejmanta yanapata mañakojtinchejqa, yachanchej pay yanapanawanchejtapuni. Imajtinchus waj kutispi yanapawarqanchejña. Chantapis chay amigonchejta allinta rejsinchej, kʼacha kasqantataj yachanchej. Creesqanchej, allin imasta suyakusqanchejwanqa, may kʼaskasqas kashanku. ¿Imaraykutaj creesunman Dios allin kausayta qonawanchejtapuni?

Jehová Diosqa allin imas kananta niwanchej

Jehovalla niwanchej, allin imasta qonawanchejta, chay nisqantaj juntʼakunpuni. Chayrayku Bibliaqa paymanta nerqa: “Israelpa suyakuynin kanki”, nispa (Jeremías 14:8). Israelitasqa chayta Diosman nej kanku, imaraykuchus paylla nej allin imasta paykunaman qonanta. Diostaj mana qhasitachu parlaj. Payqa ashkha watasta israelitasman rikucherqa, imatachus paykunaman nisqanta juntʼasqantapuni. Chayrayku israelitasta ñaupajman apaj Josueqa kayta nerqa: “Munani [...] reparanaykichejta Tata Diosqa imatachus nerqa qonasuykichejta, chay allin imasta juntʼasqanta. Ni ima nisqampis qhepakunchu mana juntʼakuspaqa”, nispa (Josué 23:14).

Chaymantapacha may chhika watasña pasajtinpis, Jehovaqa kikillanpuni. Bibliaqa Diospa nisqasninta willawanchej, jinallataj imaynatachus chay nisqasninta juntʼasqantapis. Diospa nisqasnenqa juntʼakunpuni. Chayrayku Bibliapi juntʼakunmanñapis jina qhelqasqa kashanku.

Chaynejta ninchej, Bibliaqa allin kausaymanta parlaj libro kasqanta. Bibliata estudiaspaqa, Dios atienekunapaj jina kasqanta reparanki. Chaytaj yanapasonqa astawan Diospa nisqasninpi creenaykipaj. Chayrayku apóstol Pablo jinata nerqa: “Ñaupa tiempopi qhelqakusqanqa, yachachinawanchejpaj qhelqasqa karqa, jinallataj suyakuyniyoj kananchejpaj. Imaraykuchus Diosmanta Qhelqasqaqa sinchʼita sayanapaj, sonqochakunapaj ima yanapawanchej”, nispa (Romanos 15:4).

¿Ima suyakuytataj Dios qowanchej?

Pillapis familianchejmanta wañupojtenqa, mana munanchejchu chaypi kausaynin tukukapunanta. Jinapis ashkha runasqa, wañuypi tukuy ima tukukapusqanta yuyanku. Jinapunitaj kaspa jinan. Imaraykuchus wañoyqa tukuyta taripawanchej. Nitaj mayqenninchejpis wañusqasta kausarichiyta atisunmanchu. Chayrayku Biblia nin, ‘wañoyqa tukuy enemigosmanta qhepa kaj kasqanta’ (1 Corintios 15:26).

¿Chaywanqa nisunmanchu wañuypipuni tukuy ima tukukusqanta? Mana. Bibliallataj nin, wañoyqa chinkachisqa kananta. Jehová Diosqa wañuymanta nisqa aswan atiyniyoj. Chaytataj 9 runasta wañuymanta kausarichisqanpi rikucherqa.

Uj pacha, Jehovaqa Wawan Jesusman atiyta qorqa, amigon Lazarota kausarichimunanpaj. Lazaroqa tawa diastaña wañusqa kasharqa. Jesustaj payta mana pakaymantachu kausaricherqa, manachayqa tukuypa rikunankuta (Juan 11:38-48, 53; 12:9, 10).

Jinapis ichá ninki: “Chay kausarimoj runasqa, machuyaspa watejmanta wañuporqankuchari. ¿Imapajtaj Dios paykunata kausarichimorqari?”, nispa. Chaytaj jinapuni. Jinapis Jehová Diosqa Bibliapi chayta qhelqacherqa, noqanchej yachananchejpaj wañusqas kausarimunankutapuni. Chayrayku mana qhasillatachu wañusqas kausarimunankuta suyakunchej.

Jesús nerqa: “Noqa kani kausarimuy, kausaytaj”, nispa (Juan 11:25). Jehová Diosqa Wawan Jesusman atiyta qonqa, wañusqasta mundontinmanta kausarichinanpaj. Jesusllataj nerqa: “Ama chay nisqaymanta tʼukuychejchu. Hora chayamonqa, chaypachataj sepulturaspi tukuy kajkunaqa wajyasqayta uyarenqanku, kausarimonqankutaj”, nispa (Juan 5:28, 29). Arí, tukuy sepulturaspi kajkuna kausarimonqanku, kay jallpʼapitaj uj paraisopi kausakuyta atenqanku.

Profeta Isaiaspis kausarimuymanta ajinata qhelqarqa: “Wañusqasniykeqa kawsarimponqanku, ayasninkupis sayarimponqanku. Jallpʼa ukhupi puñojkunaqa rijchʼarimonqanku, kusiywantaj mayta qhaparenqanku. Qanqa kʼanchayta chhullata jina apachimunki; chantá wañusqasqa jallpʼa ukhumanta pʼutumonqanku” (Isaías 26:19).

Wañusqas kausarimunankuta yachayqa, mayta sonqochawanchej. Imaynatachus uj wawita mamanpa wijsanpi sumaj jarkʼasqa kashan, ajinallatataj wañusqasqa Diospa yuyayninpi sumaj jarkʼasqa kashanku. Imaraykuchus payqa sapa ujninkumanta sumajta yuyarikun (Lucas 20:37, 38). Tumpamantawantaj, wañusqasqa paraisopi kusisqas kausakunankupaj kausarimonqanku. Noqanchejtaj paykunata may kusiywan japʼikapusunchej, imaynatachus nacekoj wawitata familian kusiywan japʼikapun, ajinata. Chayrayku wañuy chinkanantapis suyakusunman.

¿Imaynatá allin imasta suyakuy yanapawasunman?

Apóstol Pabloqa allin imasta suyakuy yanapawasqanchejmanta, mayta yachachiwanchej. Payqa chayta kikincharqa, uj soldadoj monteranwan (1 Tesalonicenses 5:8). Unay tiempopi, uj soldado guerraman rinanpajqa fierromanta monterata umanman churaykukoj. Jinapis montera ukhupeqa, uj phatu pañomanta chayri qaramanta ruwasqa chʼuluta churaykukoj. Chay monteraqa mana wañuchisqa kananpaj soldadoj umanta jarkʼaj. Ajinallatataj allin imaspi suyakoyqa yuyayninchejta jarkʼan. Imastachus Dios qonawanchejpi creesqanchejrayku, ashkha problemasniyoj kaspapis mana llakiywan atipachikunchejchu. Chayrayku tukuyninchej chay monterata churakuyta munasunman.

Pabloqa allin imaspi suyakusqanchejta, barco sayachina ganchowan kikincharqa. Pay qhelqarqa: “Chay suyakoyqa kausayninchejpaj barco sayachina gancho jina, mana iskayrayaspa sinchʼita sayanapaj yanapawanchej”, nispa (Hebreos 6:19). Pabloqa barcopi viajayman yachasqa karqa, ashkha kutispitaj marpi wañuymanta salvakorqa. Chayrayku barco sayachina ganchota sumajta rejserqa. Barcota apaykachajkunaqa, sinchʼi wayrapi chayri loco parapi chay ganchota marman wijchʼuykoj kanku. Jinapi barcoqa pachanpi sayaj, manataj chhankasman chʼanqakoj rejchu.

Ajinallataj allin imasta suyakusqanchejwanpis. Jehová Diospa nisqasninpi ‘sinchʼita, mana iskayrayaspataj’ creesun chayqa, kay llakiy tiemposta aguantayta atisunchej. Payqa guerrasta, sajra kausayta, llakiyta, wañuyta ima, tumpamantawan chinkachinanta niwanchej (“¿Imaraykutaj sumaj imasta suyakusunman?”, nisqa recuadrota leeriy). Chay imaspi creeyqa mana llakisqa kanapaj yanapawanchej. Chantapis yanapawanchej, mana kay mundomanta runas jina kananchejpaj, Diosta kasukunanchejpaj ima.

Jehová Diosqa tukuy runasman sumaj kausayta qoyta munan. “Payqa munan tukuy laya runas salvasqa kanankuta”. Diosqa qanpis kusisqa kausakunaykita munan. Chaypajqa ‘cheqa kajta allinta rejsinayki tiyan’ (1 Timoteo 2:4). Chay cheqa kajqa Diospa Palabranpi kashan. Chayrayku allin kanman Bibliata estudianayki. Diosninchej allin kausayta qonawanchejta niwasqanchejqa, may sumajpuni. Chaytaj kay mundopi kaj imaswan ni imapi kikinchakunchu.

Imatachus ruwayta munasqanchej, Diospa munayninman jina kajtenqa, pay yanapawasun chayta juntʼananchejpaj. Chayrayku mana saykʼuspa ñaupajllamanpuni rina (2 Corintios 4:7; Filipenses 4:13). Ichá qanpis sumaj kausay kananta munanki. Chay kausaytaqa tariyta atiwaj.

[Dibujo/recuadro]

¿Imaraykutaj sumaj imasta suyakusunman?

Kay urapi rikhurej versiculosqa, sumaj imasta suyakunapaj yanapawanchej.

◼ Diosqa niwanchej kusiy kausay kananta.

Bibliaqa niwanchej, jallpʼaqa uj paraisoman tukunanta. Nillawanchejtaj may chhika runas chaypi kusisqas, ujchasqastaj kausakunankuta (Salmo 37:11, 29; Isaías 25:8; Apocalipsis 21:3, 4).

◼ Diosqa mana llullakunchu.

Payqa tukuy laya llullakuyta chejnikun. Jehová Diosqa manchay santo, llimphutaj. Chayrayku payqa ni jaykʼaj llullakunchu (Proverbios 6:16-19; Isaías 6:2, 3; Tito 1:2; Hebreos 6:18).

◼ Diosqa tukuy atiyniyoj.

Jehová Dioslla tukuy atiyniyoj Dios. Paytaqa ni pi jarkʼayta atinmanchu nisqasninta juntʼananpaj (Éxodo 15:11; Isaías 40:25, 26).

◼ Diosqa munan wiñaypaj kausakunanchejta.

(Juan 3:16; 1 Timoteo 2:3, 4).

◼ Diosqa payta kasukunanchejta suyan.

Payqa allin ruwasqasninchejta qhawan, manataj pantasqasninchejtachu (Salmo 103:12-14; 130:3; Hebreos 6:10). Chantapis payqa allin imasta ruwananchejta suyan, chayta ruwajtinchejtaj kusikun (Proverbios 27:11).

◼ Diosqa sumaj imasta ruwanapaj yanapanawanchejta niwanchej.

Paypa kamachisnenqa mana sapanchejchu kashanchej. Diosqa espíritu santonta qowasun. Chaytaj paypa kallpan, may atiyniyojtaj (Filipenses 4:13).

◼ Diospeqa suyakuyta atisunman.

Payqa nisqasninta juntʼanpuni, atienekunapaj jinataj. Paypi suyakuspaqa, mana pʼenqaypi rikhurisunchu (Salmo 25:3).

[Dibujo/foto]

Imaynatachus monteraqa soldadoj umanta jarkʼaj, kikillantataj allin imaspi creeyqa yuyayninchejta jarkʼan.

[Dibujo/foto]

Diospa nisqasninpi creeyqa, barco sayachina gancho jina sinchʼita sayachiwanchej.

[Maymantachus fotos orqhokusqan]

Kay fotoqa Museo Archeologico Regionale A. Salinas di Palermo nisqamanta, René Seindaltaj qowayku.