1-3. ¿Imaraykutaj Jesuspa wañuynin ni mayqen runaj wañuynin jinachu?

CASI 2.000 watas jinaña uj runata qhasillamanta juchachaykorqanku, mayta ñakʼarichispataj wañucherqanku. Ashkha runasta ajinata ñakʼarichispa wañuchejtinkupis, chay runaj wañuynenqa ni mayqen runaj wañuynin jinachu.

² Chay runa ñakʼarispa niraj wañushajtenqa, chaupi pʼunchayta cielo laqhayaykorqa. Bibliata qhelqajkunamanta ujnin nerqa: ‘Inti laqhayaykorqa’, nispa (Lucas 23:44, 45). Chaypitaj runasqa repararqanku chay runa mana mayqen runa jinallachu kasqanta. Chay runaqa niraj wañupushaspa kayta nerqa: “Juntʼakunña”, nispa. Arí, kausayninta qosqanqa may sumaj karqa. Imajtinchus wañuyninwanqa may jina munakuyninta rikucherqa, nitaj pi runapis chayta ruwarqachu (Juan 15:13; 19:30).

³ Chay runaqa Jesucristo karqa. Ashkha runastaj yachanku 33 watamanta 14 de nisán pʼunchaypi ñakʼarispa wañusqanta. Jinapis chay runasqa mana piensarinkuchu, Jesús mayta ñakʼarejtinpis, Jehová astawanraj ñakʼarisqanpi. Chay pʼunchay Jehovaqa ni pi jina mayta munakuwasqanchejta rikuchiwarqanchej. ¿Imatá pay ruwarqa? Imatachus ruwasqanta yachakuspaqa sutʼita reparasun mayta munakuwasqanchejta.

May jina jatun munakuy

4. ¿Imaynapí uj soldado repararqa Jesús mana mayqen runa jinallachu kasqanta, chanta imatá nerqa?

⁴ Jesusta wañuchejkunamanta encargado soldadoqa mayta tʼukorqa Jesús niraj wañupushajtin cielo laqhayaykusqanmanta, jallpʼapis kharkatitisqanmanta. Chayrayku nerqa: “Kay runaqa Diospa Wawanpuni kasqa”, nispa (Mateo 27:54). Arí, Jesusqa mana mayqen runa jinallachu karqa. Chay encargado soldadoqa Tukuy Atiyniyoj Diospa kʼata Wawanta wañuchiypi yanapakorqa. Chanta, ¿may jinatapunitaj Jehová Wawanta munakorqa?

5. ¿Mashkha watastataj Jehovawan Jesuswan cielopi khuska karqanku?

⁵ Bibliaqa nin Jesús ‘tukuy ima ruwasqa kajmanta ñaupaj kaj’ kasqanta (Colosenses 1:15). Chayqa niyta munan Jesusqa estrellasmanta aswan ñaupajta ruwasqa kasqanta. ¿Mashkha tiempotataj Jesús Tatanwan kausakorqa? Wakin cientificosqa yuyanku cielopi tukuy ima kajqa 13 mil millones watasniyoj kasqankuta. May chhika wataschus chay kasqanta mana entiendeyta atillasunmanchu. Sichus cientificospa nisqanku cheqapuni chayqa, nisunman Diospa Wawan 13 mil millones watasmanta aswan unaytaraj cielopi kausakusqanta. Chanta, ¿imatá chay chhika wataspi ruwarqa?

6. 1) ¿Imastataj Jesús ruwarqa niraj jallpʼaman jamushaspa? 2) ¿May jinatapunitaj Jehovawan Wawanwan munanakunku?

⁶ Diospa Wawanqa “sumaj maestro jina” tukuy sonqo Tatanta yanaparqa (Proverbios 8:30). Biblia nin: “Paynejta tukuy ima rikhurerqa, mana paynejtaqa ni imapis rikhurerqachu”, nispa (Juan 1:3). Arí, Jehovawan Wawanwanqa khuska tukuy imata ruwarqanku, maytataj kusikorqanku khuska llankʼaspa. Yachanchej jina uj tataqa wawanta mayta munakun, wawapis tatanta mayta munakullantaj. Biblia nin jina, “munakoyqa runasta sumajta ujchan” (Colosenses 3:14). Jehovawan Wawanwan may chhika watasta khuska kasqankurayku purajmanta maytachá munanakorqanku. Arí, Jehovawan Wawanwan maytapuni munanakunku.

7. Jesús bautizakushajtin, ¿imatá Jehová nerqa?

⁷ Jehovaqa Wawanta kay jallpʼaman kachamorqa uj wawita jina nacekunanpaj. Chayrayku payqa ashkha watasta manaña Wawanwanchu kausakorqa. Jehovaqa cielomantapacha Wawanta wiñashajta qhawamorqa. Jesusqa 30 watasniyoj jina bautizakorqa. Chayta rikuspa, ¿imaynataj Jehová kasharqa? Payqa cielomantapacha nimorqa: “Kaymin munasqa Wawayqa, paytaqa allinpaj qhawani”, nispa (Mateo 3:17). Jesusqa Jehovaj tukuy nisqanta juntʼarqa, imatachus ruwananta munasqantapis ruwarqa. Chaytaj maytachá Jehovata kusicherqa (Juan 5:36; 17:4).

8, 9. 1) ¿Imatá ruwarqanku Jesusta 33 watamanta 14 de nisanpi? 2) ¿Imaynataj Jehová sientekorqa chayta rikuspa? 3) ¿Imaraykutaj Jehová saqerqa Wawan ñakʼarinanta?

⁸ ¿Imaynataj Jehová sientekorqa 33 watamanta 14 de nisán pʼunchaypi Wawanta wañuchishajtinku? Chay diaqa Jesusta wasancharqanku, chantá chay tuta ashkha runas presochaykorqanku, amigosninpis saqerparerqanku. Chaymantataj qhasillamanta juchacharqanku, asipayarqanku, thoqaykorqanku, sajmarqanku, seqʼospa wasanta phataracherqanku. Chay qhepatataj Jesuspa makisninta, chakisnintawan rakhu kʼaspiman clavaykorqanku, kʼaspipi warkhusqa kashajtintaj runas paymanta burlakorqanku. Jesusqa kʼaspipi kashaspa Tatanman qhaparikorqa, chaymantataj wañuporqa. Tukuy chayta rikuspa, ¿imaynataj Jehová sientekorqa? (Mateo 26:14-16, 46, 47, 56, 59, 67; 27:38-44, 46; Juan 19:1).

⁹ Wawanta ñakʼarichishajtinku, wañuchishajtinku imaynachus Jehová sientekusqantaqa ni jaykʼaj palabraswan niyta atisunmanchu. Jinapis imaraykuchus chayta saqesqanta sutʼinchayta atisunman. ¿Imaraykutaj chay jina llakiyta aguantarqa? Jehovaqa Juan 3:16 versiculopi chayta willawanchej. Wakin runasqa ninku kay versiculopi tukuy Evangeliospa nisqan sutʼinchakushasqanta. Kay versículo nin: “Diosqa chay jinatapuni kay mundomanta runasta munakusqanrayku, uj kʼata Wawanta qorqa, ajinamanta pillapis paypi creejqa mana wañunanpaj, manachayqa wiñay kausayniyoj kananpaj”, nispa. Rikunchej jina Jehovaqa munakuyninrayku chayta saqerqa. Arí, Jehovaqa runasta munakuwasqanchejrayku Wawanta kachamorqa ñakʼarinanpaj, kausaynintataj qonanpaj. Ni pipis Jehová jinaqa munakuyta rikuchinchu.

¿Imaynataj Diospa munakuynin?

10. 1) ¿Imatataj runas necesitanchej? 2) ¿Ima niytá munan “munakuy” palabra?

¹⁰ ¿Ima niytá munan “munakuy” palabra? Ashkha runasqa ninku, munasqa kayta tukuy necesitasqanchejta. Runasqa nacekusqanchejmantapacha, wañupunanchejkama munasqa kayta necesitanchej, munasqas kaspaqa kusisqa kausakunchej, mana munasqas kaspataj wañupusunman. Jinapis imachus munakuy kasqantaqa mana niyta atikullanchu. Runastaj munakuymanta mayta parlanku, librospi, takiykunapi, poemaspi ima. Jinapis chaykunaqa mana sutʼitachu rikuchin imachus munakuy kasqanta. Ashkha runasqa “munakuy” palabrata sapa kuti oqharinku ashkha imasmanta parlanankupaj, chayrayku imapunichus munakuy kasqanta mana niyta atisunmanchu.

11, 12. 1) ¿Imatá Biblia nin munakuymanta? 2) Griego parlaypi, ¿ima palabrastataj oqharikun munakuymanta parlanapaj? 3) ¿Mayqen palabratataj Griego Qhelqasqaspi astawan oqharikun? (Sutʼinchaynintawan qhawariy). 4) ¿Ima niytá munan agápē palabra?

¹¹ Bibliatajrí imachus munakuy kasqanta sutʼita willawanchej. Bibliamanta parlaj uj diccionario nin: “Munakuyniyoj runaqa, munakuyninta ruwasqanpi rikuchin”, nispa. Bibliaqa willawanchej imastachus Jehová ruwasqanta runasta munakusqanrayku, runaswan kʼacha kasqanrayku ima. Chay munakuynintataj rikucherqa Wawanta noqanchejrayku wañunanpaj kachamuspa. Chaypi sutʼita rikunchej Jehová mayta munakuwasqanchejta. Qhepan yachaqanaspeqa imaynasmantawanchus Jehová munakuyninta rikuchiwasqanchejta yachakusun. Chantapis imachus munakuy kasqanta entiendenapajqa, Bibliapi ima palabrastachus oqharikusqanta yachay yanapawasunman. Ñaupa griego parlaypeqa, munakuypaj tawa palabras karqa.a Chaykunamantataj Griego Qhelqasqaspi agápē palabrata astawan oqharikun. Chay palabramantataj Bibliamanta parlaj uj diccionario nin: “Chay palabraqa munakuymanta parlanapaj may sumajpuni”, nispa. ¿Imaraykú?

¹² Bibliapeqa agápē palabrata astawan oqharikun cheqan kamachiykunaman jina munakunamanta parlananpaj. Chayrayku mana uj rato pitapis munakuy jinallachu. Chay jina munakuytaqa wajkunaman rikuchinchej chayta ruway cheqan kasqanrayku. Ajinata munakoj cristianoqa wajkunaj allinninkuta maskʼan, nitaj allinnillantachu. Juan 3:16 versiculota watejmanta qhawarina. ¿Pikunamantataj parlashan ‘kay mundomanta runas’ nispa? Chayta nispaqa parlashan, pikunachus Jesuspa wañuyninwan yanapachikuyta atinku chay tukuynin runasmanta. Chay runasmanta ashkhasqa Diospa chejnisqan imasta ruwashallankuraj. Chayrayku, ¿Jehová paykunata amigon Abrahanta jinachu tukuy sonqo munakun? Mana (Santiago 2:23). Jinapis Jehovaqa tukuyta munakusqanrayku may chhika preciota pagarqa. Payqa munan tukuypis juchasninkumanta pesachikunankuta, kausayninkutataj cambianankuta (2 Pedro 3:9). Ashkha runastaj cambianku, paytaj kusiywan paykunata amigosninta jina japʼikapun.

13, 14. ¿Imaynataj Jehovaj munakuynin?

¹³ Wakin runasqa Bibliapi agápē palabra ima niytachus munasqanmanta pantasqata yuyanku. Ninku chay munakoyqa mana sonqomantapachachu kasqanta. Jinapis ajinata munakoj cristianoqa tukuy sonqo munakun. Apóstol Juan nerqa: “Tata Diosqa Wawanta munakun”, nispa. Kay versiculopeqa Juan oqharerqa agápē palabrata. ¿Dios mana tukuy sonqochu wawanta munakusqantachu nisharqa? Mana. Jesús nerqa: “Tatayqa noqata munakuwan”, nispa. Chayta nispataj filéō palabrata oqharerqa (Juan 3:35; 5:20). Jehovaqa sonqomantapacha munakun. Chaywanpis munakuynintaqa cheqan kamachiykunasninman jina rikuchin, manataj sonqonpa munasqanman jinachu.

¹⁴ Yachakunchej jina, Jehová imaynachus kasqanmantaqa munakuynin aswan patapi kashan. Chayrayku payman astawan qayllaykuyta munanchej. Jehovaqa may munakuyniyojpuni. ¿Imaraykú chayta ninchej?

“Diosqa munakuymin”

15. ¿Imatataj Biblia nin Diospa munakuyninmanta? ¿Imaraykutaj chay may sumaj? (Sutʼinchaynintawan qhawariy).

¹⁵ Bibliaqa Jehovaj munakuyninmanta parlaspalla nin “Diosqa munakuymin” nispa, manataj ninchu “Diosqa atiymin”, “Diosqa justiciamin” chayri “Diosqa yachaymin” nispa. Jehovaqa chay imasta rikuchin paymanta jamusqanrayku, nitaj pipis paymanta aswan sumajta rikuchinchu. Jinapis munakuyninmanta Biblia nin: “Diosqa munakuymin”, nispa (1 Juan 4:8).b ¿Ima niytá munan chay?

16-18. 1) ¿Imaraykutaj Biblia nin: “Diosqa munakuymin”, nispa? 2) ¿Imaraykutaj munakuyta runa uyawan kikinchakun?

¹⁶ Bibliaqa “Diosqa munakuymin” nispa nin, chaytaj mana niyta munanchu Dioswan munakuywan ujlla kasqankuta. Chayrayku mana allinchu “munakuymin Diosqa” ninanchej. Jehovaqa munakuymanta aswan patapiraj kashan. Payqa noqanchej jina piensan, sonqoyojtaj, chaywanpis munakuywan juntʼa kashan. Bibliamanta parlaj uj diccionario nin: “Diosmanta tukuy imaqa munakuypuni”, nispa. ¿Ima niytá munan chay? Jehovaqa atiyninwan imatapis ruwan, justicianwan yachayninwantaj yanapachikun imaynatachus imatapis ruwananpaj. Munakuynintajrí imatapis ruwananpaj tanqan. Jehovaqa munakuyninta rikuchillanpuni waj kʼacha imastawan khuska.

¹⁷ Jehovalla tukuymanta aswan sumajta munakun. Chayrayku munakuymanta astawan yachakunapajqa Jehovata astawan rejsina tiyan. Runaspis munakuyta atillanchejtaj, imaraykuchus Tukuy Atiyniyoj Diosninchejqa, tukuy imata ruwashaspa Wawanman nerqa: “Runata noqanchejman rijchʼakojta ruwana”, nispa (Génesis 1:26). Jallpʼapi tukuy kausajkunamantaqa runaslla cielopi Tatanchej jina munakuyta atinchej. Jehovaqa imaynachus kasqanmanta aswan sumaj imasta wakin uywaspa uyasninkuwan kikincharqa. Jinapis munakuytaqa runa uyawan kikincharqa, ruwasqasninmanta aswan sumajnin kasqanrayku (Ezequiel 1:10).

¹⁸ Tukuy sonqo wajkunata munakuspaqa Jehová jina munakushanchej. Apóstol Juan nerqa jina, “noqanchejqa munakunchej, Dios ñaupajta munakuwasqanchejrayku” (1 Juan 4:19). ¿Imaynatá Jehová ñaupajta munakuwarqanchej?

Jehová ñaupajta munakuwarqanchej

19. ¿Imaraykutaj Jehovata munakuynillan tukuy imata ruwananpaj tanqasqanta nisunman?

¹⁹ Munakoyqa karqapuni. Chayrayku Jehová Diosqa tukuy imata ruwarqa, manataj sapallan sientekusqanraykuchu, nitaj wajkunawan kayta munasqanraykuchu. Payqa ni pita necesitanchu, tukuy imayoj, ni pipis imata qoyta atinmanchu. Runasqa munakusqankurayku allin imasta ruwanku, Jehovapis munakusqanrayku angelesta, runasta ima ruwarqa kusisqa kausakunankupaj. Payqa “ñaupajta ruwarqa” kʼata Wawanta (Apocalipsis 3:14). Chay Wawantaj Sumaj Maestro jina payta yanaparqa tukuy imata ruwaysispa, ñaupajtaqa angelesta ruwarqanku (Job 38:4, 7; Colosenses 1:16). Chay angelestataj Jehová ruwarqa ajllayta atinankupaj jina, yuyayniyojta, sonqoyojta ima. Chayrayku atiyniyoj angelesqa wajkunata munakuyta atinku, amigosta ruwakuyta atinku, Jehovatapis munakuyta atinku (2 Corintios 3:17). Arí, paykunaqa munakuyta atinku, Jehová paykunata ñaupajta munakusqanrayku.

20, 21. 1) Adanwan Evawan, ¿imaynatá repararqanku Jehová paykunata munakusqanta? 2) ¿Adanwan Evawan Jehovata munakorqankuchu?

²⁰ Diosqa runastapis munakullantaj. Adanta, Evata ruwasqanmantapacha paykunata munakorqa. Paykunaqa Edén huertapi mayllatapis qhawarispa Jehová paykunata munakusqanta repararqanku. Biblia nin: “Jehová Diosqa Edenpi uj huertata ruwarqa, inti llojsimuy ladopi. Chaymantaj churarqa chay ruwasqan runata”, nispa (Génesis 2:8). ¿Maykʼajllapis uj kʼachitu huertaman rerqankichu? ¿Imataj astawan gustasorqa? ¿Sachʼaspa chaupinmanta intej kʼanchaynin rikukamusqanchu? ¿Tukuy color tʼikas kasqanchu? ¿Phajchaj sonasqanchu? ¿Pʼisqetuspa takisqankuchu? ¿Chʼuspispa sonasqanchu? Chayri, ¿sachʼaspa, frutaspa, tʼikaspa qʼapaysitunchu? Kay tiempopeqa ni mayqen huertapis Edén huertaman rijchʼakunchu. ¿Imaraykú chayta ninchej?

²¹ Edén huertataqa Jehovapuni ruwarqa. Chayrayku imayna kʼachitupunichus kasqantaqa mana niyta atisunmanchu. Edén huertapeqa imaymana sachʼas, miskʼi frutas ima karqa. Chay huertaqa jatun campoyoj, sumaj qarpasqa, tukuy laya animalesniyoj karqa. Adanwan Evawanqa kusisqa kausakunankupaj tukuy imayoj karqanku, llankʼayninkupis, muyuyninpi kaj imaspis kusisqa kausakunankupaj jina karqa. Jehovaqa paykunata ñaupajta munakorqa, chayrayku payta munakunallankutaj karqa. Jinapis mana Diosta munakorqankuchu. Tatanku Jehovata kasukunankumantaqa, paykunallapi yuyarqanku, Jehovaj contranpitaj oqharikorqanku (Génesis 2 capítulo).

22. Wawasnin contranpi oqharikojtinkupis, ¿Jehová munakuyninta rikuchillarqapunichu?

²² Jehovaqa wawasnin contranpi oqharikusqankuta rikuspa maytachá llakikorqa. Chaywanpis, ¿niñachu Jehová runasta munakorqa? Mana, paypa “munakuynenqa wiñaypaj kallanqapuni” (Salmo 136:1). Jehovaqa munakuyninrayku usqhayllata Adanpa mirayninpaj uj suyakuyta rikhuricherqa. Ajinamanta payta rejsiyta munajkuna, payta munakojkuna ima munasqa Wawanpa wañuyninwan kacharichisqa kanankupaj. Jehovaqa munakuwasqanchejrayku may chhika preciota pagarqa (1 Juan 4:10).

23. 1) ¿Imaraykutaj Jehová ‘kusikuyniyoj Dios’? 2) ¿Imatá qhepan yachaqanapi yachakusun?

²³ Jehovaqa qallariymantapacha runasman munakuyninta rikucherqa. Payqa tukuy imaymanamanta ‘ñaupajta munakuwarqanchej’. Munakoyqa kusisqa, ujchasqataj kausakunapaj yanapawanchej. Chayrayku Jehovaqa ‘kusikuyniyoj Dios’ (1 Timoteo 1:11). Chaywanpis ichá tapukusunman: “¿Sapa ujtapunichu Jehová munakuwanchej?”, nispa. Chaytaqa qhepan yachaqanapi yachakusun.

1. ¿Imatataj wakin runas, wakin cristianospis yuyanku?

JEHOVAQA sapa ujta munakuwanchej. Wakin runasqa ninku, Diosqa tukuyta munakusqanta Juan 3:16 nin jina. Jinapis mana creenkuchu sapa ujta munakuwasqanchejta. Wakin cristianospis ajinallatataj yuyanku. May llakisqa uj runa nerqa: “Manapuni creenichu Dios noqata munakunawanta”, nispa. Qanpis, ¿wakin kutis ajinallatatajchu yuyanki?

2, 3. ¿Imatataj Satanás yuyachiyta munawanchej? ¿Imataj yanapawasunman mana ajinata yuyanapaj?

² Satanasqa creechiyta munawanchej Jehová mana munakuwasqanchejta, nitaj valorniyojpajchu qhawawasqanchejta. Satanasqa runasta pantasqata yuyachiyta munan (2 Corintios 11:3). Payqa runasta tanqan may kasqankuta creekunankupaj chayri ni imapaj valesqankuta yuyanankupaj (Juan 7:47-49; 8:13, 44). Satanasqa chayta ruwashan kay ‘qhepa pʼunchaykunapi’. Ashkha runasqa mana munakuyniyoj familiaspi kausakunku. Wakintaj manchay phiña runaspa, paykunallapaj imatapis munaj runaspa, terco runaspa chaupinkupi kausakunku (2 Timoteo 3:1-5). Ashkha watasta ñakʼarichisqa, chejnisqa kajkunaqa yuyanku ni imapaj valesqankuta, nitaj pipis paykunata munakunanta.

³ Qanpis ajinata yuyanki chayqa, ama llakikuychu. Wakin kutisqa ajinatapuni yuyanchej. Chaywanpis Diospa Palabran yanapawanchej “tukuy imata cheqanchanapaj”, “sumaj perqasman rijchʼakoj” yuyaytapis thuñinapaj (2 Timoteo 3:16; 2 Corintios 10:4). Biblia nin: “Manataj iskayrayasunchu Dios munakuwasqanchejmanta. Sonqonchej imallamantapis juchachawajtinchejqa, yuyarikuna Diosqa sonqonchejmanta aswan kuraj kasqanta, tukuy imatataj yachasqanta”, nispa (1 Juan 3:19, 20). Kunanqa tawa imasta yachakuna, chaykunataj Diospa munakuyninmanta mana iskayrayanapaj yanapawasun.

Jehovapaj may valorniyoj kanchej

4, 5. ¿Imaynatá Jesús yachacherqa Jehovapaj may valorniyoj kasqanchejta?

⁴ Uj kaj, Bibliaqa niwanchej Jehová sapa ujta may valorniyojpaj qhawawasqanchejta. Jesús nerqa: “Iskay pʼisqetustaqa pisi valorniyoj qolqellapi vendenku, ¿icharí? Chaywanpis ni uj pʼisqetullapis pampaman urmanchu mana Tataykichejpa yachanantaqa. Umaykichejmanta chujchasniykichejpis tukuyninku yupasqa kashanku. Chayrayku ama manchachikuychejchu, qankunaqa ashkha pʼisqetusmantapis astawanraj valenkichej”, nispa (Mateo 10:29-31). Jesuspa nisqan, ¿imaynatá payta uyarejkunata yanaparqa?

⁵ Jesuspa tiemponpeqa pʼisqetusta rantej kanku aswan barato kasqanrayku. Uj phisullawan iskay pʼisqetusta rantej kanku. Jesús nerqa iskay phisuswan phishqa pʼisqetusta rantisqankuta, manataj tawallatachu. Chay ujnenqa yapa jinallaña karqa, manapis valenmanchu jina. Pʼisqetusta runas mana valorniyojpaj qhawajtinkupis, Jehovaqa valorniyojpaj qhawan. Chayrayku Jesús nerqa: “Diostajrí mana uj pʼisqetullamantapis [ni chay yapa jinallaña karqa chaymantapis] qonqapunchu”, nispa (Lucas 12:6, 7). ¿Imatá Jesús chaywan yachachiyta munasharqa? Jehovapaj pʼisqetus may valorniyoj kajtinkupis, runasqa aswan valorniyojraj kasqankuta. Jesús nerqa jina, Jehovaqa sumajta rejsiwanchej, payqa yachan mashkhachus chujchanchej kasqantapis.

6. ¿Imajtintaj ninchej mashkha chujchayojchus kasqanchejta Dios yachasqanta?

⁶ Wakin runas ninku: “¿Imaynatataj mashkha chujchayojchus kasqanchejta Dios yachanmanri?”, nispa. Paykunaqa Jesús yapasqata parlasqanta yuyanku. Jinapis piensarina Jehová wañusqasta kausarichimunanpi. Payqa uj runata kausarichimunanpaj tukuy imata paymanta yachan. Diosqa may valorniyojpaj qhawawasqanchejrayku ni imitata noqanchejmanta qonqapunchu. Payqa yuyarikun cuerponchejpi celulasninchejmanta, imatachus yuyasqanchejmanta, imaynachus kausayninchej kasqanmantapis.a Tukuy chaykunasmanta yuyarikun chayqa, mashkha chujchayojchus kasqanchejta aswan facilta yuyarikun.

¿Imaraykutaj Jehovapaj may valorniyoj kanchej?

7, 8. 1) ¿Imayna runasta tarispataj Jehová mayta kusikun? 2) ¿Imata ruwasqanchejtataj Jehová may jatunpaj qhawan?

⁷ Iskay kaj, Bibliaqa nin imaraykuchus Jehová kamachisninta may valorniyojpaj qhawasqanta. Payqa mayta kusikun allin imasta ruwajtinchej, payta kusichinapaj kallpachakojtinchej ima. Rey David wawan Salomonman nerqa: “Jehová Diosqa runaspa sonqonkuta allinta qhawaykun, yachantaj imachus sonqonkupi kasqanta, imaspichus piensasqankutapis”, nispa (1 Crónicas 28:9). Kay sajra mundopeqa manchay chejninakuy tiyan. Jehovarí allin sonqoyoj runasta maskʼan. Payqa mayta kusikun allinpi kausakuyta munajkunata, cheqa kajta munakojkunata, cheqan kajman jina ruwayta munajkunata tarispa. Jehová payta munakojta, paymanta yachayta munajta, paymanta wajkunaman willayta munajta tarispa, ¿imatá ruwan? Jehovaqa paymanta willajkunamanta mana qonqapunchu. Chantapis ‘uj librota qhelqan’, payta “manchachikojkunapis sutinpi tʼukurejkunapis yuyarisqa kanankupaj” (Malaquías 3:16). Jehovaqa paykunawan mayta kusikun.

⁸ ¿Imasta ruwasqanchejtataj Jehová may valorniyojpaj qhawan? Wawan Jesucristo jina ruwanapaj kallpachakusqanchejta (1 Pedro 2:21). Diosqa may jatunpaj qhawallantaj Gobiernonmanta sumaj willaykunata willamusqanchejta. Romanos 10:15 nin: “Sumaj willaykunata willajkunaj chakisninkoqa, ¡may kʼachitus kanku!”, nispa. Kaypeqa mana chakisninchej ‘kʼachitu’ kasqanmantapunichu parlashan, manaqa sumaj willaykunata runasman willamunapaj kallpachakusqanchejmanta. Jehovaqa chayta may kʼachitupaj, valorniyojpajtaj qhawan (Mateo 24:14; 28:19, 20).

9, 10. 1) Llakiykunata aguantasqanchejta, ¿imaynatá Jehová qhawan? 2) ¿Imatataj Jehová mana ruwanchu?

⁹ Jehovaqa aguantasqanchejtapis jatunpaj qhawan (Mateo 24:13). Satanastaj mana munanchu Jehovata sirvinata. Jinapis sapa día Jehovata tukuy sonqo sirvisun chayqa, Satanás llulla kasqanta rikuchisun (Proverbios 27:11). Wakin kutisqa Jehovata mana sirviyta atillanchejchu onqosqa kasqanchejrayku, qolqe pisiwasqanchejrayku, sinchʼi llakisqa kasqanchejrayku ima. Waj llakiykunataj sapa día uj prueba jina kanman. Imatachus suyakusqanchej mana usqhayta juntʼakojtinpis llakikullasunmantaj (Proverbios 13:12). Jehovaqa tukuy chay llakiykunata aguantasqanchejta jatunpaj qhawan. Chayrayku Davidqa Jehovaman nerqa: “Waqasqaytaqa [...] botellaykipi waqaychay”, nispa. Chantá nillarqataj: “Diosníy, yachani tukuy ñakʼarisqayta libroykipi qhelqasqaykita”, nispa (Salmo 56:8). Jehovaqa payta kasukunanchejrayku sufrisqanchejta, waqasqanchejta may jatunpaj qhawan, nitaj qonqapunchu.

¹⁰ Jehová may valorniyojpaj qhawawasqanchejta yachaspapis, yuyallasunmanpuni mana munakunawanchejpaj jinachu kasqanchejta. Ichapis yuyallasunmanpuni: “Wajkunaqa aswan sumaj kanku. Jehová paykunawan kikinchawajtenqa nichá imapischu kani”, nispa. Jehovarí mana piwanpis kikinchawanchejchu, payqa atisqallanchejta mañawanchej (Gálatas 6:4). Payqa sonqonchejta qhawan, chaypi allin imasta tarispataj may valorniyojpaj qhawawanchej.

Jehovaqa noqanchejpi allin imasta maskʼan

11. ¿Imatá Jehová noqanchejpi maskʼan?

¹¹ Kinsa kaj, Jehovaqa noqanchejpi allin imasta maskʼan. Rey Jeroboanpa ujnin wawanmanta parlarina. Jehovaqa kamacherqa Jeroboanpa familianmanta tukuy qharis payta wasanchasqankurayku wañuchisqa kanankuta. Kamachillarqataj Jeroboanpa wawan Abías sumaj pʼampasqa kananta, paypi ‘allin kajta tarisqanrayku’ (1 Reyes 14:1, 10-13). Jehovaqa chay wawaj sonqonta qhawaspa “allin kajta” tarerqa, allin kajta tarisqan pisilla kajtinpis, Palabranpi chayta qhelqacherqa. Abiaspa familian Diosta wasanchajtinpis, Diosqa paymanta khuyakuspa pʼampasqa kananta saqerqa.

12, 13. 1) Juchallikojtinchejpis, ¿imatataj Jehová sonqonchejpi maskʼan rey Jehosafatpi jina? 2) ¿Imatataj Jehová ruwan sonqonchejpi allin imasta tarispa, allin imasta ruwasqanchejta rikuspa ima?

¹² Jehovaqa runaspa sonqonpi allin imasta maskʼan, chaytataj sutʼita rikunchej rey Jehosafatpa kausayninpi. Jehosafatqa mayta juchallikorqa, chayrayku Jehovaj profetan nerqa: “Jehová Diosqa qanpaj phiñasqa kashan”, nispa. Chay willayqa mancharinapaj jina karqa. Profetataj nillarqapuni: “Ajinapis Diosqa sonqoykipi allin imasta tarin”, nispa (2 Crónicas 19:1-3). Jehovaqa may phiñasqa kaspapis, Jehosafatpa sonqonpi allin imasta qhawarqa. Payqa mana runas jinachu ruwan. Runasqa wajpaj phiñakuspa, niña chay runaj allin ruwasqasninta qhawayta atinchejchu. Pantaspaqa llakikunchej, pʼenqakunchej, noqanchej juchayoj kasqanchejta yuyanchej, chaytaj mana saqewanchejchu allin imasta ruwasqanchejta reparanapaj. Jinapis ama qonqanachu juchanchejmanta arrepientekojtinchej, kikin juchapi mana urmanapaj kallpachakojtinchej ima Jehová perdonawasqanchejta.

¹³ Jehovaqa sonqonchejpi allin imasta tarispa juchasninchejmanta qonqapun. Chaytataj ruwan qorita maskʼaj runa jina. Qorita maskʼajqa qorita tariytawan rumisitusninta, jallpʼanta ima wijchʼurparin, qorillawanñataj qhepakun. Ajinallatataj Jehovapis ruwan sonqonchejpi allin imasta tarispa, allin imasta ruwasqanchejta rikuspa ima. Ichá rikorqanki wakin kʼacha tatasqa wawasninku ima dibujitota ruwasqankutapis watasta jallchʼasqankuta, wawasninku chayta qonqapojtinkuñapis. Jehovataj aswan kʼacha Tataraj. Payta tukuy sonqo sirvillasunpuni chayqa, ni jaykʼaj qonqanqachu allin ruwasqasninchejta, sonqonchejpi allin imasta tarisqantapis. Chayta qonqanman chayqa, mana cheqan kajtachu ruwashanman, payqa cheqan kajtapuni ruwan (Hebreos 6:10). ¿Jehová imastawan sonqonchejpi maskʼallantaj?

14, 15. 1) Pantaj runas kajtinchejpis, ¿imaraykutaj Jehová valorniyojpaj qhawawanchej? 2) ¿Imatá Jehová ruwanqa sonqonchejpi allin imas wiñanallanpajpuni? 3) ¿Imaynatá Jehová qhawawanchej payta tukuy sonqo sirvejtinchej?

¹⁴ Jehovaqa astawan qhawan imastachus sumajta ruwasqanchejta, manataj pantasqasninchejtachu. Chayta entiendenapaj kaypi piensarina. Pintasqa cuadrosta may jatunpaj qhawajkunaqa, uj cuadro imanarpakojtinpis tukuy imata ruwanku allinchanankupaj. Uj kuti National Gallery de Londres nisqapi, Leonardo da Vinci nisqa runaj pintasqa cuadronta escopetawan balearparqanku. Chay cuadroqa 30 millones de dólares valerqa. Chay cuadrota balearpajtinkupis ni pi nerqachu wijchʼupunankuta. Astawanpis chay museopi trabajajkunaqa usqhayllata allinchanankuta nerqanku, imaraykuchus chay cuadro paykunapaj may valorniyoj karqa. Noqanchejrí aswan valorniyojraj kanchej tizawan, carbonwan pintasqa cuadromanta nisqaqa. Diospajqa may munasqa kanchej, juchasapas kasqanchejrayku pantaspa ni imapaj valesqanchejta yuyajtinchejpis (Salmo 72:12-14). Jehová Diosqa Ruwawajninchej, chayrayku tukuy imata ruwanqa payta munakojkunata, kasukojkunata mana juchayoj runasman tukuchinanpaj (Hechos 3:21; Romanos 8:20-22).

¹⁵ Jehovaqa sonqonchejpi allin imasta rikun, noqanchejtaj ichá chay imasta mana rikukunchejchu. Jehovata sirvillasunpuni chayqa, pay yanapawasun sonqonchejpi allin imas wiñanallanpajpuni, mana juchayoj runasman tukunanchejkama. Satanaspa mundonpi pisipaj qhawasqa kajtinchejpis, Jehovaqa payta tukuy sonqo sirvejtinchej may valorniyojpaj qhawawanchej (Ageo 2:7).

Jehová munakuwanchej

16. 1) ¿Imatataj Jehová ruwarqa mayta munakuwasqanchejrayku? 2) ¿Jesuspa wañuynin sapa ujtapunichu yanapawanchej?

¹⁶ Tawa kaj, Jehovaqa mayta munakuwasqanchejta rikucherqa Wawan Jesusta noqanchejrayku wañunanpaj kachamuspa. Satanasqa llullakuspa yuyachiyta munawanchej ni imapaj valesqanchejta, nitaj Jehová munakuwasqanchejta. Jinapis ni jaykʼaj qonqanachu tiyan Jesús rakhu kʼaspipi mayta ñakʼarispa wañusqanta, Jehovapis Wawanta rikuspa mayta llakikusqanta. Jehovaqa chayta ruwarqa munakuwasqanchejrayku. Wakin runasqa pisipaj qhawakusqankurayku mana creenkuchu Jesús paykunarayku wañusqanta. Apóstol Pablomanta yuyarikuna, payqa niraj cristianoman tukushaspa Jesuspa discipulosninta qhatiykacharqa, jinapis pay nerqa: “Diospa Wawan[...] munakuwarqa, noqaraykutaj kausayninta qorqa”, nispa (Gálatas 1:13; 2:20).

17. ¿Imaynatá Jehová Wawanman pusawanchej?

¹⁷ Jehovaqa munakuwasqanchejrayku sapa ujta yanapawanchej Cristoj wañuyninwan yanapachikunapaj. Jesús nerqa: “Mana pipis qhepayta jamuyta atinmanchu, manachus kachamuwaj Tatay pusamunman chayqa”, nispa (Juan 6:44). Jehovaqa Wawanman pusawanchej, wiñay kausayta qonawanchejtataj niwanchej. Jehovaqa predicacionnejta sumaj willaykunata sapa ujman willachiwanchej. Chantapis espíritu santonwan tukuyta yanapawanchej Bibliata entiendenapaj, chayman jinataj kausakunapaj pantaj runas kajtinchejpis. Chayrayku Jehovaqa, Israel nacionman jinallataj noqanchejmanpis niwanchej: “Wiñay munakuywan munakorqayki. Chayrayku noqaqa munakuywan noqaman kʼaskachikorqayki”, nispa (Jeremías 31:3).

18, 19. 1) Jehovamanta mañakuyta atisqanchej, ¿imatá rikuchiwanchej? 2) ¿Imaynapí yachanchej Jehovapuni mañakusqanchejta uyarisqanta? 3) ¿Imatá Biblia niwanchej Jehová noqanchejmanta llakikusqanta yachanapaj?

¹⁸ Diosmanta mañakuyta atisqanchejqa, mayta munakuwasqanchejta rikuchin. Bibliaqa nin: “Mana saykʼuspa Diosmanta mañakullaychejpuni”, nispa (1 Tesalonicenses 5:17). Jehovaqa mañakusqanchejta uyarin. Bibliapi paymanta nin: “Qanmin runaspa mañakusqankuta uyarinki”, nispa (Salmo 65:2). Mañakusqanchejtaqa Jehovapuni uyarin, mana wajmanchu, nitaj Wawanmanchu encargan mañakusqanchejta uyarinanpaj. Payqa mañakuynejta qayllaykunata munan, sonqonchejpi kaj chhikatataj willakunata munan. Payqa mañakusqanchejta sumajta uyariwanchej, noqanchejmanta llakikun, imaynachus kashasqanchejtapis yachan.

¹⁹ Jehovaqa imaynachus kashasqanchejta yachan. Chaytataj sutʼita rikunchej imaynatachus Israel nación sufrishajtin llakikusqanpi, “llakisqa kashajtinku, paypis llakisqallataj kasharqa” (Isaías 63:9). Jehovaqa llakisqa kashajtinku llakikullarqataj. Payta sirvejkunamanta mayta llakikusqanta entiendenapaj nerqa: “Pichus qankunata llankharejqa ñawi papayta llankhaykun”, nispa (Zacarías 2:8).b Pillapis ñawi papanchejta llankhaykunman chayqa mayta nanawasunman. Ajinallatataj Jehovatapis sonqon nanan llakisqa kajtinchej. Payqa llakikojtinchej llakikullantaj.

20. Romanos 12:3 nin jina, ¿imatataj mana ruwanachu tiyan?

²⁰ Wiñay tukusqa cristianoqa Dios payta munakusqanrayku, valorniyojpajtaj qhawasqanrayku mana jatunchakunchu, mana aswan sumaj kasqanta yuyakunchu, nitaj payllapajchu imatapis munan. Apóstol Pablo nerqa: “Diospa jatun khuyakuyninta japʼisqayrayku, tukuy qankunaman niykichej, ama qankuna kikiykichejmanta aswan sumaj kasqaykichejta yuyakuychejchu. Manachayqa maychus kajllata qankunamanta yuyaychej, Dios sapa ujman creeyta qosqanman jina”, nispa (Romanos 12:3). Mosoj Testamento (1956) Bibliataj nin: “Niyquichej ari, [...] sapa uj kancuna uqhupi cashajcunata ama maychus cajmanta curajta pay quiquinmanta creecuchunchu. Antes pay quiquinmanta maychus canallata yuyachun”, nispa. Jehová munakuwasqanchejrayku kusikuna, yuyarikunataj payqa mana munakunapaj jina kajtinchejpis munakuwasqanchejta (Lucas 17:10).

21. 1) ¿Imastataj Satanás creechiyta chayri yuyachiyta munawanchej? 2) ¿Imatataj Biblia niwanchej Diospa munakuyninmanta?

²¹ Satanasqa llullakuspa creechiyta munawanchej ni imapaj valesqanchejta, nitaj Jehová munakuwasqanchejta. Amapuni chayta creenachu. Ichá kausayniykipi wakin imas pasasqanrayku yuyanki sajra runa kasqaykita, Dios mana munakususqanta, allin imasta ruwasqayki ancha pisi kasqanta, Jehovataj mana chay allin imasta rikusqanta. Ichapis juchallikusqaykirayku yuyanki Jesuspa wañuynin mana yanapasunanta. Satanasqa ajinata yuyanata munan, chayrayku amapuni ajinata yuyanachu. Astawanpis Bibliaj nisqanta japʼikuna, Dios yuyaychasqanman jina Pablo nerqa: “Allintapuni yachani, ni wañuypis, ni kausaypis, ni angelespis, ni gobiernospis, ni kaypi kaj imaspis, ni jamoj imaspis, ni atiykunapis, ni patapi kaj imaspis, ni urapi kaj imaspis, nitaj waj ruwasqa kaj imaspis tʼaqayta atiwasunmanchu Diospa munakuyninmantaqa. Chay munakuytaqa Dios rikuchin Señorninchej Cristo Jesusnejta”, nispa (Romanos 8:38, 39).

1, 2. 1) ¿Imatataj uj mama ruwan wawitan waqajtin? 2) ¿Pitaj aswan khuyakuyniyoj?

UJ MAMAQA wawitan tuta waqajtin usqhayllata rijchʼarin. Payqa wawitan nacekusqanmantapacha patitallata puñukun. Uj mamaqa imatachus wawitan necesitasqanta waqasqallanpi yachan. Payqa niyta atinman yarqhaymantachus, ichurikunamantachus chayri munarikunamantachus wawitan waqashasqanta. Uj mamaqa wawitan imamanta waqajtinpis rijchʼariytawan atiendenpacha. Mamaqa chayta ruwan wawitanta khuyakusqanrayku.

² Uj mamaqa nacekusqan wawitanta maytapuni khuyakun. Runasqa ajina munakuyniyoj kanchej. Jinapis Jehová Diosninchejqa aswan khuyakuyniyojraj. Chay khuyakuyninmanta yachakoyqa payman astawan qayllaykunapaj yanapawasun. Chayrayku imaynachus Diospa khuyakuynin kasqanta, imaynatachus khuyakuwasqanchejta ima yachakuna.

¿Imaynataj khuyakuyniyoj runa?

3. ¿Hebreopi imamanta parlanapajtaj rajám palabrata oqharikun?

³ Bibliapeqa ashkha palabrasta hebreopi, griegopi oqharikun khuyakuyniyoj kanamanta parlanapaj. Chay palabrasmanta ujnenqa rajám palabra kashan. Bibliamanta sutʼinchaj uj diccionario rajám palabramanta nin: “Chay palabrata oqharikun uj familiarninchejta sufrejta rikuspa chayri yanapata necesitasqanta rikuspa sonqonchejta nanachikusqanchejmanta, maytataj khuyakusqanchejmanta parlanapaj”, nispa. Jehovaqa rajám palabrata oqharin imayna khuyakuyniyojchus kasqanmanta parlananpaj. Hebreopi khuyakuy (rajám) palabraqa, wijsa (rejém) palabraman rijchʼakun. Chayrayku rajám palabraqa traducikullanmantaj “mamaj khuyakuynin” nispa (Éxodo 33:19; Jeremías 33:26).a

4, 5. ¿Imamantá Biblia parlan Jehovaj khuyakuynin imaynachus kasqanta entiendenapaj?

⁴ Bibliaqa uj mama imaynatachus wawitanta khuyakusqanmanta parlan, chaytaj yanapawanchej Jehová Diospa khuyakuynin imaynachus kasqanta entiendenapaj. Isaías 49:15 nin: “¿Uj warmeqa ñuñoj wawitanmanta qonqapunmanchu? ¿Wijsanpi apasqan wawanta nichu khuyanman? [rajám] Warmis qonqapunkuman chaypis, noqaqa ni jaykʼaj qanmanta qonqapusajchu”, nispa. Kay versiculoqa rikuchiwanchej Jehová llajtanmanta mayta khuyakusqanta. ¿Imaraykutaj chayta ninchej?

⁵ Uj mamaqa mana qonqapunchu wawitanman mikhuchiyta, atiendeyta ima. Imaraykuchus uj wawitaqa tuta pʼunchay necesitan maman cuidananta, munakunanta ima. Jinapis wakin mamasqa wawitankuta mana cuidankuchu, astawanraj kay ‘qhepa pʼunchaykunapi’. Familiapeqa manaña munakuy kanchu (2 Timoteo 3:1, 3). Jehovatajrí kayta niwanchej: “Noqaqa ni jaykʼaj qanmanta qonqapusajchu”, nispa. Jehovaqa kamachisninmanta khuyakullanqapuni. Jehovaj khuyakuynenqa uj mama wawitanta khuyakusqanmanta astawanraj. Chayrayku uj runa Isaías 49:15 versiculomanta nerqa: “Ñaupa Testamentomanta kay versiculolla parlan Jehovaj munakuynin imayna sinchʼichus kasqanmanta”, nispa.

6. ¿Imatataj ashkha runas ninku wajkunata khuyakuymanta? Bibliarí, ¿imatataj Jehovamanta niwanchej?

⁶ Ashkha runasqa ninku: “Wajmanta khuyakojqa sonqonpi llakikusqanwan atipachikun”, nispa. Jesuspa tiemponpi Romamanta may rejsisqa filósofo Séneca nerqa: “Wajkunamanta khuyakojqa sonqonpi llakikusqanwan aysachikun”, nispa. Chay filosofoqa yuyaj aswan allinta kausakunapajqa mana wajkunamanta llakikunachu kasqanta, nitaj kusikunachu kasqanta. Chantapis nillarqataj: “Sumaj yuyayniyoj runaqa yanapata necesitajta yanapayta atin, jinapis chay runamanta mana llakikunanchu tiyan. Chayta ruwanman chayqa, pay kikin niña sonqo tiyasqachu kanman, nitaj kusisqachu kanman”, nispa. Chay filósofo jina yuyajqa payllapi yuyan, nitaj wajkunamanta tukuy sonqo khuyakuyta atinchu. Jehovatajrí mana ajinachu. Bibliaqa niwanchej Jehová “manchay munakuyniyoj, khuyakuyniyojtaj” kasqanta (Santiago 5:11). Kaypi yachakusun wajkunamanta khuyakoyqa mana sonqonchejpi llakikusqanchejwan atipachikuychu kasqanta, manaqa wajkunamanta llakikusqanchejta rikuchiy kasqanta. Kunantaj yachakuna imaynatachus munakuyniyoj Tatanchej Jehová chayta ruwasqanta.

Jehová Israel nacionta khuyakun

7, 8. 1) ¿Imataj israelitaswan Egiptopi karqa? 2) ¿Imatataj Jehová ruwarqa israelitasta khuyakusqanrayku?

⁷ Jehová khuyakuyniyoj kasqanqa imaynatachus Israel nacionta yanapasqanpi rikukun. José wañupusqanmanta qhepanman ashkha israelitas Egiptopi esclavosman tukorqanku, maytataj ñakʼarerqanku. Egiptomanta kajkunaqa, “sinchʼita trabajachispa sufricherqanku: tʼuruta sarucherqanku, adobesta ruwacherqanku” (Éxodo 1:11, 14). Ajina llakiypi kaspa israelitasqa Jehovamanta yanapata mañakuspa qhaparikorqanku. Jehovarí, ¿paykunamanta khuyakorqachu?

⁸ Jehovaqa llajtanta llakisqata rikuspa llakikullarqataj, nerqataj: “Noqa rikuni israelita wawasniy Egiptopi mayta sufrishasqankuta. Uyarini mayta qhaparikusqankuta capatazkuna sinchʼita trabajachisqankurayku. Allinta yachani mayta sufrishasqankuta”, nispa (Éxodo 3:7). Jehovaqa maytapuni llakikorqa llajtanta sufrejta rikuspa, qhaparikusqanta uyarispa ima. 24 yachaqanapi yachakorqanchej jina, Jehová Diosqa kamachisninta llakikojta rikuspa llakikullantaj paypa llakiyninpis kanman jina. Payqa llajtanmanta mana llakikullarqachu, manaqa sutin jatunchasqa kananpaj yanaparqa. Isaías 63:9 nin: “Munakusqanrayku, khuyakusqanrayku paykunata kacharicherqa”, nispa. Arí, Jehovaqa israelitasta “atiyniyoj makinwan” Egiptomanta kacharicherqa (Deuteronomio 4:34). Chaymantapachataj paykunamanta astawan khuyakorqa mikhunata qospa, Sumaj Jallpʼamantaj pusaspa.

9, 10. 1) ¿Imaraykutaj Jehová israelitasta kutin kutita yanaparqa? 2) Jeftej tiemponpi, ¿imatá Jehová ruwarqa israelitasta enemigosninkumanta kacharichinanpaj?

⁹ Jehovaqa israelitasmanta khuyakullarqapuni. Israelitasqa Sumaj Jallpʼapi kashaspaña kutin kutita Diosta wasancharqanku, chayraykutaj ñakʼarerqanku. Israelitasqa pantasqankuta reparakuspa Jehovamanta yanapata mañakorqanku. Jehovataj kutin kutita paykunata yanaparqa, paykunamanta “khuyakusqanrayku” (2 Crónicas 36:15; Jueces 2:11-16).

¹⁰ Imachus Jeftej tiemponpi kasqanta qhawarina. Jehová Diosqa israelitas llulla dioskunata yupaychasqankurayku, ammonitas 18 watasta ñakʼarichinankuta saqerqa. Chaymantaraj israelitasqa juchasninkumanta arrepientekorqanku. Biblia nin: “Waj llajtayoj diosesninkuta chinkacherqanku, Jehová Diostataj watejmanta sirviyta qallarerqanku. Diostaj mañana munarqachu israelitas sufrinallankutapuni, imaraykuchus sonqon nanarqa”, nispa (Jueces 10:6-16). Jehovaqa israelitas sonqomantapacha arrepientekusqankuta rikuspa, paykunamanta khuyakorqa. Chayrayku payqa Jefteman atiyta qorqa israelitasta enemigosninkumanta kacharichinanpaj (Jueces 11:30-33).

11. Jehová israelitasta khuyakusqanmanta, ¿imatá yachakunchej?

¹¹ Jehová israelitasta khuyakusqanmanta, ¿imatá yachakunchej? Yachakunchej wajkunamanta khuyakoyqa mana llakikuyllachu kasqanta. Uj mamaqa wawitanta waqajta uyarispa khuyakusqanrayku chay rato yanapan. Ajinallatataj Jehovapis llajtanpa qhaparikusqanta uyarispa chay rato yanapan paykunamanta khuyakusqanrayku. Chantapis yachakullanchejtaj wajkunamanta khuyakoyqa mana sonqonchejpi llakikusqanchejwan atipachikuychu kasqanta. Jehovaqa israelitasmanta khuyakusqanrayku enemigosninmanta kacharichinanpaj maqanakorqa. Jinapis, ¿Jehová sapa uj kamachinmanta khuyakullantajchu?

Jehová mayta khuyakuwanchej

12. ¿Imataj rikuchin Jehová sapa uj israelitamanta khuyakusqanta?

¹² Jehová Israel nacionman Leyta qosqanqa sapa uj runamanta khuyakusqanta rikucherqa. Wajchaspaj kamachiymanta parlarina. Jehovaqa yacharqa uj israelita kaymanta jinalla wajchaman tukuyta atisqanta. ¿Imaynatataj israelitas wajchasta qhawananku karqa? Jehová israelitasman kamacherqa: “Wajcha hermanoykichejta khuyakunkichej, amataj michʼas kankichejchu. Hermanoykichejmanqa imatapis tukuy sonqo qorinkichej, mana rimaspalla. Ajinata ruwajtiykichejqa Jehová Diosniykichej qankunata bendecisonqachej tukuy ima ruwasqaykichejpi, imastachus ruwayta yuyashankichej chaypipis”, nispa (Deuteronomio 15:7, 10). Chantapis cosechashaspa mana tukuynintachu oqharikapunanku karqa, nitaj tʼakasqastapis chajmanankuchu karqa, chayqa necesitajkuna chajmakunankupaj karqa (Levítico 23:22; Rut 2:2-7). Israel nacionpeqa chay kamachiykunata kasukushajtinku, mana pipis mikhunata mañakuspa purejchu. Chaytaj rikuchin Jehovaqa yanapata necesitajkunamanta khuyakusqanta.

13, 14. 1) ¿Jehová sapa ujninchejmantachu llakikun? 2) ¿Imatá David nerqa? 3) ¿Imatá Jehová uj mama jina ruwan?

¹³ Kay tiempopis munakuyniyoj Jehovaqa sapa ujninchejmanta llakikun. Payqa yachan ima ratopis llakiypi rikukunanchejta. David nerqa: “Jehová Diosqa cheqan runasta qhawamushan. Yanapata mañakuspa qhaparikusqankuta uyarimushan. Jehová Diosqa sonqo pʼakisqa runaspa qayllallanpi kashan. Paymin llakisqa kajkunataqa salvan”, nispa (Salmo 34:15, 18). Kay versiculomanta parlaspa uj yachayniyoj runa nerqa: “‘Sonqo pʼakisqa’, ‘llakisqa kajkuna’ nispaqa pantasqasninkurayku llakisqa kajkunamanta, ni imapaj valesqankutataj yuyakojkunamanta parlashan”, nispa. Ajinata yuyaj runasqa Jehová karupi kashasqanta, nitaj paykunamanta llakikusqanta yuyanku. Jinapis chayqa mana ajinachu. Davidpa nisqanqa rikuchiwanchej ‘ni imapaj valesqankuta yuyajkunata’ Jehová mana saqerparisqanta. Khuyakuyniyoj Diosninchejqa ñakʼariypi rikukojtinchej yanapanta mayta necesitasqanchejta yachan, qayllanchejpitaj kashan.

¹⁴ Estados Unidos llajtapi tiyakoj mamamanta parlarina. Payqa iskay watitayoj wawitanta hospitalman aparqa manaña samayta atisqanrayku. Doctorestaj mamata nerqanku wawitan chay chʼisi hospitalpi qhepakunanta. Mamataj chay chʼisi wawanpa ladonpi quedakorqa, uj sillapi chukusqataj sutʼiyarqa. Mamaqa wawitan onqosqa kasqanrayku ladonpi kanan karqa. Chayta ruwarqa wawitanta khuyakusqanrayku, imaraykuchus noqanchejqa Jehová jina khuyakuyniyoj kanchej (Génesis 1:26). Munakuyniyoj Tatanchej Jehovarí chay mamamanta nisqa aswan khuyakuyniyojraj. Salmo 34:18 versículo niwanchej, munakuyniyoj Tatanchej Jehovaqa “sonqo pʼakisqa” kajkunaj chayri ‘llakisqa kajkunaj’ ‘qayllallanpi kashasqanta’. Qayllanpi kashan paykunamanta khuyakusqanrayku, yanapaytataj munasqanrayku.

15. ¿Imaynatá Jehová sapa ujninchejta yanapawanchej?

¹⁵ ¿Imaynatá Jehová sapa ujninchejta yanapawanchej? Llakiyninchejta mana chinkachispapis, paymanta yanapata mañakojtinchej ashkha yanapasta qowanchej. Bibliapeqa ima llakiytapis atipanapaj sumaj yuyaychaykuna tiyan. Chantapis Jehovaqa congregacionpi sumaj wakichisqa ancianosta churan, paykunaqa Jehová jina khuyakuywan hermanosta yanapanankupaj kallpachakunku (Santiago 5:14, 15). Jehovaqa ‘runaspa mañakusqankuta uyarin’, ‘espíritu santotataj qon’ (Salmo 65:2; Lucas 11:13). Chay espiritoqa ‘sumaj atiyta’ qowanchej, chaytaj Diospa Gobiernon tukuy chʼampaykunata chinkachinankama sinchʼita sayanapaj yanapawanchej (2 Corintios 4:7). Jehovaman mayta agradecekunchej yanapasta qowasqanchejmanta. Ama qonqanachu Jehová mayta khuyakuwasqanchejmanta.

16. 1) ¿Imaynatataj Jehová mayta khuyakuwasqanchejta rikuchiwanchej? 2) ¿Imaynatá Jesuspa wañuynin sapa ujta yanapawanchej?

¹⁶ Jehovaqa mayta khuyakuwasqanchejta rikuchiwarqanchej may munasqa Wawanta noqanchejrayku qospa. Jehovaqa chayta ruwarqa munakuwasqanchejrayku, ajinamanta wañuymanta, juchamantawan kacharichisqa kananchejpaj. Jesusqa sapa ujninchejrayku wañorqa. Chayrayku Juan Bautistaj tatan Zacariasqa ñaupajmantaña nerqa, Jehová Dios Wawanta noqanchejrayku wañunanta saqesqanqa ‘jatun khuyakuyniyoj’ kasqanta rikuchisqanta (Lucas 1:78).

¿Maykʼajtaj Jehová manaña khuyakunchu?

17-19. 1) ¿Maykʼajtaj Jehová manaña khuyakuwasunmanchu? 2) ¿Imaraykutaj Jehová israelitasta niña khuyakorqachu?

¹⁷ ¿Maykʼajtaj Jehová Dios manaña khuyakuwasunmanchu? Bibliaqa niwanchej pikunachus Jehovaj kamachisqanta sapa kuti mana kasukunkuchu chaykunata Jehová manaña khuyakusqanta (Hebreos 10:28). Chayta astawan entiendenapaj Israel nacionmanta parlarina.

¹⁸ Jehová israelitasta sapa kuti enemigosninkumanta kacharichejtinpis, aswan qhepaman paykunamanta niña khuyakorqachu. Imaraykuchus israelitasqa mana kasukojkuna karqanku, imaymana santosta yupaycharqanku, wakin santostataj Jehovaj templonman apaykorqanku (Ezequiel 5:11; 8:17, 18). Biblia nin: “Cheqa Diospa kachasqan kamachisninmanta burlakorqanku. Diospa parlasqasnintapis pisipaj qhawarqanku, profetasninmantapis asikorqanku. Paykunaqa niña yanapanapaj jinachu karqanku. Chayrayku Jehová Diosqa paykunapaj sinchʼita phiñakorqa”, nispa (2 Crónicas 36:16). Chay millay imasta ruwasqankurayku israelitasqa manaña Jehovaj khuyakuyninta tarinankupaj jinachu karqanku, imaraykuchus chay ruwasqankoqa Jehovata mayta phiñacherqa. Chayrayku, ¿imataj paykunawan karqa?

¹⁹ Jehovaqa niña israelitasmanta khuyakorqachu. Astawanpis pay nerqa: “Mana paykunataqa khuyakusajchu, mana sonqoyta nanachikusajchu, nitaj paykunamanta llakikusajchu. Paykunataqa tukuchisajpuni, ni ima jarkʼawanqachu”, nispa (Jeremías 13:14). Chayrayku Jerusalén llajtapis templopis thuñisqa karqa, israelitastaj Babiloniaman presos apasqa karqanku. Runas Jehovata mana kasukusqankoqa manapuni allinchu, imaraykuchus Jehovata mayta phiñachinku, niñataj khuyakunanpaj jinachu kanku (Lamentaciones 2:21).

20, 21. 1) ¿Imataj kanqa Jehová manaña runasmanta khuyakojtin? 2) ¿Imatataj qhepan yachaqanapi yachakusunchej?

²⁰ Jehovaqa mana cambianchu. Payqa khuyakuyniyoj kasqanrayku testigosninwan ‘Gobiernonmanta sumaj willaykunata jallpʼantinpi’ willachishan (Mateo 24:14). Jehovaqa allin sonqoyoj runas chay willayta japʼikojtinku, Gobiernonmanta yachachiykunata entiendenankupaj yanapan (Hechos 16:14). Runasman willayqa uj pʼunchay tukukaponqa. Sichus Jehová saqellanman sajra runas wiñaypaj wajkunata sufrichinankuta chayqa, mana khuyakuyniyoj kasqanta rikuchishanmanchu. Jehovaqa yachan maykʼajkamachus runasta khuyakunanta, chay tiempo juntʼakojtintaj kay sajra mundota chinkachenqa. Kay sajra mundota chinkachishaspapis khuyakuyninta rikuchillanqapuni. Chaypacha payqa ‘santo sutinta’ jatunchanqa, payta munakoj kamachisnintataj salvanqa (Ezequiel 36:20-23). Jehovaqa tukuy sajra kajta chinkachenqa, kay jallpʼatataj paraisoman tukuchenqa. Jehovaqa sajra runasmanta nin: “Noqatajrí paykunata qhawarispa mana llakikusajchu, nitaj khuyakusajchu. Noqaqa paykunaman qopusaj imaynatachus kausasqankuman jina”, nispa (Ezequiel 9:10).

²¹ Chay pʼunchay chayamunankama Jehovaqa khuyakuyninta runasman rikuchillanqapuni, pikunachus chinkachisqa kanankupaj jina kashanku chaykunamanpis. Juchasninkumanta tukuy sonqo arrepientekojkunaqa Jehovaj perdonninta tariyta atinkuraj. Qhepan yachaqanapeqa yachakusunchej Jehovaj perdonninmanta imatachus Biblia nisqanta.

1-3. 1) ¿Imataj Davidpaj uj llasa qʼepi jina karqa? 2) ¿Imata yachaytaj Davidta sonqocharqa? 3) Sonqonchej anchata juchachawajtinchej, ¿imatá yuyasunman? Jehovarí, ¿imatá niwanchej?

DAVID nerqa: “Pantasqasneyqa umay patata wasarishan, llasa qʼepi jina ancha llasapuni noqapajqa. Cuerpoyqa tunuyasqa kashan, qʼala tʼunasqataj”, nispa (Salmo 38:4, 8). Davidqa yacharqa ima juchata ruwasqanchejpis uj llasa qʼepi jina kasqanta. Jinapis payqa sonqochayta tarerqa. Davidqa yacharqa Jehová juchata chejnikusqanta, manataj juchanmanta arrepientekoj runatachu. Payqa yachallarqataj juchallikoj arrepientekojtin, Jehová perdonasqanta. Chayrayku nerqa: “Jehová Diosníy, qanmin [...] perdonanapajpis wakichisqa kashanki”, nispa (Salmo 86:5).

² Juchallikojtinchejqa sonqonchej mayta juchachawanchej, chaytaj uj llasa qʼepi jina. Ajinata sonqonchej juchachawasqanchejqa manaña ujtawan chay juchata ruwanapaj yanapawanchej. Jinapis sonqonchej anchata juchachawajtinchejqa yuyasunman Jehová ni jaykʼaj perdonanawanchejta, juchanchejmanta arrepientekojtinchejñapis. Satanasqa juchallikusqanchejmanta ‘anchata llakikojtinchej’ Jehovamanta karunchawasunman, yuyachiwasunmantaj Jehovapaj mana valesqanchejta, nitaj payta yupaychanapaj jinachu kasqanchejta (2 Corintios 2:5-11).

³ Jehovaqa may valorniyojpaj qhawawanchej. Payqa munakuwasqanchejrayku juchasninchejta perdonawanchej. Palabranpitaj niwanchej juchanchejmanta tukuy sonqo arrepientekojtinchej perdonanawanchejta (Proverbios 28:13). Jehovaj perdonninta tariytapuni atisqanchejta yachanapaj imaraykuchus chantá imaynatachus Jehová perdonawasqanchejta qhawarina.

Jehovaqa ‘perdonanapaj wakichisqa’ kashan

4. ¿Imatataj Jehová mana qonqapunchu? Chayrayku, ¿imaynatá pay yanapawanchej?

⁴ Jehovaqa yachan maykamallachus imatapis ruwayta atisqanchejta. Salmo 103:14 nin: “Diosqa allinta yachan imayna ruwasqachus kasqanchejta, payqa yuyarikun jallpʼalla kasqanchejta”, nispa. Jehovaqa mana qonqapunchu jallpʼamanta ruwasqa kasqanchejta, pantaj runas kasqanchejrayku pantasqanchejta ima. “Imayna ruwasqachus kasqanchejta” Jehová yachasqanqa, yuyarichiwanchej payqa Manka Llutʼaj kasqanta, noqanchejtaj makinpi tʼuru jina kasqanchejta (Jeremías 18:2-6). Jehovaqa yachan pantaj runas kasqanchejrayku imapipis pantananchejta. Chayrayku payqa kamachisqasninta kasukuytachus manachus munasqanchejman jina munakuywan yanapawanchej.

5. ¿Imayna atiyniyojtaj jucha?

⁵ Jehovaqa yachan jucha may atiyniyoj kasqanta. Palabranpitaj niwanchej ajina atiyniyoj kasqanrayku juchaqa tukuy runasta kamachisqanta, wañuymantaj apasqanta. Juchaqa may jina atiyniyoj. Apóstol Pabloqa Romanos libropi nerqa “juchaj atiyninpi” kashasqanchejta, imaynatachus uj soldado comandantenpa atiyninpi kashan ajinata (Romanos 3:9). Chantá nillarqataj juchaqa “rey jina” runasta kamachisqanta (Romanos 5:21). Juchaqa ‘noqanchejpi kashan’. Griego parlaypeqa nin jucha noqanchejpi tiyakusqanta (Romanos 7:17, 20). Apóstol Pablo nillarqataj ‘juchaj leyninpi’ kashasqanchejta, chay leytaj munasqanta ruwachiyta munawasqanchejta (Romanos 7:23, 25). Arí, tukuy pantaj runasqa juchaj atiyninpi kashanchej (Romanos 7:21, 24).

6, 7. 1) ¿Jehová imatá ruwan tukuy sonqo arrepientekojkunawan? 2) ¿Allinchu kanman “juchasapa runa kani, Jehová perdonallawanqa” nispa ima juchatapis ruwananchej?

⁶ Jehovaqa yachan payta kasukuyta munaspapis mana tukuy imapipunichu kasukunata. Payqa munakuywan niwanchej pantaspa arrepientekojtinchej, perdontataj mañakojtinchej perdonanawanchejta. Salmo 51:17 nin: “Diosqa uj nanasqa sonqota jaywanata munan. Diosníy, qanqa mana wijchʼuyta yachankichu sonqon pʼakisqa, sonqon nanasqa runataqa”, nispa. Jehovaqa ni jaykʼaj qhesachanqachu pantasqanrayku “sonqon pʼakisqa, sonqon nanasqa” kajta.

⁷ ¿Allinchu kanman “juchasapa runa kani, Jehová perdonallawanqa” nispa ima juchatapis ruwana? Mana. Jehovaqa manapuni allinpajchu qhawanqa ima juchata ruwasqanchejtapis. Juchata ruwallasunpuni chayqa, Jehová niña khuyakuwasunchu. Jehovaqa mana perdonawasunchu yachashaspa siga juchallikojtinchej, nitaj arrepientekojtinchej (Hebreos 10:26). Tukuy sonqo arrepientekusun chaytaj perdonawasun. Kunanqa Jehová munakuwasqanchejrayku perdonawasqanchejmanta imatachus Biblia nisqanta yachakuna.

¿Imaynatá Jehová perdonawanchej?

8. ¿Imatá Salmo 32:5 versiculomanta yachakunchej? Chayta yachay, ¿imaynatá yanapawanchej?

⁸ Davidqa juchanmanta arrepientekuspa nerqa: “Juchayta willakorqayki. Pantasqaytaqa mana pakarqaykichu. [...] Qantajrí Diosníy, pantasqasniyta, juchasniytapis perdonawarqanki”, nispa (Salmo 32:5). Hebreo parlaypi “perdonawarqanki” palabraqa “oqhariy” chayri “apay” niyta munan. Kay versiculopitaj “juchasta, sajra ruwaykunata ima apakapuy” niyta munan. Jehovaqa Davidpa juchanta ajinata oqharispa apakaporqa. Chaytaj juchanmanta manaña llakikunanpaj mayta sonqocharqa (Salmo 32:3). Jehovaqa noqanchejpa juchasninchejtapis apakapullanqataj, Jesuspa wañuyninpi creespa perdonta mañakusun chayqa (Mateo 20:28).

9. ¿Imatataj Jehová juchasninchejwan ruwan?

⁹ Davidqa Jehovaj perdonninmanta parlaspa nillarqataj: “Imaynatachus inti llojsimuy ladoqa may jina karupi kashan inti yaykuy ladomanta, ajinata Diosqa pantasqasninchejta noqanchejmanta may jina karuman churan”, nispa (Salmo 103:12). ¿May jina karupitaj kashan inti llojsimuy, inti yaykuymanta? May karupi. Uj yachayniyoj runa chaymanta nerqa: “May jina karuta yuyasqanchejmantapis aswan karupiraj kashan”, nispa. Jehovaqa Davidman yuyaycharqa Salmo 103:12 versiculoj nisqanta qhelqananpaj, chayrayku David chay qhelqasqanpi nerqa Diosqa juchasninchejta noqanchejmanta may jina karuman churasqanta.

10. Jehová juchasninchejta perdonawajtinchej, ¿imaraykutaj mana llakikunallapunichu tiyan?

¹⁰ ¿Maykʼajllapis yuraj ropamanta ima chʼichillatapis orqhoyta munarqankichu? May jinata khituspapis nichá orqhorqankichu. Juchasninchejtaj chay chʼichi jina. Jinapis Jehovaqa kayta nin: “Juchasniykichej ancha puka kajtinpis, ritʼi jina yurajman tukonqa. Juchasniykichej puka tela jina kajtinpis, yuraj millma jina kanqa”, nispa (Isaías 1:18).a Noqallanchejmantaqa ni jaykʼaj juchasninchejta chinkachiyta atisunmanchu, chaypaj mayta kallpachakuspapis. Jehovarí juchasninchejta chinkachiyta atin. Jehová juchasninchejta perdonawanchej chayqa, mana llakikunallapunichu tiyan pantasqanchejmanta.

11. ¿Imaraykú ninchej Jehová juchasninchejta wasaman wijchʼusqanta?

¹¹ Ezequiasqa sinchʼi onqoyninmanta sanoyachisqa kasqanmanta mayta agradecekuspa Jehovaman nerqa: “Tucuy juchasniyta wasayqui khepaman wijchʼurkanqui”, nispa (Isaías 38:17, Quechua de Cuzce). Kay versiculopi nisqanman jina, Jehovaqa juchasninmanta arrepientekojpa juchasninta wasaman wijchʼun, ujtawan manaña rikunanpaj, nitaj yuyarinanpaj. Bibliamanta uj diccionario nin kay versiculoqa kay jinamantapis niyta atikusqanta: “Juchasniytaqa manapis kankumanchu jinaman tukuchinki”, nispa. Jehová juchasninchejta chinkachisqanqa mayta sonqochawanchej.

12. ¿Imatataj profeta Miqueas nerqa Jehová juchasninchejta perdonawasqanchejmanta?

¹² Profeta Miqueasqa yacharqa llajtan arrepientekojtin Jehová perdonananta, chayrayku nerqa: “¿Pitaj qan jina Dios kanmanri? [...] Qanqa puchoj herenciaykej [...] pantasqasnintapis perdonanki. [...] Qanqa tukuynin juchasninkuta mar qocha ukhuman wijchʼuykunki”, nispa (Miqueas 7:18, 19). Miqueaspa tiemponmanta runasqa kay versiculosta sumajta entienderqanku. Paykunaqa yacharqanku “mar qocha ukhuman” wijchʼuykusqa imasta manaña tarinankuta. Miqueas nin jina, Jehová perdonawanchej chayqa, niña ujtawan juchasninchejta yuyarinchu, wiñaypajtaj chinkachin.

13. ¿Imatataj Jesús nisharqa: “Manuchakusqaykutapis perdonawayku”, nispa?

¹³ Jesusqa imaynatachus Jehová perdonawasqanchejta sutʼinchananpaj, manukoj runasmanta, manoj runasmantawan parlarqa. Chayrayku ajinata mañakunata nerqa: “Manuchakusqaykutapis perdonawayku”, nispa (Mateo 6:12, sutʼinchaynin). Jesusqa juchasninchejta manuwan kikincharqa (Lucas 11:4). Juchallikuspaqa Jehovaman manu kanchej. Uj diccionario nin griegopi “perdonay” palabra, “manuta manaña cobray” niyta munasqanta. Jehovaqa juchasninchejta perdonaspa, manunchejtapis niña cobrawasunmanchu jina. Chayta yachayqa mayta sonqochawanchej. Sichus Jehová manunchejta perdonawanchej chayqa, niña jaykʼajpis chay manunchejta cobrawasunchu (Salmo 32:1, 2).

14. ¿Imaynatataj Jehová juchasninchejta chinkachin?

¹⁴ Bibliaqa astawan sutʼinchan imaynatachus Jehová perdonawasqanchejta. Bibliapi nin: “Juchasniykichejmanta pesachikuychej, Diosmantaj kutirikuychej juchasniykichej chinkachisqa kananpaj”, nispa (Hechos 3:19, sutʼinchaynin). Griego parlaypi “chinkachisqa” palabra niyta munallanmantaj “khituspa orqhoy”, “borray” chayri “pichay”. Wakin yachayniyoj runas nisqankuman jina, niyta munanman qhelqasqanchejta borray. ¿Imaynatá chayta ruwaj kanku? Ñaupa tiempopi tintata ruwanankupajqa chajroj kanku carbontawan, gomatawan, yakutawan, waj imastawan. Uj runa chay tintawan reciellanraj qhelqasqantaqa uj joqʼo esponjawan borraj. Kay kikinchayqa yanapawanchej imayna khuyakuyniyojchus Jehová kasqanta entiendenapaj. Jehová juchasninchejta perdonaspaqa uj esponjawan jina borran.

15. ¿Imata yachananchejtataj Jehová munan?

¹⁵ Imaynatachus Jehová perdonawasqanchejta yachakusqanchejqa, rikuchiwanchej tukuy sonqo arrepientekojtinchej pay perdonayta munawasqanchejta. Payqa chayta yachanata munan. Manataj yuyanachu tiyan aswan qhepaman juchasninchejmanta Jehová castiganawanchejta. Chayqa rikuchiwanchej Jehová may khuyakuyniyoj kasqanta. Payqa juchanchejta perdonaspa, chayta qonqapun.

“Manañataj juchankumanta yuyarikusajchu”

16, 17. ¿Ima niytá munan Jehová juchasninchejta qonqayman churasqan?

¹⁶ Jehovaqa mosoj tratopi kajkunamanta nerqa: “Pantasqankuta perdonasaj, manañataj juchankumanta yuyarikusajchu”, nispa (Jeremías 31:34). Chayta nispa, ¿nishanchu manaña juchasninchejta yuyarikuyta atinanta? Mana. Imaraykuchus Bibliaqa parlan ashkha runaspa juchasninkuta Jehová perdonasqanmanta, chay runasmanta ujqa David (2 Samuel 11:1-17; 12:13). Jehovaqa sumajta yachan kamachisnin imapichus pantasqankuta. Payqa Bibliapi qhelqacherqa kamachisninpa pantasqankuta, arrepientekusqankuta, paykunata perdonasqantapis. Chaytataj qhelqacherqa yachakunanchejpaj (Romanos 15:4). Jehová juchasninchejta perdonaspa manaña ‘yuyarikusqan’, ¿ima niytá munan?

¹⁷ Bibliamanta parlaj uj diccionario nin: “Hebreopi ‘yuyarikuy’ palabraqa mana imachus pasasqanta yuyarikunallamantachu parlashan, manaqa chay pasasqanrayku imatapis ruwanamanta”, nispa. Chayrayku ‘yuyarikuy’ palabraqa niyta munallanmantaj juchallisqanman jina imatapis ruway (Oseas 9:9). Diosqa nin: “Manañataj juchankumanta yuyarikusajchu”, nispa. Chayta nispaqa nishan tukuy sonqo arrepientekojkunaj juchankuta perdonasqanta, manañataj ni jaykʼaj chay juchankumanta castigananta (Ezequiel 18:21, 22). Jehová juchasninchejta qonqayman churaspaqa, mana sapa kutichu chaypi yuyan, nitaj sapa kutichu yuyarichiwanchej, nillataj sapa kutichu juchachawanchej chayri castigawanchej. Mayta kallpachawanchej Jehová juchasninchejta perdonasqanta, qonqaymantaj churasqanta yachay.

Juchallikusqanchejrayku llakiykuna kanpuni

18. ¿Juchallikusqanchejrayku ima llakiypis rikhurejtin Jehová librawanchejchu?

¹⁸ Jehovaqa juchallikoj tukuy sonqo arrepientekojtin perdonan. Jinapis chayqa mana niyta munanchu juchallikojqa, juchallikusqanrayku mana llakiykunapi rikukunanta. Ima juchallapipis urmajtinchejqa llakiykuna kanpuni. Pablo nerqa: “Runaqa imatachá tarpun, chayllatataj oqharenqa”, nispa (Gálatas 6:7). Imapichus pantasqanchejman jina llakiykunapi rikukusunpuni. Ajina kajtenqa ama yuyanachu Jehová perdonawajtinchejñapis pay sufrichiwasqanchejta. Uj cristiano llakiykunapi rikukuspaqa mana yuyananchu tiyan, “ichapis unay juchasniymanta Jehová castigashawan” nispa (Santiago 1:13). Jehovaqa juchallikusqanchejrayku llakiykunapi rikukusqanchejmanta mana librawasunchu. Juchallikusqanchejrayku llakiykunaqa kanman: divorciakuy, mana yuyasqallamanta onqoj rikhuriy, khuchichakuyrayku millay onqoykunata chimpachikuy, pisipaj qhawakuy ima. Jehová Davidta perdonasqanmanta parlarina. Jehovaqa Davidta Bat-Sebawan khuchichakusqanmanta, Uriasta wañuchisqanmanta perdonarqa, jinapis chay juchanrayku rikhurej llakiykunamanta mana librarqachu (2 Samuel 12:9-12).

19-21. 1) Levítico 6:1-7 nisqan, ¿imaynatá yanaparqa imantapis suwachikojta, suwa runata ima? 2) Juchallikuspa wajkunata sufricherqanchej chay, ¿imata ruwajtinchejtaj Jehová kusikun?

¹⁹ Juchallikuspaqa mana noqallanchejchu llakiypi rikukunchej, manaqa wajkunatapis llakichillanchejtaj. Levítico 6 capitulopi imatachus Moisespa Leynin nisqanmanta parlarina. Chay capitulopi parlan uj israelita wajpa kapuyninta suwasqanmanta, a la fuerzalla japʼikapusqanmanta chayri engañasqanmanta. Chay suwakojtaj nin mana suwakusqanta, llullakuspataj juran. Mana pruebas kasqanrayku, nitaj testigos kasqanrayku chay suwakojqa mana castigasqachu. Aswan qhepamantaj chay suwakojta sonqon juchachan, chayraykutaj juchanta rimarin. Jinapis Jehová perdonananpajqa kay kinsa imasta ruwanan karqa: suwasqanta kutichipunan karqa, suwasqanpa valorninmantaj sapa phishqamanta ujtawan yapaykuspa kutichipunan karqa, chantapis pantasqarayku ofrendapaj Jehová Diosman uj carnerota apanan karqa. Ley nerqa: “Sacerdotetaj chayta Jehová Diosman jaywanqa, chay runa perdonta tarinanpaj”, nispa (Levítico 6:1-7).

²⁰ Chay leyqa rikucherqa Diosninchej khuyakuyniyoj kasqanta. Chay leyqa imantapis suwachikojta yanaparqa, imajtinchus watejmanta japʼikapoj paymanta suwasqanku imasta, chantapis payqa suwa runa juchanta rimarisqanta yachaspa sonqo tiyasqa kaj. Chay leyqa juchanmanta arrepientekoj suwatapis yanapallarqataj pantaykusqanta allinchananpaj. Mana chayta ruwajtenqa Jehovaj perdonninta mana tariyta atinmanchu karqa.

²¹ Moisespa Leyninta manaña kasukuna kajtinpis, chay Leyqa yanapawanchej imaynatachus Jehová piensasqanta yachanapaj, pitachus Jehová perdonayta munasqanta yachanapaj ima (Colosenses 2:13, 14). Juchallikuspa wajkunata sufricherqanchej chayqa, Jehová mayta kusikun pantasqanchejta allinchanapaj kallpachakojtinchej (Mateo 5:23, 24). Chaypajqa juchanchejta reconocena tiyan, pitachus sufricherqanchej chay runamantataj perdonta mañakuna tiyan. Chaymantaraj Jesuspa wañuyninpi creespa Jehovamanta perdonta mañakuyta atinchej. Chayta ruwajtinchejtaj Jehová perdonawasun (Hebreos 10:21, 22).

22. ¿Jehová perdonallawanchejchu?

²² Jehovaqa munakuyniyoj tata jina perdonawanchej, cheqanchawanchejtaj (Proverbios 3:11, 12). Chayrayku uj cristianoqa niña anciano jina, siervo ministerial jina, precursor jina llankʼayta atinmanchu. Chay cristianotaj mayta llakikunman chay gustasqan imasta uj tiempota manaña ruwasqanrayku. Jinapis chay imasta manaña ruwasqanqa, mana ninayanchu Jehová mana perdonasqanta. Jehovaqa munakuwasqanchejrayku cheqanchawanchej. Chay cheqanchayta japʼikuy, chayman jinataj ruwayqa allinninchejpaj (Hebreos 12:5-11).

23. 1) ¿Imatataj mana yuyananchejchu tiyan? 2) ¿Imaraykutaj Jehová jina wajkunata perdonana tiyan?

²³ Mayta kallpachawanchej Jehová ‘perdonanawanchejpaj wakichisqa’ kasqanta yachay. Ima juchata ruwaspapis, ni jaykʼaj yuyanachu tiyan Jehová mana perdonanawanchejta. Juchanchejmanta tukuy sonqo arrepientekusun, juchanchejta allinchanapaj kallpachakusun, Jesuspa wañuyninpi creespa Jehovamanta perdonanta mañakusun chayqa, Jehová perdonawasunpuni (1 Juan 1:9). Noqanchejpis wajkunata Jehová jina perdonana tiyan. Jehovaqa mana pantanchu, jinapis munakuywan perdonawanchej. Noqanchejrí pantaj runas kanchej, chayrayku purajmanta perdonanakunanchej tiyan.

1, 2. ¿Imayna kʼachataj Jehová?

KAYPI piensarina, tardeyaykuyta uj grupo amigos khuska mikhurishanku. Paykunaqa parlarishanku, asirishanku, pukayarispa inti yaykupushasqantapis qhawashanku. Waj lugarpitaj chajrapi llankʼaj runa phuyuykamusqanta rikuspa, paramoj jinataj kasqanta reparaspa kusisqa kashan. Waj lugarpitaj uj qhariwarmi may kusisqa kashan wawitan puriykachayta qallarisqanta rikuspa.

² Chay runasqa ajina kusisqa kashanku Jehová kʼacha kasqanrayku. Iglesiaman rej runasqa sapa kuti niyta yachanku: “Diosqa kʼacha”, nispa. Bibliapis nillantaj: “Payqa manchay kʼachapuni”, nispa (Zacarías 9:17). Jinapis pisi runaslla yachanku “manchay kʼacha” palabras ima niytachus munasqanta. Chanta, ¿ima niytá munan Jehová kʼacha kasqan? ¿Imaynatataj kʼacha kasqan yanapawanchej?

Jehovaqa munakuyniyoj kasqanrayku kʼacha

3, 4. ¿Imaynataj kʼacha runa? Jehovarí, ¿imaynataj?

³ Ashkha idiomaspi “kʼacha” palabraqa ashkha imasmanta parlanapaj oqharikun. Bibliataj niwanchej imaynachus kʼacha runa kasqanta. Kʼacha runaqa tukuy imapi kʼacha kasqanta rikuchin. Chayrayku nisunman Jehovaqa tukuy runasmanta aswan kʼacha kasqanta, atiyninpis, cheqan kayninpis, yachayninpis may allinpuni. Jehovaqa munakuyniyoj kasqanrayku may kʼacha. ¿Imaraykú chayta ninchej?

⁴ Kʼacha runaqa allin kajta wajkunapaj ruwapun. Apóstol Pabloqa nerqa kʼacha runa aswan munasqa kasqanta cheqan kajta ruwaj runamanta nisqaqa (Romanos 5:7). Cheqan kajta ruwaj runaqa Diospa leyesninta kasukun, jinapis uj kʼacha runaqa aswan allin imastaraj ruwan. Kʼacha runaqa imaynallamantapis wajkunata yanapariyta maskʼan. Kay yachaqanapi yachakusun jina Jehovapis ajinallatataj ruwan. Payqa may munakuyniyoj kasqanrayku kʼacha.

5-7. 1) ¿Imaraykutaj Jesús mana munarqachu “Kʼacha Yachachej” ninankuta? 2) ¿Runas imata yachanankutataj Jesús munarqa?

⁵ Ni pi Jehová jina kʼachachu. Uj kuti uj runa Jesusta tapurikoj qayllaykuspa nerqa: “Kʼacha Yachachej” nispa. Jesustaj kuticherqa: “¿Imaraykutaj kʼacha niwankiri? Dioslla kʼachaqa”, nispa (Marcos 10:17, 18). Jesuspa nisqanqa ichá tʼukuchiwanchej. ¿Imaraykutaj chay runaman ajinata kuticherqa? ¿Manachu pay “Kʼacha Yachachej” karqa?

⁶ Chay runaqa Jesusta jatunchayta munaspasina “Kʼacha Yachachej” nerqa. Jesustaj llampʼu sonqo kasqanrayku munarqa tukuy runas Tatan Jehovallata jatunchanankuta, paylla may kʼacha kasqanrayku (Proverbios 11:2). Jehovalla niyta atin imachus allin, imatajchus mana allinchu kasqanta. Jesustaj runas chayta yachanankuta munarqa. Jehovaqa Adanman, Evamanwan kamacherqa allin kajta, mana allin kajta yachanamanta sachʼaj poqoyninta ama mikhunankuta. Paykunataj Jehovata mana kasukorqankuchu, chayrayku paykunallamanta ajllarqanku allin kajta, mana allin kajta. Jesustaj mana paykuna jinachu ruwarqa, payqa kʼumuykukoj sonqo kasqanrayku yacharqa Tatallan imachus allin, imatajchus mana allinchu kasqanta niyta atisqanta.

⁷ Jesusqa yachallarqataj Jehovallamanta tukuy ima allin kaj jamusqanta. Diosllamanta jamun “tukuy ima allin kaj regaloqa, aswan sumaj regalopis” (Santiago 1:17). Jehovaqa tukuy imata qowanchej kʼacha kasqanrayku, chaymanta astawan yachakuna.

Jehová kʼacha kasqanta rikunchej

8. ¿Jehová payta munakojkunallawanchu kʼacha?

⁸ Tukuy rikunchej Jehová may kʼacha kasqanta. Salmo 145:9 nin: “Jehová Diosqa tukuywan kʼacha”, nispa. ¿Imastataj Jehová ruwan may kʼacha kasqanrayku? Biblia nin: “Diosqa allin imasta ruwaspa qankunawan rejsichikorqa. Payqa cielomanta qankunapaj parachimun, ashkhata poqochin, mikhuna patapi uywasunkichej, sonqoykichejtataj kusiywan juntʼachin”, nispa (Hechos 14:17). Miskʼi mikhunasta mikhuspaqa mayta kusikunchej. Miskʼi mikhunastaj kapuwanchej Jehová kay jallpʼata sumajta poqonanpaj ruwasqanrayku. Jallpʼapi tukuy ima sumajta poqonanpajqa yakuta vausichispa Dios parachimun, chantapis qʼoñi tiempota, para tiempota churan. Jehovaqa mana payta munakojkunallawanchu kʼacha, manaqa tukuywan. Jesús nerqa: “Payqa sajra runaspaj, kʼacha runaspajpis intinta llojsichimun, cheqan runaspaj, mana cheqan runaspajpis parachimun”, nispa (Mateo 5:45).

9. Jehová may kʼacha kasqanrayku, ¿imastataj churapuwanchej?

⁹ Jehovaqa intita llojsichimun, parachimun, qʼoñi tiempotapis churan tukuy ima poqonanpaj. Wakin runastaj chaypi mana piensarillankupischu. Manzanamanta parlarina. Manzanaqa sumaj rejsisqa, kay frutaqa may kʼachitu, may miskʼi, yaku yakitulla, ashkha alimentoyojtaj. Mundontinpeqa tukuy clase manzanas tiyan, 7.500 jinapuni. Manzanaqa tukuy colores: pukitas, qʼellitus, qʼomersitus ima. Chantapis imaymana tamaños tiyan, jatun uvas chhikitanmantapacha pomelo chhikankama. Mujituntaj may juchʼuysitu. Ajinapis chay mujitumanta jatun sachʼa wiñan (Cantares 2:3). Tarpuy tiempopeqa manzana sachʼa mayta tʼikarin, cosecha tiempopitaj poqon. Manzana sachʼaqa 75 watasta poqoyta atin, uj manzana sachʼamanta sapa wata pallaspaqa 20 cajasman juntʼachisunman, sapa cajataj 42 librasniyoj kanman.

10, 11. Jehová kʼacha kasqanrayku, ¿imayna ruwasqataj kanchej?

¹⁰ Jehovaqa may kʼachapuni, imajtinchus payqa ‘tʼukunapaj jina sumajta ruwawarqanchej’. Cuerponchejqa tukuy imata ruwayta atin, chayrayku Jehovaj ruwasqasninta rikuspa, muskhirispa, llamirispa ima kusirikunchej (Salmo 139:14). Kay yachaqanaj qallariyninpi imamantachus parlarqanchej chay imaspi piensariy. Paykunawan kashawaj karqa chay, ¿imasta rikuspataj kusikuwaj karqa? ¿Uj wawitata uyitanpi kusisqa kashasqanta rikuspachu? ¿Chajrasman para jichʼakamusqanta rikuspachu? Chayri, ¿inti pukayarispa, qʼelluyarispataj yaykupushasqanta rikuspachu? Ñawisninchejwanqa may chhika coloresta rikusunman, waranqasta, chayri ichá millonesta. Ninrisninchejwanqa wayra sachʼa laqhesta sonachisqanta, uj wawita asiymanta wañurisqanta ima uyariyta atinchej. Chantapis uj runaj parlasqanta uyarispa yachanchej pichus kasqanta. Imatapis rikuspa chayri uyarispaqa mayta kusikunchej. Biblia nin: “Uyarej ninritapis, qhawaj ñawitapis Jehová Dios ruwarqa”, nispa (Proverbios 20:12). ¿Imastawan Jehová qowanchej kusisqa kanapaj?

¹¹ Jehovaqa kʼacha kasqanrayku senqayojta ruwawarqanchej. Senqanchejwanqa may chhika qʼapaykunata sienteyta atinchej. Sientenchej mikhunaj qʼapayninta, tʼikaspa qʼapayninta, jallpʼaj qʼapayninta, qʼoshñej qʼapayninta ima. Cuerponchejwantaj wayra phukurimusqanta, munakuywan abrazaykuwasqanchejta chayri sumaj poqosqa frutitata japʼisqanchejta sientenchej. Ima frutallatapis mikhuspaqa siminchejpi tukuy laya saboresta sientenchej, frutaj yakitun qallunchejman chayasqanrayku. Ajina ruwasqa kasqanchejmanta Jehovaman niyta atinchej: “Diosníy, allin kʼachapuni kanki. Ashkha bendicionesta waqaychanki qanta manchikusojkunaman qonaykipaj”, nispa (Salmo 31:19). ¿Ima allin imastataj Jehová qonqa payta munakojkunaman, kasukojkunaman ima?

Jehovaqa allin imasta qowanchej wiñaypaj yanapanawanchejpaj

12. ¿Imataj mikhunamanta nisqa astawan yanapawanchej?

¹² Jesús nerqa: “Qhelqasqa kashan: ‘Runaqa mana tʼantallawanchu kausanqa, astawanqa Jehová Diospa siminmanta tukuy llojsimoj palabraswan kausanqa’”, nispa (Mateo 4:4). Diospa Palabranqa mikhunamanta nisqa astawan yanapawanchej, imaraykuchus wiñay kausayta japʼinapaj yanapawanchej. Kay libroj 8 yachaqananpi yachakorqanchej, Jehová runasta yanapashasqanta payllata watejmanta yupaychanankupaj, llajtanpitaj paraisopi jina kausakunankupaj. Chay paraisoqa sapa kuti aswan sumajman tukushan. Jehovaqa payta rejsinapaj, munayninman jina yupaychanapaj, payman qayllaykunapaj ima ashkha yanapasta qowanchej.

13, 14. 1) ¿Imatataj profeta Ezequiel mosqoypi jina rikorqa? ¿Imawantaj ninakun chay rikusqan? 2) ¿Imastataj Jehová llajtanman qon wiñaypaj kausakunankupaj?

¹³ Bibliaj uj profecianqa Jehová tukuy imata mosojyachinanmanta parlan. Profeta Ezequielqa mosqoypi jina rikorqa allinchasqa kʼachitu templota. Chay templomantaqa yaku usqhayllata llojsimusharqa, astawantaj yapaykukusharqa, aswan ukhumantaj tukusharqa uj mayuman tukunankama. Chay yakus chayasharqa chaypeqa allin imas karqa. Chay mayu kantuspeqa sachʼas sumajta tʼikarispa poqorerqa. Poqoynenqa mikhunapaj karqa, laqhesnintaj jampipaj. Chay yakoqa Wañusqa qochapi millu kʼara yakuta allincharqa. Chayraykutaj chaypeqa ashkha pescados karqa (Ezequiel 47:1-12). Chaywanpis, ¿ima niytataj munan Ezequielpa rikusqan?

¹⁴ Ezequiel templota mosqoypi jina rikusqanqa niyta munan Jehová runasta yanapananta payllata munasqanman jina yupaychanankupaj. Mayupi yaku astawan yapakusqan, aswan ukhumantaj tukusqanqa ninakun Jehová llajtanta ashkha allin imasta qospa yanapasqanwan, ajinamanta wiñaypaj kausakunankupaj. Jehovataj chayta ruwarqa 1919 watamantapacha. Chay wataqa cheqa cristianos watejmanta Jehovallata munasqanman jina yupaychayta qallarerqanku. Jehovaqa kay allin imasta llajtanman qorqa: Bibliasta, publicacionesta, tantakuykunata, jatun tantakuykunata ima. Chaykunanejta Jehovaqa runasman yachachin Cristo noqanchejrayku wañusqanta. Jesús wañusqanraykulla Jehovata munakojkuna, jatunpajtaj qhawajkunaqa, llimphu sonqoyoj kayta atinku, wiñay kausayta suyakuytataj atinku.a Kay qhepa pʼunchaykunapi runasqa Diosta mana kasukusqankurayku mana kusisqachu kausakunku. Jehovaj llajtanrí kusisqa kausakun, imaraykuchus Diospa qayllallanpipuni kanankupaj tukuy ima necesitasqanku tiyapun (Isaías 65:13).

15. ¿Imatataj Jehová ruwanqa Jesús waranqa watasta kamachishajtin?

¹⁵ Ezequiel mosqoypi jina rikusqan yakoqa kay sajra mundo chinkachisqa kajtinpis kallanqapuni. Cristo waranqa watasta kamachishajtintaj chay yakoqa astawan yapakonqa. Jehovaqa Jesuspa wañuyninwan payta kasukoj runasta yanapanqa pisimanta pisi mana juchayoj runasman tukunankupaj. Chaypachaqa mayta kusikusunchej Jehová kʼacha kasqanmanta.

¿Imatawantaj Jehová ruwan kʼacha kasqanrayku?

16. ¿Imayna Dios kasqantataj Jehová Moisesman nerqa?

¹⁶ Jehovaqa kʼacha kasqanrayku tukuy imata qowanchej. Jinapis mana chayllatachu ruwan. Jehovaqa Moisesman nerqa: “Noqa ñaupaqeykita pasasaj, qantaj rikunki kʼacha sonqo kasqayta, Jehová sutiytataj rejsichisqayki”, nispa. “Jehová Diosqa Moisespa qayllanta pasaspa nerqa: ‘Jehová Dios, Jehová Dios, khuyakoj Dios, kʼacha sonqoyoj, pacienciayoj, may jina munakuyniyoj, nisqantapis juntʼanpuni’”, nispa (Éxodo 33:19; 34:6). Jehovaqa kʼacha kasqanrayku waj imasta ruwallantaj, iskaymanta parlarina.

17. ¿Imatá Jehová ruwan kʼacha sonqoyoj kasqanrayku?

¹⁷ “Kʼacha sonqoyoj”. Kay palabrasqa “khuyakuy” nispa traducikullanmantaj. Chaytaj rikuchiwanchej imaynatachus Jehová tukuy ruwasqasninta qhawasqanta. Atiyniyoj runasqa mana khuyarikuspa wajkunata ñakʼarichinku, munasqankuman jinataj imatapis ruwanku, Jehovarí mana ajinachu, payqa munakuywan kʼachamanta tukuy imata ruwan. Uj kutipi Jehovaqa Abrahanman nerqa: “Ama jina kaspa, maypichus kashanki chaymanta qhawariy norte ladota, sur ladota, inti llojsimuy ladota, inti yaykuy ladotawan”, nispa (Génesis 13:14). Ashkha Bibliaspeqa mana rikhurinchu “ama jina kaspa” palabras. Bibliamanta yachaj runaspis chay versiculomanta parlaspa ninku, mana uj kamachiychu kasqanta, manaqa kʼachallamanta imatapis mañarikuy kasqanta. Waj versiculospipis “ama jina kaspa” palabras rikhurillantaj (Génesis 31:12; Ezequiel 8:5). Diosqa Tukuyta Kamachej kaspapis runaswan kʼachamanta parlarqa, “ama jina kaspa” nispataj nerqa. Jehová ajinata kʼachamanta parlarisqanta yachaspa, ¿imayná sientekunchej? Kay sajra mundopeqa mana ajina kʼachamanta parlapayanakuy kanchu.

18. 1) ¿Jehová nisqanta juntʼanpunichu? 2) ¿Jehová yachayninta payllapajchu japʼikun?

¹⁸ “Nisqantapis juntʼanpuni”. Kay tiempopi runasqa nisqankuta mana juntʼankuchu, llullas kanku. Chaywanpis Biblia niwanchej: “Diosqa mana runachu llullasta parlananpajqa”, nispa (Números 23:19). Tito 1:2 versiculopitaj nin, Diosqa “mana jaykʼaj llullakoj” kasqanta. Diosqa may kʼacha kasqanrayku mana chayta ruwanchu. Chayrayku Jehová nisqasninta juntʼananpi atienekusunman. Payqa imatachus ruwasaj nisqanta juntʼanpuni. Jehovataqa “cheqa kajta parlaj Dios” nispa sutichakun (Salmo 31:5). Jehovaqa imastachus yachasqanta mana payllapajchu japʼikun, manaqa kamachisninman sutʼinchan imayna yachayniyojchus kasqanta.b Chantapis kamachisninman yachachin imaynatachus paypa nisqanman jina kausakunankuta. Ajinamanta “cheqa kajllapipuni” purinankupaj (3 Juan 3). Jehová kʼacha kasqanta yachay, ¿imata ruwanapajtaj yanapawanchej?

“Kusisqa kasqankoqa uyankupi yachakonqa [...] Jehová Dios paykunata khuyakusqanrayku”

19, 20. 1) ¿Imatataj Satanás nerqa Evata iskayrayachinanpaj? Chanta, ¿imataj karqa? 2) Jehová kʼacha kasqanta yachaspa, ¿imaynataj sientekunchej?

¹⁹ Satanasqa Edén huertapi Evata iskayrayacherqa Jehová kʼacha kasqanmanta. Jehovaqa Adanman nerqa: “Huertapi kaj tukuynin sachʼasmanta mikhullanki sajsakunaykikama”, nispa. Chay huertapeqa may chhika poqoyniyoj sachʼas karqa, Jehovataj ujnillanmanta mana mikhunankuta nerqa. Chaywanpis Satanasqa Evata iskayrayachinanpaj kay jinata taporqa: “¿Ciertopunichu Diosqa mana mikhojta saqesunkichej huertapi kaj tukuynin sachʼaspa poqoyninta?”, nispa (Génesis 2:9, 16; 3:1). Satanasqa Jehovaj nisqanta qʼewispa Evata yuyacherqa Jehová allin imasmanta jarkʼashasqanta. Evataj Satanaspa nisqanta creeykorqa. Chayrayku Evaqa niña Jehová kʼacha kasqanpi creerqachu, pay tukuy imata qoshajtinpis. Chaymantapacha ashkha runaspis Eva jinallataj mana creenkuchu Jehová kʼacha kasqanpi.

²⁰ Ajina kasqanraykutaj ashkha runas ñakʼarinku. Jeremías 31:12 nin: “Kusisqa kasqankoqa uyankupi yachakonqa. Chaytaj kanqa Jehová Dios paykunata khuyakusqanrayku”, nispa. Jehová khuyakuwasqanchejrayku chayri allin imasta qowasqanchejrayku mayta kusikunchej. Amapuni iskayrayanachu Jehová kʼacha kasqanrayku tukuy imata qowasqanchejmanta. Payqa payta munakojkunaman allin imasta qon. Chayrayku paypi tukuy sonqo atienekuyta atinchej.

21, 22. 1) Jehová kʼacha kasqanmanta agradecekunaykipaj, ¿imastataj ruwayta munanki? 2) ¿Imatataj qhepan yachaqanapi yachakusun?

²¹ Jehová kʼacha kasqanmanta wajkunaman willarispaqa mayta kusikunchej. Diospa llajtanmanta parlaspa Salmo 145:7 nin: “Paykunaqa manchay kʼacha kasqaykita yuyarikuspa mayta jatunchasonqanku”, nispa. Jehová kʼacha kasqanrayku allin imasta qowanchej. Allin kanman Jehovaman sapa día agradecekunanchej allin imasta qowasqanchejmanta. Jehová jina kʼacha kanapajqa, pay may kʼacha kasqanpi piensarina, allin imasta qowasqanchejmanta agradecekuna, kʼacha kasqanmantapis wajkunaman willarina. Jehová jina wajkunapaj allin imasta ruwaytapuni maskʼasun chayqa, Jehovaman astawan qayllaykusun. Apóstol Juan qhelqarqa: “Munasqa amigóy, ama sajrata ruwajkuna jinaqa ruwaychu, astawanqa allin kajta ruwajkuna jina ruway. Pichus allin kajta ruwajqa Diosmantamin”, nispa (3 Juan 11).

²² Jehovaqa kʼacha kasqanrayku waj imaspipis kʼachallataj. Bibliaqa nin Diosqa “may jina munakuyniyoj” kasqanta (Éxodo 34:6). Diosqa may jina munakuyninta payta tukuy sonqo kasukojkunallaman rikuchin. Qhepan yachaqanapi yachakusun imaynatachus chayta ruwasqanta.

1, 2. ¿Imaraykutaj ninchej David yachasqanta imaynachus sientekusqanchejta atienekusqanchej runas wasanchawajtinchej?

REY DAVIDTAQA ashkha runas wasancharqanku, chayrayku payqa yacharqa atienekusqanchej runas wasanchawajtinchej imaynachus sientekusqanchejta. Davidtaqa uj kuti llajta masisnillantaj wasancharqanku, rey kasqanmantataj orqhoyta munarqanku. Aswan munasqa amigosninpis payta wasancharqanku. Paykunamanta ujqa warmin Mical karqa. Micalqa qallariypi “Davidta munakorqa”, chayrayku rey jina ruwanasninpi yanaparqa. Jinapis aswan qhepamanqa “sonqonpi Davidta chejnikaporqa”, “sonso jina” ruwasqantataj nerqa (1 Samuel 18:20; 2 Samuel 6:16, 20).

² Yuyaychajnin Ahitofelpis Davidta wasanchallarqataj. “Chay tiempopi Ahitofelpa yuyaychasqanqa, cheqa Diospa yuyaychasqanwan ninakoj” (2 Samuel 16:23). Jinapis aswan qhepaman amigon Ahitofelqa Davidta wasancharqa, Davidpa contranpi oqharikojkunamantaj ujchaykukorqa. Chanta, ¿pejpa mandonpitaj kasharqanku chay oqharikojkuna? Davidpa wawan Absalonpa mandonpi. Absalonqa “israelitaspa sonqonkuta suwarqa”, papasunpa cuentanmantataj pay rey kananta nerqa. Absalonman ashkha runas ujchaykukusqankuraykutaj rey Davidqa ayqekorqa mana wañuchisqa kananpaj (2 Samuel 15:1-6, 12-17).

3. ¿Imatataj David sutʼita yacharqa?

³ ¿Davidta tukuychu wasancharqanku? Mana. Jehovaqa payta mana wasancharqachu ima llakiypi rikukojtinpis. Chaytataj Davidqa sutʼita yacharqa, chayrayku Jehovaman nerqa: “Munakusojtaqa munakullankitaj”, nispa (2 Samuel 22:26). ¿Imaynataj mana wasanchaj runa? ¿Imaraykutaj ninchej Jehová payta munakojkunata mana wasanchasqanta?

¿Imaynataj mana wasanchaj runa?

4, 5. 1) ¿Imaynataj mana wasanchaj runa? 2) ¿Nisunmanchu killa mana wasanchaj kasqanta?

⁴ Hebreopi qhelqasqas nisqanman jina, mana wasanchaj runaqa munakusqan runaman ujchaykukun, ima kajtinpis yanapallanpuni. Chaytataj mana obligasqa jinachu ruwan. Mana wasanchaj runaqa munakuyniyoj kasqanrayku mana pitapis wasanchanchu. Chayrayku mana wasanchaj runaqa atienekunapaj jinapuni. Uj salmistaqa killa sapa tuta llojsimusqanrayku nerqa, killaqa “cheqa testigo jina” kasqanta (Salmo 89:37, sutʼinchaynin). Chayrayku killaqa atienekunapaj jina. Jinapis mana nisunmanchu killaqa mana wasanchaj kasqanta, imaraykuchus killaqa mana munakuyniyojchu.

⁵ Bibliapi nisqanman jina, mana wasanchaj runaqa munakuyniyoj. Mana wasanchaj runaqa wajkunamanta llakikun, chaytaqa mana saqespa ruwallanpuni, manataj wayra jinachu cambian. Wayraqa cambiasqanrayku mar qochapi yakusta kayman jaqayman apaykachan. Mana wasanchaj runaqa ima llakiy kajtinpis mana cambianchu.

6. 1) ¿Imaynataj kay tiempopi runas kanku? ¿Imatataj Biblia paykunamanta nin? 2) Mana wasanchaj runa imaynapunichus kasqanta yachanapaj, ¿imatataj ruwana tiyan?

⁶ Kay tiempopeqa ashkha wasanchaj runas tiyan. “Wakenqa amigos kashaspapis sajra imasta ruwanakunku”, wakintaj qosankuta chayri warminkuta wasanchanku, saqerparinkutaj (Proverbios 18:24; Malaquías 2:14-16). Kay tiempomanta may chhika runasqa Miqueaspa tiemponmanta runas jinallataj wasanchajkuna kanku. Chayrayku profeta Miqueas nerqa: “Atienekunapaj jina runaqa manaña kay jallpʼapi kanchu”, nispa (Miqueas 7:2). Runas wasanchajkuna, mana atienekunapaj jinachu kajtinkupis, Jehovaqa atienekunapaj jina. Mana wasanchaj runa imaynapunichus kasqanta yachanapajqa, Jehová munakuyniyoj kasqanrayku mana wasanchaj kasqanmanta, atienekunapaj jinataj kasqanmanta yachakuna.

Jehovalla atienekunapaj jina

7, 8. ¿Imaraykutaj Biblia nin Jehovalla atienekunapaj jina kasqanta?

⁷ Bibliapi Jehovamanta nin: “Qanllamin atienekunapaj jina kanki”, nispa (Apocalipsis 15:4). ¿Imaraykú chayta nin? ¿Manachu runaspis angelespis atienekunapaj jina kanku? (Job 1:1; Apocalipsis 4:8). Jesucristomantarí, ¿imatá nisunman? Payqa Diosta ‘kasukoj runa’ karqa (Salmo 16:10). Chanta, ¿imaraykutaj Biblia nin Jehovalla atienekunapaj jina kasqanta?

⁸ Jehovaqa munakuyniyoj kasqanrayku atienekunapaj jina. “Diosqa munakuymin”, tukuy imatataj munakuywan ruwan. Chayrayku paylla atienekunapaj jina, mana wasanchajtaj (1 Juan 4:8). Angelespis runaspis Jehová jina ruwayta atinku, jinapis Jehovalla astawan atienekunapaj jina. Jehovaqa ‘Ashkha Watasniyoj Machitu’ kasqanrayku cielopi angelesmanta nisqa, kay jallpʼapi runasmanta nisqa aswan ashkha watastaña rikuchin atienekunapaj jina kasqanta (Daniel 7:9). Chayrayku Jehovallamanta yachakusunman atienekunapaj jina kayta, mana wasanchaj kayta ima. Ni angelespis ni runaspis payman igualakunkumanchu. Wakinmanta parlarina.

9. ¿Imaraykutaj Biblia nin Jehová “atienekunapaj jina kasqanqa tukuy ima ruwasqanpi” yachakusqanta?

⁹ Jehová “atienekunapaj jina kasqanqa tukuy ima ruwasqanpi yachakun” (Salmo 145:17). Chaymanta Salmo 136 astawan sutʼinchan. Chay salmopeqa parlan Jehová kamachisninta salvananpaj imastachus ruwasqanmanta, Puka mar qochapi israelitasta salvasqanmanta ima. Chay salmopi sapa versículo kay palabraswan tukukun: “Munakuynin wiñaypaj kasqanrayku”. Kay salmoqa 289 paginapi, “Tʼukurinapaj tapuykuna” nisqapi rikhurin. Chay salmota leespaqa reparanki Jehová ima tʼukuna imastachus ruwasqanta kamachisninta salvananpaj. Jehovaqa tukuy sonqo sirvej kamachisninta mana saqerparinchu, astawanpis qhaparikusqankuta uyarin, maychus tiemponpitaj paykunata yanapan (Salmo 34:6). Kamachisnin mana wasanchaspa payta sirvillanqankupuni chayqa, Jehová munakuyniyoj kasqanrayku paykunata yanapallanqapuni, nitaj saqerparenqachu.

10. ¿Imapitaj Jehová rikuchillantaj atienekunapaj jina kasqanta?

¹⁰ ¿Imapitaj Jehová rikuchillantaj atienekunapaj jina kasqanta? Kamachiykunasninta mana cambiasqanpi. Kay tiempomanta wakin runasqa imapis gustajtin yuyayninkuta cambiankupacha, ajinamanta allin kajtaqa mana allinpajchu qhawanku, mana allin kajtataj allinpaj qhawanku. Jehovarí mana chayta ruwanchu. Payqa juchallapajpuni qhawan: layqeriosta, santosta yupaychayta, runata wañuchiyta ima. Jehovaqa profeta Isaiaswan kayta qhelqacherqa: “Viejituña kajtiykipis noqaqa kikillanpuni kasaj”, nispa (Isaías 46:4). Jehovaqa Palabranpi niwanchej imachus allin, imatajchus mana allin kasqanta. Chayta kasukuy allinninchejpaj kasqanpitaj atienekuyta atinchej (Isaías 48:17-19).

11. ¿Imatataj Biblia nin Jehová nisqasninta juntʼananmanta?

¹¹ Jehovaqa atienekunapaj jina kasqanta rikuchillantaj nisqasninta juntʼaspa. Payqa nisqanta juntʼanpuni. Chayrayku nerqa: “Simiymanta llojsej palabrapis. Mana noqaman kutimonqachu mana ruwakuspaqa. Imatachus munasqayta ruwanqapuni, imapajchus kacharqani chaytapis juntʼanqapuni”, nispa (Isaías 55:11). Jehovaqa nisqasninta juntʼaspa llajtanman rikuchin atienekunapaj jina kasqanta. Payqa mana imatapis parlallanchu mana juntʼananpajqa. Jehovaqa atienekunapaj jinapuni. Chayrayku Josué nerqa: “Jehová Dios israelitasman sumaj imasta qonanta nisqanmantaqa, ni ujpis qhepakorqachu mana juntʼakuspaqa, tukuy ima nisqanpuni juntʼakorqa”, nispa (Josué 21:45). Jehovaj nisqasninpi atienekuspaqa, ni jaykʼaj sonqo pʼakisqachu qhepakusun, imajtinchus Jehovaqa nisqanta juntʼanqapuni (Isaías 49:23; Romanos 5:5).

12, 13. ¿Imaraykutaj ninchej Jehovaj munakuynin wiñaypaj kasqan waj jinamanta yanapawasqanchejta?

¹² Yachakorqanchej jina, Jehovaj “munakuynenqa wiñaypaj kallanqapuni” (Salmo 136:1). Chayta ninchej, imaraykuchus Jehovaqa perdonawanchej chay, juchasninchejta wiñaypaj qonqapun. 26 yachaqanapi yachakorqanchej jina, Jehová perdonawanchej chayqa, mana sapa kutichu juchasninchejta yuyarikun castiganawanchejpaj. Runasqa “juchallikusqankurayku, mana taripayta atinkuchu Diospa jatun kayninta”. Chayrayku sapa ujninchej Jehovaj munakuynin wiñaypaj kasqanmanta agradecekunanchej tiyan (Romanos 3:23).

¹³ Jehovaj munakuynin wiñaypaj kasqanqa waj jinamanta yanapallawanchejtaj. Bibliaqa cheqan runamanta parlaspa nin: “Chay runaqa kanqa correshaj yaku kantupi plantasqa sachʼa jina, tiemponpi poqoj sachʼa jina, laqhesnin mana qawipoj sachʼa jina. Tukuy ima ruwasqanpitaj allin renqa”, nispa (Salmo 1:3). Sichus Diospa Palabranta leesun, estudiasuntaj chayqa, sonqo tiyasqa kasun, unayta kausakusun, allin imasta ruwasun, mana qawipoj sachʼa jinataj kasun. Jehová tukuy sonqo sirvej kamachisninman bendicionesta qosqanqa wiñaypaj kanqa. Jehová kay jallpʼata paraisoman tukuchenqa chaypacha, payta kasukoj runasqa sutʼita reparanqanku paypa munakuynin wiñaypaj kasqanta (Apocalipsis 21:3, 4).

Jehovaqa ‘ni jaykʼaj payta kasojkunata saqerparenqachu’

14. ¿Imatataj Jehová mana ruwanchu tukuy sonqo kasukoj kamachisninwan?

¹⁴ Jehovaqa unaymantapachaña kamachisninta mana saqerparinchu. Payqa mana cambianchu, chayrayku ni jaykʼaj kamachisninta saqerparenqachu. Uj salmista nerqa: “Unayqa joven karqani, kunantaj viejoña kani, jinapis ni jaykʼaj rikorqanichu Diosqa cheqan runata saqerparisqanta, nitaj wawasnintapis khuyayta tʼantata mañakushajta. Jehová Diosqa justiciata munakun, nitaj jaykʼajpis payta kasojkunataqa saqerparenqachu”, nispa (Salmo 37:25, 28). Arí, Jehovallata yupaychananchej tiyan, pay ruwawasqanchejrayku (Apocalipsis 4:11). Jehovaqa atienekunapaj jina Dios, chayrayku payta kasukuyta munaspa tukuy imata ruwasqanchejta may jatunpaj qhawan (Malaquías 3:16, 17).

15. ¿Imastataj Jehová ruwarqa israelitasta munakusqanrayku?

¹⁵ Jehovaqa munakuyniyoj kasqanrayku llajtan ima llakiypi rikukojtinpis chay rato yanapan. Uj salmista nerqa: “Diosqa payta kasukojkunaj kausayninkuta waqaychan, sajra runaspa makinkumantapis salvan”, nispa (Salmo 97:10). Israel nacionta imaynatachus yanapasqanmanta parlarina. Israelitasqa Puka mar qochapi Jehová paykunata salvasqantawan, kay jinata takerqanku: ‘Salvasqayki israelitasta mana tukukoj munakuyniyoj kasqaykirayku pusashanki’, nispa (Éxodo 15:13, sutʼinchaynin). Jehovaqa israelitasta Puka mar qochapi salvarqa paykunata munakusqanrayku. Chayrayku Moisesqa israelitasman nerqa: “Jehová Diosqa qankunata munakusorqachej, ajllakusorqachejtaj, mana waj nacionesmanta aswan jatun nación kasqaykichejraykuchu. Qankunaqa tukuy nacionesmanta aswan juchʼuy nación karqankichej. Jehová Diosqa qankunata ajllakusorqachej munakususqaykichejrayku, ñaupa tatasniykichejman imatachus juraspa nisqanta juntʼananrayku ima. Chayrayku Jehová Diosqa atiyniyoj makinwan kacharichisorqachej esclavos kasqaykichejmanta. Payqa Egiptomanta rey faraonpa makisninmanta kacharichisorqachej”, nispa (Deuteronomio 7:7, 8).

16, 17. 1) ¿Imatataj israelitas mana ruwarqankuchu? Jehovarí, ¿imatataj mana ruwarqachu? 2) ¿Imatataj Jehová ruwan sajra runas manapuni cambiayta munajtinku? ¿Imatá chaymanta yachakunchej?

¹⁶ Israelitasqa Jehová paykunata munakusqanrayku salvajtinpis mana agradecekorqankuchu. “Paykunaqa Aswan Patapi kaj Diospa contranta oqharikorqanku. Ajinata paykunaqa Diospa contranta siga juchallikorqanku” (Salmo 78:17). Chaymanta aswan qhepamanpis israelitasqa sapa kuti Diospa contranta oqharikorqanku. Paykunaqa Diosta wasanchaspa waj dioskunata yupaycharqanku, ajinamanta Jehovaj ñaupaqenpi chʼichipaj qhawasqa karqanku. Jinapis Jehovaqa paykunawan tratota ruwasqanta mana pʼakerqachu. Astawanpis profetan Jeremiasnejta llajtanman nerqa: “Mana kasukoj Israel nacionníy, noqaman kutinpuway. Mana phiña uyawanchu qhawasqayki, imaraykuchus munakuyneyqa kallanqapuni”, nispa (Jeremías 3:12). Chayta Jehová nishajtinpis ashkha israelitasqa mana cambiarqankuchu, imaynatachus 25 yachaqanapi yachakorqanchej jina. Paykunaqa “cheqa Diospa kachasqan kamachisninmanta burlakorqanku. Diospa parlasqasnintapis pisipaj qhawarqanku, profetasninmantapis asikorqanku”. Chayta ruwasqankurayku, ¿imataj karqa? “Paykunaqa niña yanapanapaj jinachu karqanku. Chayrayku Jehová Diosqa paykunapaj sinchʼita phiñakorqa” (2 Crónicas 36:15, 16).

¹⁷ Jehová atienekunapaj jina kasqanqa, mana niyta munanchu runaspa sajra ruwasqasninkuta qhawakullasqanta. Jehovaqa “may jina munakuyniyoj”, runas khuyakunapaj jina kajtinkutaj kusiywan khuyakun. Chanta, ¿imatataj Jehová ruwan sajra runas manapuni cambiayta munajtinku? Chay kutispi kamachisqasninman jina chay runasta juzgan. Moisesman nerqa jina, “payqa mana qhawakullanqachu juchayoj runataqa” (Éxodo 34:6, 7).

18, 19. 1) Jehová atienekunapaj jina kasqanrayku, ¿imatataj sajra runaswan ruwanqa? 2) ¿Imatataj Jehová ruwanqa wañuchisqa karqanku chay kamachisninwan?

¹⁸ Jehovaqa atienekunapaj jina kasqanrayku, nitaj wasanchaj kasqanrayku sajra runasta castiganpuni. Imaynatachus chayta ruwasqanta Apocalipsis libropi sutʼinchan. Chaypi willashan qanchis angelesman imatachus kamachisqanta, nintaj: “Rispa jallpʼaman jichʼaykamuychej Diospa kʼajaj phiñakuyninta chay qanchis fuentesmanta”, nispa. “Kinsa kaj angeltaj fuentenmanta mayusman, yaku juturismanpis jichʼaykamorqa, chaykunataj yawarman tukorqanku”. Chantá chay angelqa Jehovaman nerqa: “Qanmin cheqa Dios kanki, pichus kausashanki, kausarqankitaj chay. Qanmin cheqan kanki kay juiciosta ruwasqaykirayku. Paykunaqa qanpaj tʼaqasqa kajkunaj yawarninkuta jichʼarqanku, profetaspatawan. Chayrayku paykunaman yawarta ujyacherqanki, chaypaj jina kasqankurayku”, nispa (Apocalipsis 16:1-6).

¹⁹ Juchachana juiciosta willashaspa, ¿imaraykú uj ángel nerqa Jehová “cheqa Dios” kasqanta? Imaraykuchus Jehovaqa sajra runasta chinkachispa, kamachisninta mana saqerparisqanta rikuchin. Ashkha kamachisnintaqa qhatiykachajkuna wañucherqanku. Jinapis Jehovaqa chay kamachisninmanta mana qonqakapunchu, munashantaj paykunata watejmanta rikuyta. Chayrayku Biblia nin Jehová wañusqasta kausarichimunanta (Job 14:14, 15). Jehovaqa wañupunkuña chay kamachisninmanta mana qonqakapunchu, astawanpis paypajqa kausakushankumanpis jina kashanku (Lucas 20:37, 38). Jehová wañusqasta kausarichiyta munasqanqa sutʼita rikuchiwanchej payqa atienekunapaj jina kasqanta.

Jehová munakuyniyoj kasqanrayku wiñaypaj kausayta atinchej

20. 1) ¿Pikunataj kanku Diospa “khuyakuyninta japʼinankupaj jina” kajkuna? 2) ¿Imatataj Jehová juntʼan?

²⁰ Jehovaqa ni jaykʼaj saqerparinchu payta kasukojkunata. Payqa may chhika watasta mayta “pacienciakorqa phirinapaj tʼuru vasos jina karqanku chaykunawan. Diosqa chayta ruwarqa, pikunachus khuyakuyninta japʼinankupaj jina kanku chaykunaman jatun kayninta rikuchinanpaj. Paykunaqa jatunchasqa kanankupaj tʼuru vasos jina karqanku, pikunatachus Diosqa ñaupajmantaña chaypaj wakicherqa chaykuna” (Romanos 9:22, 23). “Khuyakuyninta japʼinankupaj jina” kajkunaqa espíritu santowan ajllasqa cristianos kanku, pikunachus Cristowan khuska Diospa Gobiernonpi kamachimonqanku chaykuna (Mateo 19:28). Paykunaqa Jehovaj “khuyakuyninta japʼinankupaj jina” kasqankurayku salvasqa kayta atinku. Ajinamanta Jehovaqa Abrahanman imatachus nisqanta juntʼan. Payqa Abrahanwan tratota ruwashaspa kayta nerqa: “Kay jallpʼapi tukuy naciones mirayniykinejta bendecisqa kanqanku, qan imatachus nisusqayta kasukuwasqaykirayku”, nispa (Génesis 22:18).

21. 1) ¿Imaraykutaj ninchej ‘may chhika runas’ kajkunamanta Jehová mana qonqakapusqanta? 2) ¿Imatataj ruwayta munanchej Jehová munakuwasqanchejmanta agradecekunapaj?

²¹ Jehovaqa ‘may chhika runasmanta’ kajkunatapis mana qonqakapunchu. Paykunaqa “manchay ñakʼariymanta” llojsispa paraisopi wiñaypaj kausakuyta suyakushanku (Apocalipsis 7:9, 10, 14). Jehovaqa kamachisnin pantaj runas kajtinkupis, munakuyniyoj kasqanrayku, paykunata saqenqa paraisopi wiñaypaj kausakunankuta. Chaytataj ruwanqa Jesús kausayninta qosqanrayku. Jehovaqa munakuwasqanchejrayku Jesusta wañunanpaj kachamorqa (Juan 3:16; Romanos 5:8). Tukuy ima cheqan kajman jina ruwakunanta munajkunaqa, Jehová atienekunapaj jina kasqanrayku payman kʼaskaykunku (Jeremías 31:3). Jehová ni kunanpis, ni aswan qhepamanpis saqerparinawanchejta yachaspa, payman astawan qayllaykunchej. Chayrayku payta tukuy sonqo sirvinallapuni may jinata munakuwasqanchejmanta agradecekunapaj. Chayta ruwaspaqa sapa kuti payman astawan qayllaykusunchej.

1-3. 1) ¿Imaraykutaj Jesús Tatan jina ruwayta munarqa? 2) ¿Imastataj Jesusmanta yachakusunchej?

TATAN JINA imatapis ruwayta munajta wawitata, ¿rikorqankichu? Wawasqa tatan jina kayta, parlayta chayri puriyta munanku. Tiempowantaj wawasqa tatanku jina reparayta atinku imachus allin, imatajchus mana allin kasqanta, chantapis tatanku jina Diospi creenku. Wawasqa tatankuta munakusqankurayku, jatunpajtaj qhawasqankurayku tantanku jina kayta munanku.

² Jesusrí, ¿imaynatá Tatanta qhawarqa cielopi kashaspa? Pay kikin nerqa ‘Tatanta munakusqanta’ (Juan 14:31). Ni pipis Jesús jinaqa Jehovata munakunchu. Jesusqa niraj imapis ruwasqa kashajtin Tatan Jehovawan may chhika watasta kausakorqa. Jesusqa Tatanta munakusqanrayku pay jina ruwayta munarqa (Juan 14:9).

³ Kay libroj ñaupaj yachaqanasninpi yachakorqanchej Jesusqa Jehová jina atiyninwan imastachus ruwasqanta, cheqan kajta ruwasqanta, yachayniyoj kasqanta ima. Chantapis Jesusqa Tatan jina munakuyniyoj karqa. Kunantaj Jesús munakuyniyoj kasqanrayku kay kinsa imasta ruwasqanta yachakuna: wajkunaj allinninkuta maskʼaj, khuyakoj, perdonajtaj.

“Mana pipis aswan munakuyniyojqa kanchu”

4. ¿Imatataj Jesús ruwarqa munakuwasqanchejrayku?

⁴ Munakuyniyoj runaqa paypaj allinnintaraj maskʼananmanta wajkunaj allinninkutaraj ñaupajta maskʼan. Jesuspis munakuyniyoj kasqanrayku chayta ruwarqa. Chayrayku nerqa: “Mana pipis aswan munakuyniyojqa kanchu, amigosninrayku wañojmanta nisqaqa”, nispa (Juan 15:13). Jesusqa noqanchejrayku kausayninta tukuy sonqo qorqa. Chaytataj ruwarqa ni pi jina munakuwasqanchejrayku. Jesusqa waj imasta ruwallarqataj runasta munakusqanrayku.

5. ¿Imatataj Jesús ruwarqa kay jallpʼaman jamunanpaj?

⁵ Diospa kʼata Wawanqa niraj kay jallpʼaman jamushaspa cielopi tiyakorqa, tukuymanta aswan patapitaj karqa. Payqa Tatanwan, cielopi waj may chhika angeleswan ima sumajta kausakorqa. Jinapis Jesusqa cielopi “tukuy kapuyninta saqerqa. Payqa esclavo jina karqa, runa jinataj nacekorqa” (Filipenses 2:7). Jesusqa tukuy sonqo jamorqa juchasapa runaswan kausakoj, kay mundo “Diabloj makinpi” kajtinpis (1 Juan 5:19). Jesusqa may munakuyniyojpuni karqa tukuy kapuyninta saqespa kay jallpʼaman jamunanpaj.

6, 7. 1) ¿Imatataj Jesús kay jallpʼapi kashaspa ruwarqa? 2) Juan 19:25-27 nisqanman jina, ¿imatataj Jesús ruwarqa munakuyniyoj kasqanrayku?

⁶ Jesusqa kay jallpʼapi runasman willashaspa, munakuyniyoj kasqanrayku wajkunamanta llakikoj, paypa allinninta maskʼananmanta nisqataj, wajkunaj allinninkutaraj ñaupajta maskʼaj. Payqa pisi imasllawan kausakorqa, ajinamanta tukuy tiemponwan, tukuy kallpanwan Diosmanta willanallanpajpuni. Chayrayku pay nerqa: “Atojkunaqa juskʼuspi wasiyoj kanku, pʼisqospis thapayoj kanku, noqaypatataj ni imay kanchu puñurikunallaypajpis”, nispa (Mateo 8:20). Jesusqa sumaj carpintero karqa. Chayrayku atinman karqa uj kʼachitu wasita ruwakuyta chayri maderamanta waj imasta ruwaspa vendeyta. Jinapis mana chay imasta ruwaypichu yuyarqa.

⁷ Jesús wajkunaj allinninkuta ñaupajta maskʼasqanmanta Juan 19:25-27 parlan. Jesustaqa wañuchinanku karqa chay tarde ashkha imaschá llakicherqa. Rakhu kʼaspipi warkhusqa kashaspaqa llakisqa kasharqa discipulosninmanta, runasman willakunanmanta, Jehovata kasukunanmanta, jatunchananmanta ima. Paymanta kasharqa runas wiñaypaj kausakunanku chayri mana. Jinapis Jesusqa niraj wañupushaspa maman Mariamanta llakisqa kasharqa, imajtinchus mamanqa ichapis viudaña karqa. Jesusqa apóstol Juanta nerqa mamanta cuidaripunanta, paypa mamanpis kanman jinatataj qhawananta. Chayrayku Juanqa Mariata wasinman pusakaporqa. Jesusqa chayta ruwarqa maman ni imamanta pisichikunanpaj, Jehovaj qayllallanpipunitaj kananpaj. Jesusqa chayta ruwarqa may munakuyniyoj kasqanrayku.

Jesusqa khuyakorqa

8. ¿Imatataj uj runa nerqa Jesuspa khuyakuyninmanta parlaspa?

⁸ Jesusqa Tatan jinallataj khuyakuyniyoj karqa. Bibliaqa niwanchej Jesús wajkunata sufrejta rikuspa khuyakusqanta, imaynallamantapis yanaparisqanta ima. Bibliaqa Jesuspa khuyakuyninmanta parlananpaj griegopi uj palabrata oqharin, chay palabrataj traducikun “sonqomantapacha khuyakuy” nispa. Uj yachayniyoj runa nin: “Chay palabraqa sonqomantapachapuni khuyakuy niyta munan, chay khuyakuytaj may sinchʼipuni”, nispa. Kunanqa Jesús khuyakuyniyoj kasqanrayku imaynatachus wajkunata yanapasqanmanta wakin imasta qhawarina.

9, 10. 1) ¿Imaraykutaj Jesuswan apostolesninwan chʼinnejman risharqanku? 2) ¿Jesús phiñakorqachu runas mana samarikojta saqesqankumanta?

⁹ Jesusqa khuyakusqanrayku wajkunata yanaparqa Diosta yupaychanankupaj. Marcos 6:30-34 versiculospi leerinchej imaraykuchus Jesús wajkunamanta llakikusqanta, yanaparisqanta ima. Kaypi piensarina, apostolesqa runasman willayta tukuytawan kusisqa kasharqanku. Chantá Jesús kasharqa chayman kutimuspa payman may kusiywan willarqanku imastachus rikusqankuta, uyarisqankuta ima. Chaypi kashajtinkutaj ashkha runas tantakamorqanku, chayrayku Jesuswan apostoleswanqa ni mikhunankupajpis tiempota orqhokuyta aterqankuchu. Jesusqa wajkunamanta llakikusqanrayku cuentata qokorqa apostolesnin saykʼusqa kashasqankumanta. Chayrayku nerqa: “Jakuchej chʼinnejman, uj chhikallantapis samarikunaykichejpaj”, nispa. Canoaman wicharispataj Galilea qochaj norte ladonta uj chʼin lugarman rerqanku. Runasqa Jesustawan apostolestawan ripojta rikorqanku, wajkunapis chayta yachallarqankutaj. Chayrayku paykunaqa qocha kantunta correrqanku, Jesusmanta, apostolesmanta astawan ñaupajtataj chayarqanku.

¹⁰ ¿Jesús phiñasqachu kasharqa runas mana samarikojta saqesqankumanta? Mana. Astawanpis payqa ashkha runasta rikuspa paykunamanta khuyakorqa. Chaymanta parlaspa Marcos nerqa: “Ashkha runasta rikorqa, paykunatataj khuyakorqa mana michejniyoj ovejas jina kasqankurayku, ashkha imastataj yachacherqa”, nispa. Jesusqa chay runasta rikuspa repararqa Jehovamanta yachakuyta necesitasqankuta. Paykunataqa qhawarqa mana michejniyoj ovejitasta jina. Jesusqa yacharqa religionta kamachejkuna mana kʼacha michejkuna jinachu runasmanta llakikusqankuta, nitaj paykunata munakusqankuta (Juan 7:47-49). Jesusrí runasmanta mayta khuyakorqa, chayrayku ‘Diospa Gobiernonmanta’ yachacherqa (Lucas 9:11). Jesusqa yachachisqanta japʼikunankutachus manachus mana yachaspapis paykunamanta khuyakorqa. Jesusqa mana runasman yachachiytawanrajchu paykunamanta khuyakorqa, manaqa runasta khuyakusqanrayku yachachiyta qallarerqa.

11, 12. 1) Jesuspa tiemponpi, ¿imaynatá lepra onqoyniyoj runasta qhawaj kanku? 2) ¿Imatá Jesús ruwarqa uj lepra onqoyniyoj runa qayllaykojtin? 3) ¿Imaynataj sientekunman karqa lepra onqoyniyoj runa Jesús llankharejtin? Uj experienciawan sutʼinchay.

¹¹ Jesusqa khuyakusqanrayku sufrejkunata yanaparqa. Onqosqa runasqa yacharqanku Jesús may khuyakuyniyoj kasqanta, chayrayku yanapachikunankupaj payman rej kanku. Uj kuti Jesús ashkha runaswan kashajtin “uj runa lepra onqoywan juntʼa” payman qayllaykorqa (Lucas 5:12). Diospa Leynin nisqanman jina, lepra onqoyniyoj runasqa sano runasmanta karupi tiyakunanku karqa onqoyninkuta runasman mana chimpachinankupaj (Números 5:1-4). Aswan qhepamantaj religionta kamachejkunaqa lepra onqoyniyoj runaspaj waj kamachiykunata churarqanku. Chay kamachiykunapitaj nisharqa lepra onqoyniyoj runasta mana allinpajchu qhawanankuta.a Jesustajrí lepra onqoyniyoj runamanta khuyakorqa. “Lepra onqoyniyoj runaqa Jesusman qayllaykuytawan, qonqoriykukuspa mañakorqa: ‘Munankichus chayqa, atinki sanoyachiwayta’, nispa. Jesustaj mayta khuyakuspa makinwan llankharerqa, nerqataj: ‘Arí, munani. Sanoyapuy’, nispa. Chay ratopachataj chay runaqa lepra onqoyninmanta sanoyaporqa” (Marcos 1:40-42). Jesusqa yacharqa Ley nisqanman jina chay lepra onqoyniyoj runa mana ashkha runas ukhupi kananchu kasqanta. Jinapis payta qhesachananmantaqa, khuyakuspa “makinwan llankharerqa”.

¹² Lepra onqoyniyoj runaqa Jesús makinwan llankharejtin maytachá kusikorqa. Chayta entiendenapaj uj experienciamanta parlarina. Lepra onqoymanta yachaj Paul Brand sutiyoj doctorqa, Indiapi uj lepra onqoyniyoj runata atiendesqa. Payqa imaynatachus jampichikunanta sutʼinchashaspa chay runaj hombronman makinta churaykorqa. Chay sutʼinchasqantaqa uj warmi traducerqa onqosqa runaj parlayninman. Chayllapitaj onqosqa runaqa waqarikorqa. Chayta rikuspa doctorqa nerqa: “¿Imatataj mana allintachu niniri?”, nispa. Traducej warmitaj onqosqa runata tapurispa doctorman nerqa: “Payqa waqashasqa hombronman makiykita churaykusqaykimanta, unayña ni pi ajinata japʼiykusqachu”, nispa. Jesús makinwan llankharerqa chay lepra onqoyniyoj runapis ajinallatajchá sientekorqa. Payqa Jesús llankharisqantawan sanoyaporqa, familianwan khuskataj Diosta yupaycharqa.

13, 14. 1) ¿Imatataj Jesús rikorqa Naín llajtaman qayllaykushaspa? 2) ¿Imajtintaj uj viuda may llakisqa kasharqa? 3) ¿Imatataj Jesús ruwarqa uj viudamanta khuyakusqanrayku?

¹³ Jesusqa khuyakusqanrayku llakiypi kajkunata yanaparqa. Jesusqa wajkuna llakiypi kajtinku llakikullajtaj. Lucas 7:11-15 imamantachus parlasqanta qhawarina. Kaypi nisqanqa pasarqa Jesús uj wata jisqʼon killasniyojtaña willashajtin. Chaypacha Jesusqa Galileapi kaj Naín llajtaman qayllaykusharqa. Chay llajta punkuman qayllaykushajtintaj uj wañusqata pʼampaj apashasqankuta rikorqa. Runasqa may llakisqa kasharqanku, imaraykuchus uj viudaj kʼata wawan wañupusqa. Chay viudajtaqa ichapis niraj unaychu qosan wañuporqa. Kunantaj wawanñataj wañuporqa. Chay wawallanchá paytaqa tukuy imapi yanapaj. Viudawan khuska rej runasqa ichapis llakiy takiykunata takisharqanku chayri tocasharqanku (Jeremías 9:17, 18; Mateo 9:23). Chay viudaqa ichapis wawanta pʼampaj apasharqanku chaykunaj ladonta risharqa. Jesustaj chay viuda imayna llakisqachus kasqanta rikorqa.

¹⁴ Jesusqa chay “viudata rikuytawan mayta khuyakuspa” kʼachallamanta nerqa: “Amaña waqaychu”, nispa. Chantá Jesusqa wañusqaman qayllaykuspa llankharerqa. Wañusqata apajkuna, paykunawan rej runaspis sayarqanku, chʼinllataj kasharqanku. Jesustaj wañusqata kamacherqa: “Joven, qanta niyki: Sayariy”, nispa. “Wañusqataj tiyaykamuspa parlarerqa” sinchʼi puñuymantapis rijchʼarinman jina. Chantá Biblia nin: “Jesustaj joventaqa mamanman qoporqa”, nispa.

15. 1) ¿Imatataj Jesuspa ruwasqanmanta yachakunchej? 2) ¿Imaynatá Jesús jina ruwasunman?

¹⁵ Jesuspa ruwasqanmantaqa yachakunchej khuyakusqanchejrayku wajkunata yanaparina kasqanta. Jesusqa runasta llakisqasta rikuspa llakikullajtaj, ajina llakisqas kashajtinkutaj yanaparejpuni. ¿Imaynamantá Jesús jina ruwasunman? Cristianosqa yachanchej sumaj willaykunata willamunapuni kasqanta, Jesuspa discipulosninmantaj tukuchimuna kasqanta. Chaytaqa ruwanchej Jehovata munakusqanchejrayku, runasta khuyakusqanchejraykutaj. Jesús jina runasmanta khuyakusun chayqa, sonqonchej aysawasun tukuy atisqanchejta sumaj willaykunata willamunapaj (Mateo 22:37-39). Hermanosninchejta khuyakusqanchejraykurí, ¿imastá ruwasunman? Mana onqosqasta sanoyachiyta atinchejchu, ni wañusqastapis kausarichiyta atinchejchu. Jinapis khuyakusqanchejrayku imaynallamantapis hermanosninchejta yanapariyta atinchej imatachus necesitasqankupi (Efesios 4:32).

“Tatáy, paykunata perdonay”

16. ¿Imaraykú ninchej Jesús perdonananpaj wakichisqa kasqanta?

¹⁶ Jesusqa Tatan jinapuni munakuyniyoj karqa wajkunata ‘perdonananpaj wakichisqa’ kaspa (Salmo 86:5). Jesustaqa rakhu kʼaspipi warkhuykuspa mayta sufricherqanku. Paytaqa suwa runata jina wañucherqanku makisninta, chakisninta rakhu kʼaspiman clavaykuspa. Ajinapi rikukuspapis, ¿imatá Jesús ruwarqa? ¿Payta sufrichisharqanku chay runasta castiganantachu Jehovamanta mañakorqa? Mana. Astawanpis kayta nerqa: “Tatáy, paykunata perdonay. Mana yachankuchu imatachus ruwashasqankuta”, nispa (Lucas 23:34).b

17-19. Pedro kinsa kutita negajtinpis, ¿imatá Jesús ruwarqa perdonasqanta rikuchinanpaj?

¹⁷ Jesús perdonananpaj wakichisqa kasqanta sutʼita yachallanchejtaj apóstol Pedrota perdonasqanpi. Pedroqa Jesusta mayta munakorqa. Chayrayku Jesusta wañuchinankupaj uj chʼisi faltashajtin, 14 de nisanpi kayta nerqa: “Señor, wakichisqa kashani qanwan carcelman rinaypaj, qanwan khuska wañunaypajpis”, nispa. Chayta nishaspapis, Pedroqa pisi horasninman kinsa kutita nerqa Jesusta mana rejsisqanta. Kinsa kaj kutipitaj Jesusqa “kutirikuspa Pedrota qhawarerqa”. Pedrotaj pantasqanta reparakuspa ‘jawaman llojserqa, sonqo nanaytataj waqarikorqa’. Chayrayku Jesusta wañuchisqankutawanña ichapis Pedroqa tapukorqa: “¿Señorniy perdonawanmanchu karqa?”, nispa (Lucas 22:33, 61, 62).

¹⁸ Pedroqa Jesús perdonasqantachus manachus iskay pʼunchayninman yacharqa, imaraykuchus Jesusqa 16 de nisán paqarinta kausarichisqa karqa. Jesusqa ichapis chay diapacha Pedrowan parlaj rerqa (Lucas 24:34; 1 Corintios 15:4-8). ¿Imaraykutaj Jesús Pedrowan parlaj rerqa payta kinsa kutita negajtinpis? Jesusqa ichapis munarqa Pedro yachananta payta munakusqanta, may valorniyojpajtaj qhawasqanta. Jesusqa Pedrota sonqochananpaj jina perdonasqanta nerqa.

¹⁹ Chaymanta qhepaman Jesusqa Galilea qocha kantupi discipulosninman rikhurerqa. Chay kutipi Jesusqa Pedrota kinsa kutita taporqa: “¿Munakuwankichu?”, nispa. Pedroqa kinsa kutita Jesusta negarqa. Kinsa kutipi Jesús “¿munakuwankichu?” nispa tapojtintaj, Pedro nerqa: “Señor, qan tukuy imata yachanki, qan yachanki munakususqayta”, nispa. Jesusqa Pedroj sonqonpi imachus kasqanta yacharqa, payta munakusqantapis yachallarqataj. Jinapis Jesusqa munarqa Pedropuni payta munakusqanta ninanta. Chaymanta Jesusqa Pedrota nerqa: “Ovejitasniyta michipuway”, “ovejitasniyta mikhuchipuway”, nispa (Juan 21:15-17). Jesusqa aswan ñaupajtaña Pedrota kamacherqa runasman willananta (Lucas 5:10). Jinapis kunanqa discipulosninman tukojkunata cuidananta kamachisharqa. Chaypi Pedro repararqa Jesusqa paypi confiasqanta. Chaymanta qhepamantaj Pedroqa Jesuspa waj apostolesninwan khuska sumajta llankʼarqa (Hechos 2:1-41). Pedroqa maytachá kusikorqa Jesús perdonasqanta yachaspa, paypitaj confiasqanta yachaspa.

¿Cristoj munakuyninta rejsinkichu?

20, 21. ¿Imatataj ruwana tiyan ‘Cristoj munakuyninta rejsinapaj’?

²⁰ Diospa Palabranqa niwanchej imaynachus Cristoj munakuynin kasqanta. Chayrayku, ¿imatá ruwananchej tiyan Cristoj munakuynin imaynachus kasqanta yachanapaj? Bibliaqa niwanchej “Cristoj munakuyninta [rejsinata], mayqenchus yachayta atipan chayta” (Efesios 3:19). Jesuspa kausayninmanta, willasqanmantapis yachakoyqa, Cristoj munakuynin imaynachus kasqanta yachanapaj yanapawasunman. Chaywanpis ‘Cristoj munakuyninta rejsinapajqa’, mana Bibliapi paymanta imatachus nikusqallantachu yachakunanchej tiyan.

²¹ Griego parlaypi ‘rejsiy’ palabraqa niyta munan, ‘noqanchejpuni ruwayʼ. Jesús jina munakuyniyoj kaspaqa wajkunaj allinninkuta ñaupajta maskʼanchej, khuyakunchej, tukuy sonqotaj perdonanchej. Ajinamanta yachanchej Jesuspa munakuynin imaynachus kasqanta. Cristo jina ruwasparajpuni “Cristoj munakuyninta” rejsinchej, “mayqenchus yachayta atipan chayta”. Jesús jina ruwallasunpuni chayqa, munakuyniyoj Diosninchej Jehovaman astawan qayllaykusunchej, imaraykuchus Jesusqa Tatan jinapuni imatapis ruwarqa.

1-3. ¿Imaraykutaj Jehová jina wajkunata munakuna tiyan?

“ASWAN kusisqa kanchej wajman qorispa, qorichikunamanta nisqaqa” (Hechos 20:35). Jesusqa kayta nispa nisharqa munakusqanchejrayku wajkunaj allinninkuta maskʼanata. Wajkuna munakuwanchej chayqa kusikunchej, jinapis astawan kusikunchej wajkunata munakusqanchejrayku yanaparispa.

² Jehová Diostaj chayta sumajta yachan. Kay tʼaqamanta ñaupaj yachaqanaspi yachakorqanchej jina, Jehová munakuyniyoj kasqanmantaqa ashkhata yachakusunman. Jehovaqa ni pi jina unaymantapachaña munakuwanchej. Chayrayku Bibliaqa nin Jehová ‘kusikuyniyoj Dios’ kasqanta (1 Timoteo 1:11).

³ Munakuyniyoj Diosninchejqa munan pay jina wajkunata munakunanchejta. Efesios 5:1, 2 nin: “Diospa munasqa wawasnin kaspa, pay jina ruwaychej. Jinallataj munakuypi puriychej”, nispa. Jehová jina wajkunata munakuspaqa aswan kusisqa kanchej. Chantapis kusikunchej imaraykuchus yachanchej Jehovata kusichishasqanchejta. Payqa Palabranpi niwanchej ‘purajmanta munanakunata’ (Romanos 13:8). Chanta, ¿imaraykutaj ‘munakuypi purinallapuni’ tiyan?

¿Imaraykutaj wajkunata munakuna tiyan?

4, 5. ¿Imaraykutaj hermanosninchejta munakunanchej tiyan?

⁴ ¿Imaraykutaj hermanosninchejta munakuna tiyan? Imaraykuchus cheqa cristianos kanchej. Hermanosta mana munakuspaqa mana ujchasqachu kasunman, nitaj Jehovaj ñaupaqenpipis allinpaj qhawasqachu kasunman. Chayrayku kaypi yachakusun imaraykuchus wajkunata munakunata.

⁵ Jesusqa wañuchinankupaj uj chʼisi faltashajtin discipulosninman nerqa: “Uj mosoj kamachiyta qoykichej: Purajmanta munanakuychej. Imaynatachus noqa munakorqaykichej ajinallatataj qankunapis purajmanta munanakuychej. Qankunachus purajmanta munanakunkichej chayqa, tukuy yachanqanku discipulosniy kasqaykichejta”, nispa (Juan 13:34, 35). “Imaynatachus noqa munakorqaykichej” nispaqa, Jesús nisharqa pay jinallataj wajkunata munakuna kasqanta. 29 yachaqanapi yachakorqanchej jina, Jesusqa wajkunata munakusqanrayku, paykunaj allinninkutaraj ñaupajta maskʼarqa. Noqanchejpis Jesús jinallataj wajkunata munakuna. Purajmanta munanakusqanchejtaqa Diosta mana yupaychaj runaspis reparananku tiyan. Imaynatachus Jesús munakuwarqanchej ajinata purajmanta munanakusun chayqa, Cristoj discipulosnin jina rejsisqa kasunchej.

6, 7. 1) Wajkunata mana munakojtinchej, ¿imaynataj kasunman? 2) ¿Imatá apóstol Pablo 1 Corintios 13:4-8 versiculospi sutʼinchan?

⁶ Wajkunata mana munakojtinchej, ¿imaynataj kasunman? Apóstol Pablo nerqa: “Sichus noqa [mana] munakuyniyojchu kayman chayqa, campanaj sonasqan jinalla kayman chayri platilloj sonasqan jinalla”, nispa (1 Corintios 13:1). Campanaj sonasqanpis platilloj sonasqanpis may sinchʼipuni, ninrita nanachinanpaj jina. ¿Imaraykutaj kay kikinchay may sumaj? Imaraykuchus mana munakuyniyoj runaqa platilloj sonasqan jina, paymanqa mana kʼaskaykullasunmanchu, manaqa karunchakusunman. Chantapis chay runaqa mana sumaj amigosta tariyta atinmanchu. Chayrayku Pablo nillarqataj: “Sitajchus sinchʼita creeyta atiyman orqosta kaymanta jaqayman kuyurichinaypaj jina, manataj munakuyniyojchu kayman chayqa, tukuy ima ruwasqayqa qhasillapaj kanman”, nispa (1 Corintios 13:2). Uj runa mana munakuyniyojchu chayqa, allin imasta ruwayta yachajtinpis Diospa ñaupaqenpi mana allinpaj qhawasqachu. Chayrayku Jehovaqa Palabranpi niwanchej wajkunata munakunata.

⁷ ¿Imaynataj munakuyniyoj runa? Chayta yachanapajqa apóstol Pablo imatachus 1 Corintios 13:4-8 versiculospi qhelqasqanta ukhuncharina. Kay versiculosqa mana Dios munakuwasqanchejmantachu, nitaj Diosta munakusqanchejmantachu parlashan, manaqa wajkunata munakunamanta. Apóstol Pabloqa sutʼinchawanchej imaynachus munakuyniyoj runa kasqanta, imaynatajchus mana munakuyniyoj runa kasqanta.

¿Imaynataj munakuyniyoj runa?

8. ¿Imaraykutaj pacienciayoj kayta necesitanchej?

⁸ “Munakuyniyoj runaqa pacienciayoj”. Munakuyniyoj kaspaqa wajkunata pacienciawan aguantanchej (Colosenses 3:13). Aguantanapajqa pacienciata necesitanchejpuni. Tukuypis pantaj runas kasqanchejrayku wakin kutis hermanosninchej phiñachiwasunman chayri noqanchej paykuna phiñachiwasunman. Jinapis pacienciayoj kasqanchejqa yanapawasun aguantanapaj, congregacionpitaj ujchasqa kanapaj.

9. ¿Imasta ruwasqanchejpitaj kʼacha kasqanchej rikukonqa?

⁹ ‘Munakuyniyoj runaqa kʼacha’. Kʼacha kasqanchejqa rikukun wajkunata yanapasqanchejpi, imaynatachus paykunawan parlasqanchejpi ima. Wajkunata munakusun chayqa, yanapata necesitajkunata imaynallamantapis yanaparisun. Ichapis uj machitu hermanonchej sapayakunman, kallpachakunanpajtaj visitarinanchejta necesitanman. Ichapis sapallan wawasninta uywaj mama, chayri mana testigo familiayoj hermana yanaparinanchejta necesitanman. Chantapis ichá uj onqosqa hermano, chayri llakiykunapi rikukoj hermano kʼacha palabraswan kallpacharinata necesitanman (Proverbios 12:25; 17:17). Munakuyniyoj kaspaqa chay hermanosta imaynallamantapis tukuy sonqo yanaparisun (2 Corintios 8:8).

10. Munakuyniyoj kasqanchejrayku, ¿imatataj ruwasun?

¹⁰ “Munakuyniyoj runaqa [...] kusikun cheqa kajmanta”. Munakuyniyoj kaspaqa cheqa kajtapuni parlasun, Bibliapi nin jinataj mana ‘llullasta willanakusunchu’ (Zacarías 8:16). Uj familiarninchej chayri uj amigonchej juchallikojtin, Jehovata munakusqanchejrayku, juchallikojtapis munakusqanchejrayku Jehová nisqanman jina cheqan kajta ruwasun. Chayrayku mana chay ruwasqanta pakaykusunchu, nitaj llullakuspachu pimanpis willasun, nillataj nisunchu: “Chay ruwasqanqa mana ancha juchachu”, nispa. Ichá mana creeyta atillasunchu familiarninchej chayri amigonchej ima juchatapis ruwasqanta. Jinapis payta munakusqanchejrayku munanchej Jehová cheqanchananta, chayman jinataj ruwananta (Proverbios 3:11, 12). Cristianosqa munakuyniyoj kasqanchejrayku ‘tukuy imapi allintapuni puriyta munanchej’ (Hebreos 13:18).

11. “Munakuyniyoj runaqa tukuy imata aguantan” nispa, ¿imata ruwanatataj nishawanchej?

¹¹ “Munakuyniyoj runaqa tukuy imata aguantan”. Griego parlaypeqa “tukuy imata aguantan” nisqa palabras niyta munan “tukuy imata pʼampan” (Kingdom Interlinear). 1 Pedro 4:8 nin: “Munakoyqa ashkha juchasta pʼampan”, nispa. Hermanosninchejta munakuspaqa mana tukuymanchu imapichus pantasqankuta willasun. Ashkha kutispeqa hermanospa pantasqanku mana sinchʼichu kanman, chayrayku chay kutispi pantasqankuta perdonallasun (Proverbios 10:12; 17:9).

12. 1) ¿Filemón imata ruwananpitaj Pablo confiarqa? 2) ¿Imatá Pablomanta yachakunchej?

¹² “Munakuyniyoj runaqa [...] tukuy imata creen”. Mosoj Testamento (1985) Bibliataj nin: “Munacuyniyoj cayka: [...] tucuy allincunapi facilta creej”, nispa. Munakuyniyoj kaspaqa mana yuyanchejchu hermanosninchej sajra sonqowan imatapis ruwashasqankuta. Astawanpis tukuy imata allinta ruwashasqankupi creenchej, paykunapitaj confianchej.a Chayta reparana apóstol Pablo Filemonman cartata apachisqanpi. Pabloqa Filemonman nerqa esclavon Onésimo kutipojtin munakuywan japʼikapunanta, imaraykuchus Onesimoqa Filemonpa wasinmanta ayqekorqa, qhepamantaj cristianoman tukorqa. Pabloqa mana Filemonta obligarqachu Onesimota japʼikapunanpaj, manaqa kʼachallamanta nerqa imatachus ruwananta. Payqa confiarqa Filemón munakuyninrayku cheqan kajta ruwananpi. Chayrayku nerqa: “Allinta yachani kasunawaykita. Chayrayku qhelqamushayki, nisusqaymantapis astawanraj ruwanaykita yachaspa”, nispa (Filemón 21). Hermanosninchejta munakuspaqa allin kajta ruwanankupi atienekusun, allin imasta ruwanankupajtaj yanapasun.

13. Munakuyniyoj kasqanchejrayku, ¿hermanosninchej imasta ruwanankutataj suyanchej?

¹³ “Munakuyniyoj runaqa [...] tukuy imata suyan”. Munakuyniyoj kaspaqa hermanosninchejpi confianchej, paykunapaj allin imas kanantataj suyanchej. Sichus uj hermano “wistʼuykushan, manataj reparakunchu chayqa”, suyanchej munakuywan yanaparejtinku kasukunanta (Gálatas 6:1). Pisi creeyniyoj hermanosmantapis suyanchej aswan qhepaman sinchʼi creeyniyoj kanankuta. Chantapis paykunawan pacienciakunchej sinchʼi creeyniyoj kanankupaj yanaparispa (Romanos 15:1; 1 Tesalonicenses 5:14). Sichus uj familiarninchej chayri uj amigonchej Jehovamanta karunchakun chayqa, suyanchej yuyayninman churakuspa watejmanta kutinpunanta chinkasqa qhari wawa jina (Lucas 15:17, 18).

14. 1) ¿Ima kutispitaj sinchʼita sayananchej tiyan? 2) Munakuyniyoj kasqanchejrayku, ¿imatá ruwasun?

¹⁴ “Munakuyniyoj runaqa [...] tukuy imapi sinchʼita sayan”. Munakuyniyoj kaspaqa ima llakiy kajtinpis chayri ima problemapi rikukuspapis sinchʼita sayasun. Chay llakiykunataj jamunman Diosta mana rejsej runasmanta chayri hermanosninchejmanta. Pantaj runas kasqanchejrayku, wakin kutis hermanosninchejqa imatachus nisqankuwan chayri ruwasqankuwan sonqonchejta nanachiwasunman (Proverbios 12:18). Ichá congregacionpipis mana yuyasqanchejman jinapunichu imatapis ancianos ruwankuman. Manachayrí uj jatunpaj qhawasqa hermano phiñachinawanchejpaj jina imatapis ruwanman. Chayrayku ichá nisunman: “¿Cristiano kashaspachu kunan chayta ruwanqa?” nispa. Congregacionpi chay imasta rikuspa, ¿congregacionmanta karunchakusunchu? Jehovatapis, ¿manañachu sirvisun? Munakuyniyoj kaspaqa mana chayta ruwasunchu, nitaj hermanosninchejpa pantasqasninkuta qhawasunchu, manaqa allin ruwasqasninkuta qhawasun. Munakuyniyoj kaspaqa uj hermano parlaspa chayri ruwaspa pantajtinpis, Jehovata kasukullasunpuni, hermanostapis yanapallasunpuni (Salmo 119:165).

¿Imatataj munakuyniyoj runa mana ruwanchu?

15. 1) ¿Imaraykutaj mana envidiakunanchejchu tiyan? 2) ¿Imataj yanapawasun mana envidiakunapaj?

¹⁵ “Munakuyniyoj runaqa mana envidiakunchu”. Munakuyniyoj kaspaqa mana envidiakusunchu wajkunaj kapuyninkumanta, ima bendicionestachus japʼisqankumanta, imastachus ruwayta yachasqankumantapis. Envidiakuspaqa noqallanchejpi yuyanchej, chaytaj noqanchejpaj mana allinchu, nitaj wajkunapajpis. Chantapis congregacionpi niña ujchasqachu kasunman. ¿Imataj yanapawasun mana envidiakunapaj? (Santiago 4:5). Wajkunata munakuy. Munakuyniyoj kaspaqa waj runa allin imasniyoj kajtinpis kusikusunchej (Romanos 12:15). Chantapis mana envidiakusunchu wajkuna imatapis allinta ruwayta yachasqankurayku allinpaj qhawasqa kasqankumanta.

16. Hermanosta munakusun chay, ¿imastataj mana ruwasunchu?

¹⁶ “Munakuyniyoj runaqa [...] mana may kasqanta yuyakunchu, nitaj jatunchakunchu”. Munakuyniyoj kaspaqa mana jatunchakusunchu imastachus sumajta ruwayta yachasqanchejmanta chayri imaspichus allin riwasqanchejmanta. Sichus sapa kuti predicacionpi allin riwasqanchejmanta, congregacionpi ima ruwanastachus japʼisqanchejmanta jatunchakuspa willasun chayqa, hermanosta mana yanapasunchu. Astawanpis paykunata yuyachisunman Jehovapaj llankʼasqanku ancha pisi kasqanta. Hermanosta munakuspaqa Jehovata yupaychaypi imastachus ruwasqanchejmanta mana jatunchakusunchu, astawanpis reparasun Jehovaj yanapaynillanwan chayta ruwasqanchejta (1 Corintios 3:5-9). Apóstol Pablo nerqa jina munakuyniyoj runaqa mana jatunchakunchu. Dios Parlapawanchej Biblia nin: “Nitaj pay quiquinta curajpaj khawacunchu”, nispa. Munakuyniyoj kaspaqa mana yuyasunchu aswan sumaj kasqanchejta (Romanos 12:3).

17. Munakuyniyoj kaspa, ¿imastataj mana ruwasunchu?

¹⁷ “Munakuyniyoj runaqa mana pʼenqay imasta ruwanchu”. Pʼenqay imasta ruwaj runaqa wajkunatapis pʼenqaypi rikhurichillantaj. Chay imasta ruwaj runaqa mana munakuyniyojchu, imaraykuchus mana piensanchu chay ruwasqan wajkunata llakichinanpi. Munakuyniyoj runarí wajkunawan kʼacha, paykunaj allinninkutataj maskʼan. Chayrayku munakuyniyoj kaspaqa wajkunawan kʼachas kasun, Jehovata kusichinapaj jina imatapis ruwasun, hermanosninchejtapis respetasun. Munakuyniyoj kaspaqa mana pʼenqay imasta ruwaspa purisunchu, imaraykuchus chayta ruwaspaqa hermanosninchejta phiñachisunman (Efesios 5:3, 4).

18. Munakuyniyoj runa, ¿nisqantapunichu valechin?

¹⁸ “Munakuyniyoj runaqa [...] mana payllapajchu imatapis munan”. Munakuyniyoj runaqa mana piensanchu paypa nisqanpuni aswan sumaj kasqanta, nitaj nisqanman jinapunichu imapis ruwakunanta munan. Chantapis mana wajkunata obliganchu pay jina yuyanankupaj, pay munasqanman jinataj ruwanankupaj. Chayta ruwaspaqa runaykachashanman. Bibliataj nin: “Runaykachajqa desgraciaman chayanqa”, nispa (Proverbios 16:18). Hermanosninchejta munakuspaqa, imatachus yuyasqankuta jatunpaj qhawasun, atikojtintaj imatachus ruwanata niwasqanchejman jina ruwasun. Chayta ruwaspaqa Pablo nisqanman jina ruwashanchej. Pay nerqa: “Sapa uj maskʼallachunpuni wajkunaj allinninta, amataj paypa allinnillantaqa”, nispa (1 Corintios 10:24).

19. Wajkuna sonqonchejta nanachiwajtinchej, ¿munakuyniyoj kasun chay imatá ruwasun?

¹⁹ “Munakuyniyoj runaqa [...] mana usqhayllata phiñakunchu, nitaj yuyarikullanpunichu contranpi ima sajrata ruwasqankumantapis”. Munakuyniyoj runaqa mana chay ratochu phiñakun wajkuna imatapis nisqankumanta chayri ruwasqankumanta. Wajkuna sonqonchejta nanachinawanchejpaj jina imatapis nejtinku chayri ruwajtinku phiñakunchejpuni. Mana qhasillamantachu phiñakojtinchejpis, munakuyniyoj kasun chayqa, mana phiñasqallapunichu qhepakusun (Efesios 4:26, 27). Pipis nisqanwan chayri ruwasqanwan sonqonchejta nanachiwajtinchejqa, mana uj libropi jinachu yuyayninchejpi chayta waqaychasun sapa kuti yuyarikunapaj. Astawanqa munakuyniyoj kasqanchejrayku, munakuyniyoj Jehová jina ruwasun. 26 yachaqanapi yachakorqanchej jina, Jehovaqa perdonanapaj jina kajtinchej perdonawanchej. Pay perdonawanchej chayqa, juchasninchejta qonqayman churan, manataj chay juchasninchejmanta yuyarikuspa castigawanchejchu. Maytapuni Jehovaman agradecekunchej juchasninchejta qonqayman churasqanmanta.

20. ¿Imatá mana ruwasunchu uj hermano juchanrayku sufrejtin?

²⁰ “Munakuyniyoj runaqa mana kusikunchu mana cheqan kajmantaqa”. Waj Bibliaspitaj nin: “Munakuyniyoj runaqa millayta ruwajkunamanta mana kusikunchu”, nispa. Munakuyniyoj kaspaqa mana kusikunchejchu millay imasmantaqa, nitaj khuchichakuy juchatapis allinpajchu qhawanchej. ¿Imatá ruwasunman uj hermano juchallikojtin, chay juchanraykutaj sufrejtin? Munakuyniyoj kaspaqa mana sufrisqanmanta kusikusunchu, nitaj nisunchu: “Kunanqa yachachun a”, nispa (Proverbios 17:5). Jinapis mayta kusikunchej uj hermano juchanmanta pesachikuspa Jehovaman kutinpojtin.

“Aswan sumaj ñanta” purina

21-23. 1) ¿Imatá apóstol Pablo niyta munasharqa “munakoyqa mana jaykʼajpis tukukonqachu” nispa? 2) ¿Imatataj qhepan yachaqanapi yachakusun?

²¹ “Munakoyqa manapuni jaykʼajpis tukukonqachu”. Chayta nispa, ¿imatá apóstol Pablo niyta munasharqa? Ñaupaj versículos nisqanman jina, Pabloqa parlasharqa ñaupa cristianos espiritunejta imasta ruwanankupajchus atiykunata japʼisqankumanta. Chay atiykunata japʼisqankoqa rikucherqa recién qallarej congregacionta Jehová allinpaj qhawasqanta. Jinapis mana tukuy cristianoschu onqosqasta sanoyachinankupaj, profetas jina willanankupaj, waj qalluspi parlanankupaj atiyta japʼerqanku. Ajina kajtinpis chay japʼisqanku imasqa tukukapunan karqa, imaraykuchus uj tiempollapaj karqa. Jinapis uj ima mana tukukunanchu karqa. Chaytaj ima atiyta japʼisqankumantapis aswan sumaj karqa, wiñaypajtaj. Chayrayku Pabloqa nerqa ‘aswan sumaj ñan’ kasqanta (1 Corintios 12:31). Chanta, ¿imataj chay kashan? Munakuy.

²² Munakoyqa “mana jaykʼajpis tukukonqachu”. Kunankama Jesuspa discipulosnenqa munanakusqanchejrayku rejsisqas kanchej. Jallpʼantinpeqa Jehovaj testigosnin ajinata munanakunku. Paykunaqa wiñaypaj munanakonqanku, imajtinchus Jehovaqa kasukoj kamachisninman wiñay kausayta qonqa (Salmo 37:9-11, 29). Tukuy atisqanchejta ruwanallapuni ‘munakuypi purinapaj’, ajinamanta aswan kusisqa kasunchej. Chantapis wiñaypaj kausakuspaqa wajkunata munakullasunpuni, munakuyniyoj Tatanchej Jehová jina.

²³ Kay libropeqa Jehová imaynachus kasqanmanta ashkhata yachakunchej. Yachakorqanchej imaynatachus Jehová atiyninwan yanapawasqanchejta, cheqan kajman jina imatapis ruwasqanta, yachayniyoj kasqanta, munakuwasqanchejta ima. Kay yachaqanapi yachakorqanchej purajmanta munanakuna kasqanta. Qhepan yachaqanapitaj yachakusun imaynatachus Jehovata munakunata.