-
‘Jehovaqa manchay atiyniyoj’Jehovaman qayllaykuna
-
-
4 YACHAQANA
‘Jehovaqa manchay atiyniyoj’
1, 2. 1) ¿Ima tʼukuna imatataj Elías rikorqaña? 2) ¿Imastataj Elías Horeb orqopi rikorqa?
ELIASQA wakin tʼukuna imasta rikorqaña. Payqa rikorqa pakakusharqa chayman qharqañas sapa pʼunchay iskay kutita mikhunata apasqankuta. Rikullarqataj yarqhay tiempopi uj jatun yurupi jakʼu, uj juchʼuy yurupi aceitepis mana tukukusqanta. Uj kutipitaj rikorqa Diosmanta mañakojtin nina cielomanta uraykamusqanta (1 Reyes 17, 18 capítulos). Chay imastaqa Elías ni jaykʼaj rikorqarajchu.
2 Eliasqa Horeb orqopi uj cueva punkupi kashaspa tʼukuna imasta rikorqa. Ñaupajtaqa sinchʼi wayrata rikorqa. Chay wayraqa maytachá sonarerqa, imajtinchus orqosta phatachisharqa, qaqasta urmachisharqa, jallpʼapis sinchʼita kharkaterqa, chaypaj qhepantataj ninañataj laurarerqa. Chay kʼajaywanqa Eliaspis jumpʼirerqachá (1 Reyes 19:8-12).
3. 1) ¿Imatataj Elías rikorqa? 2) ¿Imaspitaj Jehovaj atiynin rikukullantaj?
3 Eliasqa Jehovaj may jatun atiyninta sutʼita rikorqa. Noqanchejrí Jehovaj atiyninta rikunapaj mana uj milagrotarajchu rikunanchej tiyan. Biblia nin Jehovaj ruwasqasnenqa ‘wiñay atiyninta, paypuni Dios kasqantapis’ sutʼita rikuchisqanta (Romanos 1:20). Lliuj lliujkunata, may sinchʼi qhon qhonkunata, jatuchaj orqosmanta yaku phajchamushasqanta chayri cielopi may chhika chʼaskasta qhawarispaqa Diospa atiyninta rikunchej. Jinapis pisi runaslla Diospa atiyninta reparanku, aswan pisi runastaj imachus Diospa atiynin kasqanta yachanku. Jehovaj atiyninmanta yachakuspaqa payman astawan qayllaykusun. Kay tʼaqapeqa Jehovaj atiyninmanta yachakusun.
“Jehová Diostaj chaynejta pasasharqa”
Ateyqa Jehovamanta jamun
4, 5. 1) ¿Ima nintaj Biblia Diospa sutinmanta? 2) Jehovaj atiyninta torowan kikinchakusqan, ¿imaraykutaj may sumaj?
4 Jehovalla may atiyniyoj. Jeremías 10:6 nin: “Jehová Diosníy, mana pipis qan jinaqa kanchu. Qanqa jatun kanki, sutiykipis may jatun, may atiyniyojtaj”, nispa. Kay versiculopi nin jina, Jehová suteqa may atiyniyoj. Jehová suteqa niyta munan ‘pay imamanpis tukuchin’. ¿Imataj Jehovata yanapan tukuy imata ruwananpaj, imachus kayta munasqanmantaj tukunanpaj? Atiynin. Arí, Jehovaqa imatapis ruwananpaj, munayninta juntʼananpaj ima may atiyniyoj. Chaytaj imaynachus Dios kasqanmanta ujnin.
5 Jehovaj atiynin may jinapunichus kasqantaqa mana entiendesunmanchu. Chayrayku payqa kikinchaykunawan yanapawanchej. Rikorqanchej jinataj atiynintaqa torowan kikinchan (Ezequiel 1:4-10). Chaytaj may sumaj, imaraykuchus toroqa jatun, may kallpayojtaj. Ñaupa tiempopi Palestinamanta runasqa, toromanta aswan kallpayojta, kʼita torota rejsej kanku. Kunantaj chay jina toros manaña kanchu (Job 39:9-12). Romapi kamachej Julio Cesarqa chay kʼita toros, elefantemanta tumpawan juchʼuylla kasqankuta nerqa. Qhelqarqataj: “May kallpayoj kanku, mana taripay atinatataj correnku”, nispa. Chay animalpa qayllanpeqa juchʼuysitus, pisi kallpastaj kanchej.
6. ¿Imaraykutaj Jehovalla “Tukuy Atiyniyoj”?
6 Runasqa may atiyniyoj Jehovawan kikinchakuspa juchʼuysitus, pisi kallpastaj kanchej. Jehovapajqa jatuchaj nacionespis, “balanzaman tiyaykoj ñutʼu jallpʼita jinalla kanku” (Isaías 40:15). Atiynenqa mana tukukuyniyoj, nitaj pipis pay jina kanchu. Jehovalla “Tukuy Atiyniyoj” (Apocalipsis 15:3).a Paypa “kallpanqa may jinapuni, atiyninpis manchay tʼukuna” (Isaías 40:26). Atiyninpis mana tukukunchu imaraykuchus mana tukukuyniyoj “ateyqa Diospata” (Salmo 62:11). Chanta, ¿imaynasmantá Jehová chay atiyninta rikuchin?
¿Imastá Jehová atiyninwan ruwan?
7. 1) ¿Imataj espíritu santo? 2) ¿Ima niyta munan espíritu palabra hebreopi, griegopi ima?
7 Jehovaj espíritu santonqa mana tukukuyniyoj. Chay espiritoqa Diospa atiynin, chaywantaj tukuy imata ruwashallanpuni. Génesis 1:2 versiculotaj nin, chay espiritoqa ‘Diospa atiynin’ kasqanta. Griego chayri hebreo parlaypi “espíritu” palabraqa, wakin kuti traducikun “wayra”, “samay”, “phukuy” nispa. Parlaykunata ukhunchajkuna ninku jinataj ‘espíritu’ palabraqa mana rikukoj kallpamanta parlanapaj oqharikun. Diospa espirituntaqa wayrata jina mana rikunchejchu. Jinapis imatachus Jehová espiritunwan ruwasqanta reparayta atinchej.
8. ¿Imaswantaj Biblia Diospa espiritunta kikinchan? ¿Imajtintaj chay kikinchasqan may sumaj?
8 Jehovaqa espíritu santonwan tukuy imata ruwan, chaywantaj imatachus munasqanta juntʼan. Bibliaqa Diospa espiritunta ‘dedowan’ chayri “atiyniyoj makinwan, kallpayoj makinwan” kikinchan (Lucas 11:20, sutʼinchaynin; Deuteronomio 5:15; Salmo 8:3). Makinchejwanqa tukuy imata ruwanchej, wakintaqa pisi kallpallawan, wakintataj may kallpawan. Jehová Diospis espiritunwan kikillantataj tukuy imata ruwan. Payqa may juchʼuy átomo nisqata ruwarqa, Puka mar qochatapis iskayman tʼaqarqa, ñaupa cristianosmanpis waj idiomaspi parlanankupaj atiyta qorqa.
9. ¿Imayna atiyniyojpunitaj Jehová?
9 Jehovaj atiynenqa rikukullantaj Tukuyta Kamachej kasqanpi. Payqa may chhika kamachisninta kamachin, chay kamachisnenqa paypa nisqanta ruwanku. Bibliataj chay kamachisninta kikinchan may chhika soldadoswan (Salmo 68:11; 110:3). Uj runaqa uj angelwan kikinchasqa may pisi kallpa. Asiriamanta soldados Diospa llajtanta chinkachiyta munashajtinku, uj angellla 185 mil soldadosta uj chʼisillapi wañuracherqa (2 Reyes 19:35). Arí, Diospa angelesnenqa “may jina atiyniyoj” kanku (Salmo 103:19, 20).
10. 1) ¿Imaraykú Jehovata angelesta kamachej nispa nikun? 2) ¿Pitaj Jehovaj ruwasqasninmanta aswan atiyniyoj?
10 ¿Mashkha angelestaj tiyan? Profeta Danielqa uj mosqoypi jina Jehovaj kamachina tiyananpa ñaupaqenpi waranqa waranqasta rikorqa. Chaywanpis manasina tukuyninkutachu rikorqa (Daniel 7:10). Chayrayku ichá may chhika waranqa waranqas ángeles tiyan. Jehovataqa angelesta kamachej nispa sutichakullantaj. Kay suteqa rikuchin Jehová may chhika atiyniyoj angelespa Comandanten kasqanta. Chay sumaj wakichisqa angelesta kamachinanpajtaj munasqa Wawanta churarqa, pichus ‘tukuy ima ruwasqa kajmanta ñaupaj kaj’ (Colosenses 1:15). Payqa Jehovaj ruwasqasninmanta aswan atiyniyoj Arcángel. Arí, angelesta, serafinesta, querubinesta ima kamachin.
11, 12. 1) Diospa Palabran, ¿imayna atiyniyojtaj? 2) ¿Imatataj Jesús Jehovaj atiyninmanta nerqa?
11 Jehovaqa atiyninwan waj imata ruwallantaj. Hebreos 4:12 nin: “Diospa palabranqa kausashan, atiyniyojtaj”, nispa. Diospa Palabranqa chayri Bibliaqa may atiyniyoj. Chaytataj Dios qhelqacherqa espíritu santonwan. Chayrayku Diospa Palabranqa kallpachawanchej, creeyninchejta kallpachan, kausayninchejtapis cambian. Apóstol Pabloqa ñaupa cristianosta, millay kausayniyoj runasmanta karunchakunankuta nerqa. Chantá nillarqataj: “Qankunamanta wakenqa ajina karqankichej”, nispa (1 Corintios 6:9-11). Arí, “Diospa palabranqa” atiyniyoj kasqanrayku kausayninkuta cambianankupaj yanaparqa.
12 Jehovaqa may atiyniyoj, imaynasmantachus atiyninta rikuchisqanpis may sumaj, chayrayku munayninta juntʼanqapuni. Jesús nerqa: “Diospajrí tukuy imapis atikullan”, nispa (Mateo 19:26). ¿Imastataj Jehová atiyninwan ruwan?
¿Imatá Jehová atiyninwan ruwan?
13, 14. 1) ¿Imaraykutaj Jehová mana uj kallpa jinallachu? 2) ¿Imastataj Jehová atiyninwan ruwan?
13 Jehovaj atiynenqa ni ima kallpawan kikinchakunchu. Payqa mana uj kallpa jinallachu, manaqa atiyninwan maychus kajta ruwaj Dios. ¿Imataj Jehová Diosta tanqan atiyninwan imatapis ruwananpaj?
14 Yachakusunchej jina, Diosqa atiyninwan imatapis ruwan, thuñin, jarkʼan, allinchan ima. Arí, munayninta juntʼananpaj tukuy imata ruwan (Isaías 46:10). Wakin kuteqa atiyninnejta imaynachus kasqanta, kamachiykunasninta ima rejsichiwanchej. Astawanqa atiyninwan munayninta juntʼan. Chay munaynintaj Gobiernonnejta sutinta llimphuchanan, paylla sumaj kamachej kasqanta rikuchinan ima. Chaytataj juntʼanqapuni.
15. 1) ¿Imawantaj Jehová sapa ujta yanapawanchej? 2) ¿Imaynatá Jehová Eliasta kallpacharqa?
15 Jehovaqa atiyninwan sapa ujta yanapallawanchejtaj. 2 Crónicas 16:9 nin: “Jehová Diospa ñawisnenqa jallpʼantinta qhawamushan, payta tukuy sonqo sirvejkunata yanapananpaj”, nispa. Chaytataj Eliaspa rikusqasnin sutʼinchawanchej. ¿Imajtintaj Jehová Eliasman may jatun atiyninta rikucherqa? Sajra reina Jezabelqa wañuchinanta jurarqa, chayrayku Eliasqa ayqerqa. Eliasqa yuyarqa tukuy ima ruwasqan qhasipaj kasqanta. Chayrayku sapayakorqa, manchachikorqa, llakikorqataj. Jehovataj atiyninta rikuchispa Eliasta kallpacharqa. Elías wayrata, jallpʼa kharkatisqanta, ninata ima rikuspa, tukuy atiyniyoj Dios paywan kashasqanta yacharqa. Chayrayku manaña Jezabelta manchachikorqachu (1 Reyes 19:1-12).b
16. ¿Imaraykutaj Jehovaj atiyninpi tʼukuriy kallpachawanchej?
16 Jehová Diosqa manaña kunan tiempopi milagrosta ruwaspapis kikillanpuni (1 Corintios 13:8). Kunanpis payta munakojkunata atiyninwan yanapayta munallantaj. Cielopi tiyakuspapis noqanchejmanta mana karupichu kashan. Chayrayku Biblia niwanchej: “Jehová Diosqa pikunachus payman qhaparikunku chaykunaj qayllankupi kashan”, nispa (Salmo 145:18). Uj kuteqa profeta Daniel Jehovamanta yanapata mañakusharqa, niraj mañakuyta tukushajtintaj uj ángel ladonpiña kasharqa (Daniel 9:20-23). Jehovataqa ni ima jarkʼayta atinchu payta munakojkunata yanapananpaj, kallpachananpaj ima (Salmo 118:6).
¿Diosman qayllaykuyta manchachikunachu?
17. Jehová Tukuy Atiyniyoj kasqanta yachaspa, ¿payta manchachikunachu kanman?
17 Jehová Tukuy Atiyniyoj kasqanta yachaspa, ¿payta manchachikunachu kanman? Chay tapuymanqa kutichisunman “arí” nispa, chayri “mana” nispa. “Arí” nisunman imaraykuchus atiynenqa payta jatunpaj qhawanapaj, munasqanman jina ruwanapajtaj tanqawanchej. Chaytataj kinsa kaj yachaqanapi yachakorqanchejña. Biblia nin: “Jehová Diosta manchachikuymin yachaypa qallariynenqa”, nispa (Salmo 111:10). “Mana” nisunman imaraykuchus Diospa atiynenqa mana manchachikuymanta kharkatinapajchu, nitaj paymanta karunchakunapajchu.
18. 1) ¿Imaraykutaj kamachejkunapi runas mana atienekunkuchu? 2) ¿Jehovata atiynin sajramanchu tukuchin?
18 Kay 1887 watapi Lord Acton sutiyoj runa nerqa: “Ateyqa runata sajraman tukuchin. Tukuy atiyniyoj kaytaj aswan sajramanraj tukuchin”, nispa. Ashkhas runastaj chay nisqanqa ajina kasqanta ninku, chayrayku chay nisqanta oqharinku. Unaymantapacha rikunchej atiyta japʼej runasqa chay atiywan sajra imasta ruwasqankuta. Chaytaj ajina pantaj runas kasqanchejrayku (Eclesiastés 4:1; 8:9). Chayrayku ashkha runas kamachejkunapi mana atienekunkuchu. Yachanchej jina Jehovaqa tukuy atiyniyoj. Chay atiynintaj paytaqa mana sajramanchu tukuchin. Imaraykuchus payqa santo, nitaj imapis sajraman tukuchinmanchu. Jehovaqa mana pantaj runas jinachu. Payqa ni jaykʼaj ima sajratapis ruwarqachu atiyninmanta valekuspa, nitaj aswan qhepamanpis sajra imasta ruwanqachu.
19, 20. 1) ¿Jehovamantaqa atiyniyoj kasqallantachu yachakunanchej tiyan? ¿Chayta yachay kallpachawanchejchu? 2) ¿Imaraykutaj ninchej Jehovaqa mana munasqallantachu ruwasqanta?
19 Jehovamantaqa mana may atiyniyoj kasqallantachu yachakunanchej tiyan, manaqa yachakunallataj tiyan cheqan kajta ruwasqanmanta, yachayninmanta, munakuyninmanta ima. Tukuy chaykunatataj mana ujmanta ujchu rikuchin. Qhepan yachaqanaspi yachakusun atiyninta rikuchispaqa, justicianta, yachayninta, munakuyninta imapuni rikuchisqanta. Atiyta japʼej runasqa munayninkuwan atipachikuspa munasqallankuta ruwanku. Diostajrí mana ajinachu. Kunantaj chayta yachakuna.
20 Uj jatun kallpasapa runata rikuspa, ¿imatá ruwawaj? Ichapis mancharikuwaj. Jinapis payta astawan rejsispaqa reparanki kʼacha kasqanta, kallpanwan wajkunata yanapasqanta, cuidasqanta ima. Chantapis payqa ni jaykʼaj kallpanman atienekuspa wajkunata ñakʼarichinchu. Qhasimanta tumpajtinkupis aguantakullan, mana phiñakunchu, sonqo tiyasqa, kʼachataj. Chay runa kasunman chay, ¿imatapis aguantakullasunmanchu? Chay runamanta astawan yachakuspa, ¿manachu payta astawan rejsiyta munasunman? Tukuy atiyniyoj Jehová Diosqa mana chay runa jinallachu. Chayrayku paymanqa mana manchachikuspa qayllaykuna. Kay yachaqanaqa Nahúm 1:3 versiculomanta orqhosqa kashan. Chaypi nin: “Jehová Diosqa pacienciayojtaj manchay atiyniyojtaj”, nispa. Jehovaqa pacienciakun, mana usqhayllatachu pitapis jasutʼin, ni sajra runastapis. Payqa llampʼu sonqo, kʼacha, runas phiñachejtinkupis ‘phiñakuyninta ñitʼiykukun’ (Salmo 78:37-41).
21. ¿Imaraykutaj Jehová payta yupaychanapaj mana obligawanchejchu? ¿Imatá chaymanta yachakunchej?
21 Jehová mana munasqallantachu ruwasqanta entiendenapaj kaypiñataj tʼukurina. May atiyniyoj kasunman chay, ¿manachu runasta munasqanchejman jina imatapis ruwachiyta munasunman? Jehovaqa tukuy atiyniyoj, jinapis ni pita obliganchu payta yupaychananpaj, Diosta yupaychay wiñay kausayta japʼinapaj yanapawajtinchejpis. Astawanpis allinpaj qhawawasqanchejrayku ajllajta saqewanchej. Payqa mana allin kajta ajllaspa ima llakiykunapichus rikukunanchejta, allin kajta ajllaspa ima bendicionestachus japʼinanchejta nillawanchejtaj. Noqanchejpunitaj imatachus ruwanata ajllananchej tiyan (Deuteronomio 30:19, 20). Jehovaqa mana munanchu tanqasqa jinalla chayri manchikusqanchejraykulla payta yupaychanata. Astawanpis munan, munakusqanchejrayku tukuy sonqo payta yupaychanata (2 Corintios 9:7).
22, 23. 1) ¿Imaraykú ninchej Jehová atiyninta wajkunaman tukuy sonqo qosqanta? 2) ¿Imatá qhepan yachaqanapi yachakusun?
22 Tukuchanapaj, imaraykuchus Tukuy Atiyniyoj Diosta mana manchachikunanchejchu kasqanta qhawarina. Kamachej runasqa paykunalla kamachiyta munanku. Jehovarí kasukoj kamachisninman tukuy sonqo atiyninta qon. Payqa Wawanman, runasmanpis wajkunata kamachinankupaj atiyta qon (Mateo 28:18). Chantapis kamachisninman atiyninta waj jinasmantawan qollantaj. Biblia nin: “Jehová Diosníy, qanllamin kanki may jina jatun, manchay atiyniyoj, kʼacha sonqoyoj, manchayta lliphipej, jatunpaj qhawasqataj. Cielopi, jallpʼa patapi tukuy ima kajpis qanpata. [...] Kallpapis, atiypis makiykipi kashan. Makiykiwan tukuy runasta jatunchayta atinki, kallpachaytapis”, nispa (1 Crónicas 29:11, 12).
23 Jehovaqa tukuy sonqo kallpachawanchej. Payta yupaychayta munajkunamanqa ‘sumaj atiyta’ qon (2 Corintios 4:7). Chayrayku qanpis tukuy atiyniyoj Diosninchejman astawanchá qayllaykuyta munanki. ¿Manachu chay jina Diosman qayllaykuyta munawaj? Qhepan yachaqanapi yachakusun Jehová atiyninwan imastachus ruwasqanta.
a Griego parlaypi “Tukuy Atiyniyoj” palabrasqa niyta munan “Tukuy Imata Kamachej”, “Tukuy Atiyniyoj Kaj”.
b Biblia nisqanman jina, Jehovaqa mana “wayra ukhupichu kasharqa”, mana “jallpʼa kharkatiypichu kasharqa”, nitaj “laurashaj ninapichu kasharqa”. Wakenqa intita, killata, jallpʼata chayri waj imasta yupaychanku. Jehovaj kamachisnintajrí mana paykuna jinachu ruwanku. Paykunaqa yachanku Jehová may jatun kasqanta, tukuy ruwasqasninmantataj aswan patapi kasqanta (1 Reyes 8:27).
-
-
Ruwananpaj atiynin: “Diosqa ruwarqa cielota, jallpʼata”Jehovaman qayllaykuna
-
-
5 YACHAQANA
Ruwananpaj atiynin: “Diosqa ruwarqa cielota, jallpʼata”
1, 2. ¿Imaynatá Jehovaj atiynin intita ruwasqanpi rikukun?
¿MAYKʼAJLLAPIS tutan chirishajtin ninaman qayllaykorqankichu? Ichá qayllaykuspaqa makiykita nina ladoman aysarispa qoñichikorqanki. Ninaman anchata qayllaykojtinchejqa ruphaykuwanchej, ancha karupi kajtinchejtaj chiriykuwanchej.
2 Inteqa nina jina yanapawanchej qʼoñisitu kanapaj. Inteqa jallpʼamanta 150 millones kilometrospi kashan.a Inteqa may ruphapuni, chayrayku kʼajaynenqa kay jallpʼakama chayamun. Jinapis jallpʼanchejqa intimanta mana ancha karupichu kashan, nitaj ancha qayllapichu. Intiman tumpa qaylla kajtenqa yakus vausipunman, tumpa karupi kajtintaj yakus chhullunkanman. Ajina kajtintaj mana kay jallpʼapi kausay kanmanchu. Inteqa kay jallpʼapi kausay kananpaj may sumaj, jallpʼanchejtataj mana chʼichichanchu, chantapis kʼanchaynenqa gustawanchej (Eclesiastés 11:7).
3. ¿Imatataj inti Jehovamanta yachachiwanchej?
3 Inti kausanapaj yanapawajtinchejpis, ashkha runasqa mana chaypi tʼukurinkuchu. Chayraykutaj ni imata intimanta yachakunkuchu. Bibliaqa Jehovamanta nin: “Qanmin [...] kʼanchaytapis intitapis rikhuricherqanki”, nispa (Salmo 74:16). Arí, inteqa Jehovata jatunchan. “Diosqa ruwarqa cielota, jallpʼata” ima (Salmo 19:1; 146:6). Inteqa cielopi mana yupay atina imasmanta ujsitulla, chaykunataqa Dios atiyninwan ruwarqa. Kunantaj chay ruwasqasninmanta wakinta qhawarina. Chantá jallpʼanchejmanta, chaypi kausay kasqanmantawan parlarisun.
Jehová rikhuricherqa “kʼanchaytapis intitapis”
“Cielota qhawariychej”
4, 5. 1) ¿May chhikantaj inti? 2) ¿Imaynataj intej kʼajaynin? 3) ¿Intichu waj estrellasmanta aswan jatun?
4 Yachanchej jina inteqa uj estrella. Jallpʼanchej intiman aswan qayllapi kasqanraykutaj tutanpi qhawanchej chay estrellasmantaqa aswan jatunman rijchʼakun. Inteqa maytapuni kʼajan, chaupinpeqa ichapis kanman 15 millones grados centígrados. Sichus uj tʼiyu chhikanta intita jallpʼaman apamusunman chayqa, mana ruphasqa wañunapaj 140 kilometrosta jina karunchakunanchej kanman. Intimanta sapa segundo llojsimun chay kʼajayqa may sinchʼipuni, 100 millones kuraj bombas ujllapi phatasqan jina.
5 Inteqa jallpʼanchejmanta 1 millón 300 mil kutismanta aswan jatun. Chanta, ¿intichu waj estrellasmanta aswan jatun? Mana. Cientificosqa ninku: “Inteqa waj estrellasmanta nisqa aswan juchʼuysitu”, nispa. Apóstol Pablo nerqa: “Uj chʼaskaj kʼanchaynenqa, waj chʼaskaspa kʼanchayninkuwan mana kikinchu”, nispa (1 Corintios 15:41). Payqa espíritu santoj yanapaynillanwan chayta qhelqarqa. Uj estrella tiyan intimanta aswan jatun. Intej lugarninman chay estrellata churasunman chayqa, jallpʼanchejtapis pʼampaykunman. Jinapis waj estrella kanraj aswan jatun. Chayta intej lugarninman churasunman chayqa, Saturno nisqa planetakama chayanman. Kay planetaqa jallpʼanchejmanta may karupi kashan. Uj coheteqa chayman chayarqa tawa watapi. Uj balamanta 40 kutismanta aswan usqhayta rispapis chay chhika wataspipuni chayarqa.
6. ¿Imatá Biblia nin estrellasmanta?
6 Mashkha estrellaschus kasqanqa astawan tʼukunapaj. Bibliaqa nin ‘mar qochapi tʼiyu jina’ mana yupay atina kasqankuta (Jeremías 33:22). Chaytaj rikuchiwanchej tutan qhawasqanchej estrellasmanta nisqa, aswan ashkha estrellasraj kasqankuta. Jeremías tutan cielota qhawarispa estrellasta yupayta munanman karqa chayqa, ichapis 3 mil estrellasta jinalla yupanman karqa. Imajtinchus runaqa chayllata rikuyta atinchej. Rikusqanchej estrellasqa uj maki tʼiyullawan ninakunman. Estrellasqa mar qochapi tʼiyu jina mana yupay atina kanku.b Jinapis, ¿pitaj chay chhikata yupayta atinman?
“Sapa ujninkuta sutinkumanta wajyan”
7. ¿Imatataj científicos ninku mashkha estrellaschus, mashkha galaxiaschus kasqanmanta?
7 Isaías 40:26 nin: “Cielota qhawariychej. ¿Pitaj chay imasta ruwan? Chay imasta ruwajqa soldadosta jina paykunata llojsichimun, ujmanta uj yupaspa. Sapa ujninkuta sutinmanta wajyan”, nispa. Salmo 147:4 nillantaj: “Diosqa yachan mashkha estrellaschus kasqanta”, nispa. ¿Mashkha estrellastaj tiyan? Chaytaqa mana yachayta atisunmanchu. Wakin científicos ninku: “Vía Láctea nisqa galaxianchejpeqa 100 mil millones kuraj estrellas tiyan”, nispa.c Wakintaj aswan ashkharaj kasqanta ninku. Chaywanpis may chhika galaxiasraj tiyan, chaykunapitaj aswan ashkha estrellas tiyan. ¿Mashkha galaxiastaj tiyan? Cientificosqa yuyanku mil millonesmanta astawan kasqanta. Ichapis billones kanman ninku. Runasqa mashkha galaxiaschus kasqallantaraj mana yachanchejchu, nillataj yachasunmanchu mashkha mil millonespunichus estrellas kasqantapis. Jehovatajrí yachan mashkha estrellaschus kasqanta, sapa ujtataj sutichan.
8. 1) ¿Vía Láctea nisqa galaxia may chhikantaj? 2) ¿Estrellaspis galaxiaspis ima kamachiykunaman jinataj purinku?
8 Galaxias may jina jatuchajchus kasqanpi tʼukurispaqa, Diosta may jatunpaj qhawanchej. Vía Láctea nisqa galaxianchejqa may jatun, ujnin kantunmanta ujnin kantunkama uj kʼanchay jina usqhayllata risunman chayqa, 100 mil wataspi chayasunman. Intej kʼanchaynintaj sapa segundo 300 mil kilometrosta rin. Chaywanpis aswan jatuchaj galaxias tiyan. Bibliaqa nin, Jehová ‘cielota toldo wasej qhatananta jina aysarisqanta’ (Salmo 104:2). Payllataj ruwasqasnin maynintachus rinankuta kamachin. Arí, ñutʼu jallpʼamantapacha may jatuchaj galaxiaskama Dios kamachiykunata churasqanman jina purinku (Job 38:31-33). Chayrayku yachayniyoj runasqa estrellaspa, galaxiaspa kuyusqankuta mana ñauparej, nitaj qhepakoj relojwan kikinchanku. Kunanqa chay imasta ruwajpi tʼukurina. Jehová atiyninwan chay imasta ruwasqanta yachayqa mayta tʼukuchiwanchej.
“Paymin kay jallpʼataqa ruwarqa, paymin atiyninwan ruwarqa”
9, 10. Jallpʼanchej maychus lugarninpi kasqan, ¿imaynatá rikuchin Jehová may atiyniyoj kasqanta?
9 Jehovaqa tukuy imata ruwananpaj atiyniyoj. Chaytaj rikukun may sumaj ruwasqa jallpʼanchejpi. Jallpʼanchejqa maychus kananpi kashan. Wakin yachayniyoj runasqa waj galaxias mana jallpʼanchejpaj jinachu wakichisqa kasqanta ninku. Vía Láctea nisqa galaxiaj waj lugaresninpipis manallataj kausay kananpaj jinachu. Chaupinpeqa estrellaswan juntʼa kashan, takanakoj jinataj muyushanku, aswan sinchʼi kʼajaytaj tiyan. Vía Láctea nisqa galaxiaj kantusninpis mana kausay kananpaj jinachu. Chaywanpis intej muyuyninpi kaj planetasqa uj sumaj lugarpi kashanku.
10 Jallpʼanchejtaqa uj jatun planeta Júpiter sutiyoj jarkʼashan. Chay planetaqa jallpʼanchejmanta aswan jatun, mil kutiswan jinapuni, may kallpayojtaj. ¿Imaynatá chay planeta jallpʼanchejta jarkʼan? Galaxianchejpeqa tukuy imas may usqhayta purishanku. Chay planetataj chaykunata aysaykakapun chayri karunchan. Yachayniyoj runasqa ninku: “Júpiter nisqa planeta mana kajtin, cielomanta may chhika imas 10 mil kutismanta astawan jallpʼaman urmamunman”, nispa. Jallpʼanchejmanta aswan qayllapeqa killa kashan. Killaqa mana may kʼachitullachu, nitaj tutan kʼanchanallanpajchu, manachayqa jallpʼanchejta yanapan tumpa winkuykusqa jina kananpaj. Chayrayku jallpʼapeqa qʼoñi tiempo, chiri tiempo, wayra tiempo, paray tiempo ima tiyan. Tukuy chaytaj kay jallpʼapi kausay kananpaj may sumaj.
11. Atmósfera nisqa, ¿imapajtaj churasqa kashan?
11 Jallpʼanchej imayna ruwasqachus kasqanta rikuspaqa Jehovaj atiyninta rikunchej. Atmósfera nisqaqa jallpʼanchejpaj uj jatun jarkʼana jina. Intej kʼanchaynin allinninchejpaj kajtinpis, wakin kʼanchaykunasnenqa wañuchiwasunman. Wañuchinawanchejpaj jina kʼanchaykuna atmósfera nisqaman chayamojtenqa, oxígeno nisqaqa ozono nisqaman tukun. Ajinamanta capa de ozono nisqa rikhurin, chaytaj casi tukuy sinchʼi kʼanchaykunata chinkachispa jarkʼawanchej. Arí, jallpʼanchejqa sumaj jarkʼasqa kashan.
12. ¿Imatá Jehová atiyninwan ruwarqa jallpʼapi yaku kananpaj?
12 Atmósfera nisqapeqa ashkha gases chajrukunku, chayraykutaj jallpʼapi tukuy laya kausay tiyan. Chaywanpis atmósfera nisqaqa waj imaspajwanraj. Yaku vausisqan, paramusqan imaqa may tʼukunapaj. Sapa wata inteqa mar qochasmanta, mayusmanta ima 400 mil kilómetros cúbicos yakuta vausichin. Chay vausitaj phuyusman tukun, chay phuyustataj wayra tukuynejman apan. Phuyuspi kaj yakusqa llimphuchasqaña kaspa para jina, ritʼi jina chayri granizo jina urmamun. Ajinamanta yakusqa tukuynejpi kallanpuni. Chaytaj Eclesiastés 1:7 nin jinapuni: “Tukuy mayusqa mar qochaman chayanku, mar qochataj mana juntʼaykuspa wasariykunchu. Yakusqa maymantachus puririmunku, chayllamantaj kutirinku ujtawan jamunankupaj”, nispa. Jehovalla chayta ruwarqa.
13. Plantaspis tarpuna jallpʼapis, ¿imaynatá Dios atiyniyoj kasqanta rikuchin?
13 Kay jallpʼapi tukuy imata rikuspaqa Jehovaj atiyninta rikunchej. Secuoya sutiyoj jatun sachʼasqa, 30 pisosniyoj edificio chhikan. Mar qochapeqa tiyan mana rikuyta atinapaj jina plantitas. Chaykunaqa kausanapaj samayta qowanchej. Tarpuna jallpʼapipis imaymana khuritus tiyan: laqatos, kʼallanpas, waj juchʼuy khuritus ima. Chay juchʼuy khuritustaqa mana rikuyta atillanchejchu. Chaykunataj imaymana plantas wiñananpaj yanapanku.
14. ¿Imayna atiyniyojtaj átomo nisqa?
14 Jehovaqa atiyninwan “kay jallpʼataqa ruwarqa” (Jeremías 10:12). Diospa atiynenqa juchʼuy imitasta ruwasqanpipis rikukullantaj. Átomo nisqapi tʼukurina. Uj millón atomosta ladon purata churaykusunman chayqa, mana uj chujcha jina rakhullapischu kanman. Uj atomota 14 pisosniyoj edificio chhikanta wiñachisunman chayqa, ukhunpi kaj núcleo nisqaqa, qanchis kaj pisopi uj kachi qolitu jinalla kanman. Jinapis chay chhikitallanwan jatuchaj llajtasta ujllapi chinkarpachinanpaj jina bombasta ruwanku.
“Tukuy kausajkuna”
15. ¿Imatataj Jehová Jobman yachachiyta munarqa wakin animalesmanta parlaspa?
15 Jehovaj atiyninta rikullanchejtaj imaymana animalitosta ruwasqanpi. Jehovataqa tukuy ima ruwasqasnin jatunchanku. Chaymantataj Salmo 148 parlan. 10 versiculopi nin, “monte animales, tukuynin uywaspis” Diosta jatunchasqankuta. Jehovaqa munan runas reparanankuta paypuni tukuy imata ruwasqanta, ajinamanta runas payta manchachikunankupaj. Chayrayku Jehovaqa uj kuti Jobman kay animalesmanta parlarerqa: leonmanta, kʼita burromanta, kʼita toromanta, Behemotmanta (ichá hipopótamo), Leviatanmanta (ichá cocodrilo) ima. ¿Imatá chaywan Jehová Jobman yachachiyta munarqa? Runasqa tukuy chay jatuchaj, kallpasapa animalesta rikuspa tʼukunchej, manchachikunchejtaj. Chayrayku chay animalesta ruwaj Diostaqa may jatunpaj qhawana tiyan (Job 38-41 capítulos).
16. ¿Imataj tʼukuchisunki Jehovaj ruwasqan pʼisqosmanta?
16 Salmo 148:10 versículo ‘pʼisqosmanta’ parlallantaj. Tukuy clase pʼisqetus kasqanpi tʼukurina. Jehovaqa Jobman surimanta parlaspa nerqa: “Caballosmanta asikun, caballosta montajkunamantapis”, nispa. Sureqa iskay metro khuskanniyojta wiñan, manataj phawanchu, chaywanpis uj horallapi 65 kilometrosta corren. Uj phinkiypitaj tawa metro khuskanniyojman chayan (Job 39:13, 18). Waj jatun pʼisqo kallantaj albatros sutiyoj, chay pʼisqoqa piliman rijchʼakun, mar qocha patapitaj astawan phawaykachan. Lijrasninta kinsa metrota kicharispa mana laphaqeyaspalla horasta phawan. Tukuy pʼisqosmanta aswan juchʼuysitutaj qori qʼenti. 5 centimetrosniyojlla kaspapis, sapa segundo 80 kutista lijritasninta laphaqeyachin, helicóptero jinataj patapi sayan. Qori qʼenteqa qhepamantaj ñaupajmantaj phawayta atin, phuritusninpis kʼachitu rumis jina lliphipirin.
17. 1) Ballena azul nisqa pescado, ¿may chhikantaj? 2) Jehovaj ruwasqasninta qhawarispa, ¿imatataj salmista jina nisunman?
17 Salmo 148:7 versiculoqa “mar qochapi kaj jatuchaj animales” Jehovata jatunchasqankuta nillantaj. Mar qochapi kausajkunamantaqa ballena azul nisqa pescado aswan jatun. Chay pescadoqa ‘ukhu ukhu yakuspi’ kausakun, midintaj 30 metrosmanta astawan. Chay pescadoqa 30 elefantes jina pesan, qallullan uj elefante jina pesan. Sonqonqa juchʼuy auto chhikan, uj minutopitaj jisqʼon kutillata untoqen chayri kuyun, qori qʼentej sonqetuntajrí 1.200 kutista uj minutopi untoqen chayri kuyun. Ballena azul nisqa pescadoj venan ukhutaqa uj wawa latʼaspa puriyta atin. Tukuy chayta yachaspaqa salmista jinachá ninchej: “Tukuy kausajkuna Jehová Diosta jatunchachunku”, nispa (Salmo 150:6).
Jehovaj ruwasqasninmanta, ¿imatá yachakunchej?
18, 19. 1) ¿Mashkha clase animalitostaj tiyan? 2) Jehovalla tukuy imata ruwasqanrayku, ¿imatá ruwananpajtaj derechoyoj?
18 Jehovaj ruwasqasninmanta, ¿imatá yachakunchej? Jehovaj ruwasqasninta qhawarispaqa mayta tʼukunchej. Uj salmista nerqa: “Jehová Diosníy, ruwasqasniykeqa may chhika. [...] Jallpʼaqa ruwasqasniykiwan juntʼa kashan”, nispa (Salmo 104:24). Chayqa jinapuni. Biólogos nisqaqa ninku kay jallpʼapi tukuy clase animalitos uj millonmanta astawan kasqanta. Jinapis paykunaqa mashkha milloneswanrajchus kasqanmanta parlaspa mana uj yuyayllaman chayankuchu. Jehovaqa may yachayniyoj, atiyniyojtaj mosoj imasta ruwananpaj, tukuy clasecitotataj ruwananpaj. Runatajrí chay imasta mana ruwayta atinchu.
19 Jehová imastachus atiyninwan ruwasqanta rikuspaqa, paylla kamachinanpaj derechoyoj kasqanta yachakunchej. Jehovalla tukuy kaj chhikata ruwarqa. Chayrayku payllata “Ruwaj” nikun. Uj kʼata Wawan Jesusqa Jehovawan ‘khuska trabajarqa sumaj maestro jina’. Jinapis Bibliaqa mana ninchu Jesuspis “Ruwajllataj” kasqanta (Proverbios 8:30; Mateo 19:4). Astawanpis payqa ‘tukuy ima ruwasqa kajmanta ñaupaj kaj’ (Colosenses 1:15). Jehovalla atiyninwan tukuy imata ruwasqanrayku, paylla derechoyoj kamachinawanchejpaj, tukuy kaj chhikatapis kamachinanpaj (Romanos 1:20; Apocalipsis 4:11).
20. ¿Ima niytá munan Jehová qanchis kaj pʼunchaypi samarikuyta qallarisqan?
20 ¿Jehová niñachu imatapis atiyninwan ruwashan? Biblia niwanchej Jehovaqa sojta pʼunchaykunapi tukuy imata ruwayta tukuytawan, ‘qanchis kaj pʼunchaypi samarikuyta qallarisqanta’ (Génesis 2:2). Chay qanchis kaj pʼunchayqa apóstol Pabloj tiemponpipis niraj tukukorqachu. Pabloqa Dios samarikuyta qallarisqanmanta ashkha watasninmanraj nacekorqa (Hebreos 4:3-6). ¿Chay niyta munanchu Jehová ni imata ruwaspa samarikushasqanta? Mana. Jehovaqa “trabajashallanpuni” (Salmo 92:4; Juan 5:17). Jehovaqa kay jallpʼapi tukuy imata ruwayllamanta samarin. Payqa munayninta ruwananpaj trabajashallanpuni. Chay ruwasqasninmanta ujnintaj kashan Bibliata ruwachisqan. Chantapis Jehovaj waj “mosoj ruwasqan” kallantaj, chaymantataj 19 yachaqanapi yachakusun (2 Corintios 5:17).
21. Kay jallpʼapi wiñaypaj kausakuspa, ¿imatataj ruwallasunpuni?
21 Maypachachus Jehová samarikuyta tukuchanqa chaypacha, ‘tukuy ima ruwasqanta’ rikuspa may sumajpuni kasqanta nenqa. Imaynatachus sojta pʼunchaykuna tukukojtin nerqa ajinata (Génesis 1:31). Jehová atiyninwan imastawanrajchus qhepaman ruwanantaqa mana yachanchejchu. Jinapis Jehová Diospa mosoj imasta ruwasqasnenqa tʼukuchillawasunpuni. Kay jallpʼapi wiñaypaj kausakusun chaypachataj, Jehovaj ruwasqasninta qhawarispa paymanta yachakullasunpuni (Eclesiastés 3:11). Paymanta astawan yachakuspataj payta aswan jatunpaj qhawasun, astawantaj payman qayllaykusun.
a Jallpʼamanta may jina karupichus inti kasqanta entiendenapaj kaypi tʼukurina: Uj autoqa 100 watas kurajpi intiman chayanman. Chaypajtaj uj horapi 160 kilometrosta rinan kanman tuta pʼunchay ni ujta sayaspa.
b Wakin runasqa yuyanku Bibliata qhelqajkuna telescopiowan estrellasta qhawasqankuta. Ajinamantataj estrellas mana yupay atina kasqanta yachasqankuta. Chay yuyasqankoqa mana Jehovata jatunchanchu, pichus Bibliata qhelqacherqa chayta (2 Timoteo 3:16).
c ¿Mashkha unaypitaj 100 mil millones estrellasta yupasunman? Sapa segundo ujta yupaspaqa, 3.171 wataspi yupasunman.
-
-
Thuñinanpaj atiynin: “Jehová Diosqa maqanakunapaj wapu”Jehovaman qayllaykuna
-
-
6 YACHAQANA
Thuñinanpaj atiynin: “Jehová Diosqa maqanakunapaj wapu”
1-3. 1) ¿Imapitaj israelitas rikukorqanku? 2) ¿Imaynatá Jehová israelitasta yanaparqa?
ISRAELITASQA ni mayman ayqeyta atisharqankuchu. Ñaupaqenkupi mar qocha kasharqa, ladosninkupitaj mana wicharinapaj jina orqos kasharqa. Egipciostaj paykunata wañuchiyta munaspa qhatiykusharqanku.a Moisestaj mana manchachikunankupaj nerqa: “Jehová Diosmin cuentaykichejmanta maqanakonqa”, nispa (Éxodo 14:14).
2 Moisesqa ichá Jehovamanta yanapata mañakorqa. Jehovataj nerqa: “¿Imaraykutaj noqata qhaparikamushawankiri? [...] Tojnuykita oqharispa makiykita aysariy mar qocha ladoman, iskaymantaj tʼaqarpariy”, nispa (Éxodo 14:15, 16). Jehovaqa usqhayllata uj angelninta kamacherqa imatachus ruwananta. “Ñaupaqenkuta risharqa chay chhoqo phuyupis, qhepankuman kutirimuspa” uj perqa jina israelitasta egipciosmanta jarkʼarqa (Éxodo 14:19, 20; Salmo 105:39). Moisestajrí makinta mar qocha ladoman aysarerqa. Dios sinchʼita wayrachimusqanraykutaj yaku iskayman tʼaqarparikorqa, pachanpitaj qhepakorqa. Israelitastaj chay chaupinta pasarqanku (Éxodo 14:21; 15:8).
3 Faraonqa tukuy chay imasta rikuspa Egiptoman kutipunanmantaqa, jatunchakusqanrayku soldadosninta kamacherqa israelitasta qhatiykunankuta (Éxodo 14:23). Qhatiykuspa mar qochaman yaykojtinkutaj carretasninkoj ruedasnin llojsiraporqa. Israelitas ujnin kantuman chayajtinkutaj, Jehovaqa Moisesta nerqa: “Makiykita aysariy mar qocha ladoman, yaku kutiykamuspa pʼampaykunanpaj egipciosta, maqanakuna carretasninkuta, jinallataj caballospi rej soldadosninkutapis”, nispa. Yakutaj ujllata faraonta, soldadosninta ima pʼampaykorqa (Éxodo 14:24-28; Salmo 136:15).
4. 1) Israelitasta Dios salvasqan, ¿imatá rikuchiwanchej? 2) Jehová “maqanakunapaj wapu” kasqanta yachaspa, ¿imatá yuyasunman?
4 Puka mar qochapi israelitasta Dios salvasqanqa, rikuchiwanchej Jehovaqa “maqanakunapaj wapu” kasqanta (Éxodo 15:3). ¿Imatá yuyanki Jehová maqanakunapaj atiyniyoj kasqanmanta? Guerras kajtenqa ashkha runas ñakʼarinku. Chayrayku ichapis yuyawaj: “Dios atiyninwan runasta chinkachin chay, ¿imapajtaj payman qayllaykusunmanri?”, nispa.
Jehovaqa Puka mar qochapi “maqanakunapaj wapu” kasqanta rikucherqa
Diospa maqanakuynin mana runaspata jinachu
5, 6. 1) ¿Imaraykutaj Diosta “angelesta kamachej” ninchej? 2) ¿Imapitaj mana kikinchu Diospa maqanakuyninwan runaspa maqanakuyninkuwan?
5 “Angelesta kamachej Jehová” palabrasqa, Hebreo Qhelqasqaspi 260 kutista rikhurin, Griego Qhelqasqaspitaj iskay kutita rikhurin (1 Samuel 1:11). Tukuyta Kamachej Jehovaqa may chhika angelesta kamachin (Josué 5:13-15; 1 Reyes 22:19). Chay angelesninpa atiyninkutaj tʼukunapaj (Isaías 37:36). Runas wañusqankumantaqa ni pi kusikunchejchu. Jinapis yuyarikuna Diospa maqanakuykunasnenqa mana runaspa maqanakuykunasninku jinachu kasqanta. Politicoswan militareswan allin imasrayku maqanakusqankuta nejtinkupis, runasqa maqanakunku imatapis munapayasqankurayku, jatunchakusqankurayku ima.
6 Jehovatajrí mana rabiawan atipachikunchu, nitaj mana piensaspallachu imatapis ruwan. Deuteronomio 32:4 nin: “Payqa pakakuna Chhanka, ruwasqasnenqa may sumajpuni, tukuy ñankunasninpis cheqanpuni. Payqa atienekunapaj jina Dios, mana jaykʼajpis mana cheqan kajtaqa ruwanchu. Payqa cheqanmin, cheqan kajtapunitaj ruwan”, nispa. Diosqa chejnikun kʼajaj phiñakuyta, sajra ruwayta, maqanakuyta ima (Génesis 49:7; Salmo 11:5). Jehovaqa mana qhasillamantachu maqanakun. Payqa wakin kutislla atiyninwan runasta chinkachin. Chaytataj ruwan kʼullukuspa manapuni kasukojtillanku. Chayrayku profetan Ezequielnejta nerqa: “Tukuyta Kamachej Señor Jehová Diosqa nin: ‘¿Noqaqa kusikuymanchu uj sajra runa wañojtin? ¿Manachu noqaqa munayman sajra ruwasqasninta saqespa kausanallantapuni?’”, nispa (Ezequiel 18:23).
7, 8. 1) ¿Pi ñakʼarichishasqantataj Job yuyarqa? 2) ¿Imatataj Elihú nerqa Job pantasqa kashasqanta reparachinanpaj? 3) ¿Imatá Jobmanta yachakusunman?
7 ¿Imaraykutaj Jehová atiyninwan wakin kutis thuñin? Niraj chayman kutichishaspa cheqan runa Jobmanta parlarina. Satanasqa nerqa Job ñakʼarichisqa kaspa Diosta wasanchananta. Chayta nispaqa mana Jobllamantachu parlasharqa, manaqa tukuy runasmantawan. Jehovatajrí Satanaspa nisqan mana cheqachu kasqanta rikuchinanpaj saqerqa Satanás Jobta ñakʼarichinanta. Chayrayku Satanasqa Jobta onqoykucherqa, kapuyninta qhechorqa, wawasnintapis wañuracherqa (Job 1:1–2:8). Jobqa imaraykuchus chay jina llakiypi kasqanta mana yacharqachu. Payqa Dios ñakʼarichishasqanta yuyaspa nerqa: “¿Imaraykutaj noqatapuni flechanaykipaj churakuwankiri? ¿Imaraykutaj enemigoykita jina qhawawanki?”, nispa (Job 7:20; 13:24).
8 Joven Elihuqa Job pantasqa kashasqanta reparachinanpaj nerqa: “¿Qanqa cheqan runa kasqaykita yuyaspachu nishanki: ‘Noqaqa Diosmanta aswan cheqan kani’?”, nispa (Job 35:2). Manapuni allinchu Diosmanta astawan yachasqanchejta yuyayqa, nillataj allinchu Dios mana cheqantachu ruwasqanta yuyaypis. Chayrayku Elihú nerqa: “Diosqa nipuni ima sajratapis ruwanmanchu. Tukuy Atiyniyoj Diosqa ni imarayku mana cheqan kajtaqa ruwanmanchu”, nispa. Nillarqataj: “Tukuy Atiyniyoj Diospa jatun kaynintaqa mana rejsiyta atisunmanchu. Diosqa may jatun atiyniyoj, payqa ni jaykʼaj justicianta qʼewinchu, ruwasqasnenqa cheqanpuni kanku”, nispa (Job 34:10; 36:22, 23; 37:23). Arí, Diosqa ni jaykʼaj qhasillamanta maqanakunchu. Chanta, ¿imaraykutaj allinpi kausakunanchejta munaj Dios wakin kutis maqanakun? (1 Corintios 14:33).
Allinpi kausakunata munaj Dios maqanakun
9. ¿Imajtintaj allinta kausakunanchejta munaj Dios maqanakun?
9 Moisesqa Jehová “maqanakunapaj wapu” nispa jatunchaytawan nerqa: “Jehová Diosníy, dioses ukhupi, ¿pitaj qan jinari? Qanqa may llimphu Dios kanki. Ni pi diospis qan jinaqa kanchu”, nispa (Éxodo 15:11). Profeta Habacuc nillarqataj: “Ñawisniykeqa manchay llimphus kanku mana allin kajta qhawanallaykipajqa. Sajra kajtaqa mana qhawakullawajchu”, nispa (Habacuc 1:13). Jehovaqa munakuyniyoj, llimphu Dios, cheqan kajtataj ruwan. Chayrayku payqa wakin kutis atiyninwan thuñin (Isaías 59:15-19; Lucas 18:7). Jehová maqanakupaj wapu kasqanta nispaqa, mana nishanchu niña llimphuchu kasqanta. Astawanpis payqa llimphu kasqanrayku maqanakun (Éxodo 39:30).
10. 1) Génesis 3:15 chejninakuymanta parlasqan, ¿maykʼajtaj tukukonqa? 2) ¿Diosta kasukoj runaspaj imastaj kanqa?
10 Adanwan Evawan Diospa contranpi oqharikusqankutawan imachus kasqanpi tʼukurina (Génesis 3:1-6). Sichus Jehová chay ruwasqankuta qhawakullanman karqa chayqa, Tukuyta Kamachej kasqanqa pisipaj qhawasqa kanman karqa. Chayrayku cheqan kajta ruwaj Diosqa paykuna wañunankuta nerqa (Romanos 6:23). Bibliaj ñaupaj profecianqa nerqa Diospa kamachisnin, ‘katarej’ mirayninwan chejninakunankuta (Apocalipsis 12:9; Génesis 3:15). Chay chejninakuytaj tukukonqa Satanás chinkachisqa kajtin (Romanos 16:20). Chaytaj Diosta kasukoj runaspajqa may sumajpuni kanqa. Imajtinchus Satanás niña runasta engañanqachu, kay jallpʼataj uj paraisoman tukonqa (Mateo 19:28). Chaykamataj Satanaspa atiyninpi kajkuna Diospa kamachisninta ñakʼarichillanqankupuni. Chayrayku Jehovaqa wakin kutis llajtanta atiyninwan jarkʼanqa.
Diosqa sajra kajta atiyninwan chinkachin
11. ¿Imaraykutaj Dios Jatun Parata apachimorqa?
11 Diosqa atiyninwan Jatun Parata apachimuspa Noej tiempopi sajra runasta chinkacherqa. Génesis 6:11, 12 nin: “Cheqa Diosqa rikorqa kay jallpʼaqa maqanakuykunawan juntʼa kashasqanta, millachikunataj kasqanta. Diosqa kay jallpʼata qhawarimuspa rikorqa millachikuna kasqanta. Tukuy runasqa millay imasta kay jallpʼapi ruwasharqanku”, nispa. Jinapis, ¿Jehová saqellanmanchu karqa sajra runas kʼacha runasta chinkachinankuta? Mana. Jehovaqa millay kausayniyoj sajra runasta chinkachinanpaj Jatun Parata apachimorqa.
12. 1) ¿Imatataj Jehová Abrahanpa mirayninmanta nerqa? 2) ¿Imaraykutaj amorreos chinkachisqa kananku karqa?
12 Jehovaqa atiyninwan chinkachinanta nillarqataj cananeosta. Payqa Abrahanpa “mirayninnejta” kay jallpʼapi tukuy familias bendecisqa kanankuta nerqa. Chay juntʼakunanpajtaj Abrahanpa miraynin Canaán jallpʼata japʼikapunan karqa. Chaypitaj amorreos tiyakusharqanku. Diosqa chay runasta jallpʼankumanta qharqonanta nerqa ‘juchasninkumanta castigananpaj’. Jinapis Jehovaqa ‘castigasqa kananku tiempo’ chayamunantaraj suyananta nerqa. Chaytaj karqa 400 watasninman (Génesis 12:1-3; 13:14, 15; 15:13, 16; 22:18).b Amorreosqa chay 400 wataspi aswan millay kausayniyojman tukorqanku. Paykunaqa santosta yupaychaj kanku, runasta wañuchej kanku, millay kausayniyojtaj karqanku (Éxodo 23:24; 34:12, 13; Números 33:52). Wawasninkutapis qʼolachej kanku. Diostajrí llajtanta mana pusaykunmanchu karqa chay sajra runaspa chaupinkuman. Chayrayku nerqa: “Chay jallpʼaqa chʼichipaj qhawasqa kashan. Noqataj chay juchasninkurayku paykunata castigasaj. Chaypi tiyakojkunaqa kikin jallpʼankumanta qharqosqa kanqanku”, nispa (Levítico 18:21-25). Diosqa mana tukuyninkutapunichu wañuracherqa, manaqa allin sonqoyoj kajkunata perdonarqa. Chaykunamanta wakintaj kanku Rahab, gabaonitas ima (Josué 6:25; 9:3-27).
Sutinrayku maqanakun
13, 14. 1) ¿Imaraykutaj Jehová sutinta llimphuchananpuni karqa? 2) Israelitaspa tiemponpi, ¿imaynatá Jehová sutinta llimphucharqa?
13 Jehovaqa santo chayri llimphu, chayrayku sutinpis llimphullataj (Levítico 22:32). Jesusqa discipulosninman jinata mañakunankuta nerqa: “Sutiyki llimphusqa kachun”, nispa (Mateo 6:9, sutʼinchaynin). Satanasqa Edén huertapi Jehovamanta llullasta parlarqa, mana allin kamachejchu kasqantataj nerqa. Ajinamanta Adantawan Evatawan engañarqa Diospa contranpi oqharikunankupaj. Chayta ruwasqanqa Diospa sutinta pisipaj qhawacherqa, Diostapis sajrapaj qhawacherqa. Jehovarí chayta mana qhawakullarqachu, sutintaqa llimphuchananpuni karqa (Isaías 48:11).
14 Israelitasmanta ujtawan parlarina. Jehovaqa Abrahanpa mirayninnejta tukuy familiasta bendecinanta nerqa. Jinapis ichá israelitasqa Egiptopi esclavos kashaspa yuyarqanku Diospa nisqan ni jaykʼaj juntʼakunanta. Jehová Diostajrí paykunata kacharichispa, llajtanta jinataj sayarichispa sutinta llimphucharqa. Profeta Danielqa Diosmanta mañakushaspa kayta nerqa: “Jehová Diosniykoqa atiyniyoj makinwan Egipto jallpʼamanta llajtanta orqhomorqa, ajinamanta sutenqa sumaj rejsisqa”, nispa (Daniel 9:15).
15. ¿Imaraykutaj Jehová judiosta Babiloniamanta kacharichinan karqa?
15 Danielqa Jehovaman orakorqa judíos yanapata necesitashajtinku. Jehovarí judiosta salvaspa watejmanta sutinta llimphuchanan karqa. Mana kasukoj judiosqa Babiloniapi esclavos kasharqanku. Jerusalén llajtankutaj thuñisqa kasharqa. Danielqa yacharqa llajtankuman kutipojtinku, Jehovaj sutin jatunchasqa kananta. Chayrayku mañakorqa: “Jehová Diosníy, perdonawayku. Jehová Diosníy, qhawarimuwayku, yanapawaykutaj. Diosníy, qanpa sutiykirayku ama anchata qheparikuychu. Imaraykuchus llajtaykipis kamachisniykipis sutiykita apanku”, nispa (Daniel 9:18, 19).
Llajtanrayku maqanakun
16. Jehová sutinta llimphuchayta munasqan, ¿payllapi yuyasqantachu rikuchin?
16 Jehová sutinta llimphuchayta munasqan, ¿payllapi yuyasqantachu rikuchin? Mana. Payqa llimphu kasqanrayku, cheqan kajtataj munakusqanrayku llajtanta jarkʼan. Génesis 14 capituloqa parlan Abrahanpa sobrinon Lotta, familiantawan tawa reyes presochasqankumanta. Abrahantaj Diospa yanapayninwan chay atiyniyoj reyesta atiparqa. Ichapis kay atipasqanqa ‘Jehová Diospa Guerrasninmanta Libropi’ ñaupajta qhelqakorqa. Chay libropi qhelqasqa wakin guerrasmantataj mana Biblia parlanchu (Números 21:14). Chaywanpis Diosqa ashkha kutispiwanraj atipanan karqa.
17. Canaán llajtaman israelitas yaykusqankutawan, ¿imaynatá Jehová paykunarayku maqanakorqa? Wakinkunamanta parlariy.
17 Israelitas Canaanman yaykushajtinkuña, Moisés paykunaman nerqa: “Jehová Diosniykichejqa ñaupaqeykichejta rispa qankunarayku maqanakonqa, imaynatachus Egiptopi maqanakojta rikorqankichej ajinata”, nispa (Deuteronomio 1:30; 20:1). Jehová Diosqa Josuej tiemponpi, juecespa tiemponkupi, Judamanta cheqan reyespa tiemponkupi ima llajtanrayku maqanakorqa. Chayrayku Diospa llajtanqa enemigosninta tʼukunapaj jina atiparqa (Josué 10:1-14; Jueces 4:12-17; 2 Samuel 5:17-21).
18. 1) Jehová kikillanpuni kasqanrayku, ¿imatá ruwanqa? 2) ¿Imaynatá Génesis 3:15 juntʼakonqa?
18 Jehovaqa kikillanpuni, kay jallpʼatapis paraisoman tukuchenqapuni (Génesis 1:27, 28). Payqa sajra ruwayta chejnikullanpuni, llajtantapis munakullanpuni. Chayrayku tumpamantawan paykunarayku maqanakonqa (Salmo 11:7). Pisimantawan Génesis 3:15 versiculoj nisqan juntʼakonqa. Chaypachaqa Diospa llajtanta chinkachiyta munanqanku. Jehovatajrí sutinta llimphuchananpaj, llajtanta jarkʼananpaj ima, “maqanakunapaj wapu” kasqanta ujtawan rikuchenqa (Zacarías 14:3; Apocalipsis 16:14, 16).
19. 1) ¿Imaraykutaj Jehovata uj tatawan kikinchasunman? 2) Jehová jarkʼawasqanchejta yachaspa, ¿imatá ruwananchej tiyan?
19 ¿Imatá uj tata ruwanman familianman uj phiña animal qayllaykushasqanta rikuspa? Payqa chay animalta wañuchinman. Chayta ruwasqanmanta, ¿familian paywan phiñakunmanchu? Mana. Astawanpis paykunata jarkʼasqanmanta agradecekunkuman. Noqanchejpis Jehová sajra imasta chinkachejtin mana paymanta karunchakunchejchu. Imaraykuchus Jehovaqa chayta ruwan jarkʼanawanchejpaj. Chayrayku paytaqa astawan munakuna, jatunpajtaj qhawana. Jinamanta “Diosta kusichisqanman jina payta yupaychayta atinchej, payta manchachikuspa, tukuy sonqo jatunpaj qhawaspataj” (Hebreos 12:28).
“Maqanakunapaj wapu” Diosman qayllaykuna
20. Uj versiculota mana entiendespa, ¿imatá ruwasunman?
20 Bibliaqa Jehovaj wakin maqanakuykunasninmanta mana tukuynintachu sutʼinchan. Jehovaqa atiyninwan ni jaykʼaj qhasimanta thuñinchu, nitaj ima sajratapis ruwanchu. Bibliamanta uj versiculota entiendenapajqa ñaupajpi kaj, qhepanpi kaj versículos imatachus nisqanta leena tiyan, imaynachus chay tiempopi kausay kasqanmantapis yachakuna tiyan (Proverbios 18:13). Imaraykuchus Dios imatapis ruwasqanta manarajpuni entiendenchejchu chayqa, astawan paymanta yachakuna, imayna Dioschus kasqanpitaj tʼukurina. Chayta ruwaspaqa Jehovapi astawan atienekusun (Job 34:12).
21. ¿Nisunmanchu Jehová maqanakuta maskʼasqanta?
21 Jehová “maqanakunapaj wapu” kajtinpis, maqanakunan kajtillan maqanakun, nitaj maqanakuta maskʼanchu. Ezequielqa Jehovata carretanpi enemigosninwan maqanakunanpaj wakichisqata rikorqa. Jinapis uj kʼuychita muyuyninpi rikullarqataj, chaytaj Jehová mana chʼajwata maskʼasqanta rikuchin (Génesis 9:13; Ezequiel 1:28; Apocalipsis 4:3). Arí, Jehovaqa mana maqanakuta maskʼanchu, payqa sonqo tiyasqa Dios. Juanpis “Diosqa munakuymin” nispa qhelqarqa (1 Juan 4:8). Jehovaqa imaynachus kasqanman jina maychus kajta ruwan. May atiyniyoj, munakuyniyoj Diosman qayllaykuyta atisqanchejqa may sumaj.
a Judiospa kausayninkumanta qhelqaj Josefo nerqa: “Israelitasta qhatiykojkunaqa 600 maqanakuna carretasniyoj karqanku. 50 mil soldados caballospi risharqanku, 200 mil soldadostaj chakipi risharqanku, paykunaqa tukuyninku armasqas karqanku”, nispa (Antigüedades Judías, libro II, capítulo XV, sección 3).
b Yachakusqanman jina, ‘amorreos’ palabraqa Canaán jallpʼapi tukuy tiyakojkunamanta parlanapaj oqharikun (Deuteronomio 1:6-8, 19-21, 27; Josué 24:15, 18).
-
-
Cuidananpaj atiynin: “Diosqa pakakunanchej”Jehovaman qayllaykuna
-
-
7 YACHAQANA
Cuidananpaj atiynin: “Diosqa pakakunanchej”
1, 2. ¿Israelitas Sumaj Jallpʼaman rishaspa imaspitaj rikukorqanku? Chanta, ¿imata nispataj Jehová paykunata sonqocharqa?
ISRAELITASQA 1513 watapi J.n.j.a Sumaj Jallpʼaman risharqanku. Paykunaqa rinanku karqa mancharina chʼin jallpʼanta, “venenoyoj katari chaupita, alacranes chaupita ima” (Deuteronomio 8:15). Ñanpeqa enemigosninku paykunawan maqanakoj jamunkuman karqa. Jinapis Jehová Dios paykunata pusasharqa. Chayrayku pay imamantapis jarkʼayta aterqa.
2 Jehovaqa paykunata kayta nispa sonqocharqa: “Qankuna rikorqankichej imastachus egipciosta ruwasqayta. Rikullarqankichejtaj imaynatachus pusamorqaykichej noqa kashani chayman chayta, imaynatachus uj águila irpitasninta lijrasninpi apan ajinata apamorqaykichej”, nispa (Éxodo 19:4). Jehovaqa israelitasta yuyaricherqa egipciosmanta kacharichisqanta imaynatachus “uj águila irpitasninta lijrasninpi apan ajinata”. ¿Imaraykutaj nisunman Jehová uj águila jina cuidawasqanchejta? Chayta yachakuna.
3. ¿Imaynatá Jehová cuidawanchej?
3 Aguilaj lijrasnenqa jatuchaj, sumaj kallpayojtaj. Chay lijrasnenqa mana phawanallanpajchu, manaqa irpitasninta chiri wayrasmanta, ruphaymantapis jarkʼananpaj. Aguilaqa lijrasninta iskay metrota jina kicharin. Jehovaqa imaynatachus uj águila irpitasninta cuidan, ajinallatataj Israel llajtanta cuidarqa. Chʼin jallpʼapipis payta kasukojtinku cuidallarqapuni (Deuteronomio 32:9-11; Salmo 36:7). ¿Noqanchejtapis kay tiempopi cuidallawasuntajchu?
Diosqa cuidanawanchejta niwanchej
4, 5. ¿Imaraykutaj Jehová cuidanawanchejpi atienekusunman?
4 Jehovaqa kamachisninta cuidayta atin. “Tukuy Atiyniyoj Dios” kasqanrayku atiyninwan imatachus ruwayta munan chaytaqa ruwanpuni, nitaj pipis jarkʼayta atinchu, imaynatachus jatun mayuman ashkha yaku ujllata chayamojtin ni ima jarkʼayta atinchu ajinata (Génesis 17:1). Payqa imatachus munasqanta atiyninwan ruwanqapuni. ¿Chay atiyninwan llajtantapis cuidanmanchu?
5 Arí, cuidanman. Jehovaqa kamachisninta cuidananta niwanchej. Salmo 46:1 nin: “Diosqa pakakunanchej, kallpanchejtaj. Llakiypi kaspaqa paywan yanapachikullasunman”, nispa. “Mana jaykʼaj llullakoj” Dios kasqanrayku pay cuidanawanchejpi atienekusunman (Tito 1:2). Kunanqa imaynatachus Jehová kamachisninta cuidasqanta yachakuna.
6, 7. 1) ¿Imaynatataj ñaupa tiempopi ovejeros ovejasninkuta jarkʼaj chayri cuidaj kanku? 2) ¿Pi jinataj Jehová cuidayta munawanchej?
6 Jehovaqa Michejninchej, noqanchejtaj “llajtan kanchej, qʼomer pastosninpi michisqan ovejitasnin” (Salmo 23:1; 100:3). Ovejitas jina mana jarkʼakuyta atej uywasqa pisilla kanku. Ñaupa tiempopi ovejerosqa ovejasninkuta atojmanta, jukumarimanta, leonmanta, suwasmanta ima jarkʼanankupaj wapu kananku karqa (1 Samuel 17:34, 35; Juan 10:12, 13). Wakin kutistaj ovejitasninkuta yanapananku karqa. Uj oveja karupi uñachakojtenqa chay ovejata qhawaspa qhepakoj kanku. Chantá uñitata marqʼariykukuspa tropaman apaj kanku.
‘Corderosta ichurikuspataj apanqa’
7 Jehovaqa uj michejwan kikinchakun. Chaywantaj rikuchiwanchej tukuy sonqo cuidayta munawasqanchejta (Ezequiel 34:11-16). Isaías 40:11 nisqanta yuyarikuna. Chay versiculomanta iskay yachaqanapi parlarqanchejña. Chay versículo nin: “Ovejasnintaqa ovejero jina michenqa. Corderostaqa makinwan tantanqa, ichurikuspataj apanqa”, nispa. ¿Imaynamantá uj uña ovejita michejninwan marqʼarichikunman? Ichá uña ovejitaqa michejninman qayllaykuspa umitanwan chakinta tanqarinman. Chaywanpis michejpuni kʼumuykukuspa ichurikun chayri marqʼarikun. Sumaj Michejninchej Jehová ajinata cuidayta munawasqanchejta yachayqa mayta sonqochawanchej.
8. 1) ¿Pikunatataj Dios cuidananta nin? 2) ¿Imatataj Proverbios 18:10 nin? 3) ¿Jehová cuidanawanchejpaj sutillantachu kutin kutita oqharina tiyan?
8 Diosqa payman qayllaykojkunallata cuidananta nin. Proverbios 18:10 nin: “Jehová Diospa sutenqa sumaj ruwasqa torre jina. Chayman cheqan runaqa ayqekun, chaypitaj pakakun”, nispa. Ñaupa tiempopi runasqa jarkʼakunankupaj chʼin jallpʼaspi torresta ruwaj kanku. Imamantapis jarkʼakuyta munajqa chay torreman ayqenan karqa. Diospa sutinwanpis kikillantaj. Jarkʼakunapajqa mana sutillantachu kutin kutita oqharina tiyan, manaqa payta rejsina, paypi atienekuna, kamachisqanman jinataj kausakuna. Jehovaqa payman creeywan qayllaykojtinchej uj torre jina jarkʼanawanchejta niwanchej. Chay nisqanqa mayta munakuwasqanchejta rikuchin.
“Diosqa librawasqayku”
9. ¿Jehová llajtanta cuidanallantachu nerqa?
9 Jehovaqa mana cuidanallawanchejtachu niwanchej. Payqa milagrosta ruwaspa llajtanta cuidayta atisqanta rikucherqa. Jehovaqa ‘atiyninwan’ llajtanta enemigosninkumanta cuidarqa mana imananankupaj (Éxodo 7:4). Jehovaqa wakin runastapis atiyninwan cuidallarqataj.
10, 11. ¿Pikunatataj Jehová atiyninwan cuidarqa?
10 Sadracwan, Mesacwan, Abednegowanqa rey Nabucodonosor oromanta ruwachisqan santoman mana kʼumuykukorqankuchu. Chayrayku reyqa mayta phiñakorqa, laurashaj hornomantaj paykunata wijchʼuykunanta nerqa. Nabucodonosorqa jatunchakuspa nerqa: “Ni mayqen diospis makiymanta librayta atisonqachejchu”, nispa (Daniel 3:15). Chay kinsa jovenesqa Jehová yanapananta mana yachaspapis, pay atiyninwan cuidananpi atienekorqanku. Chayrayku nerqanku: “Sirviyku chay Diosqa librawasqayku”, nispa (Daniel 3:17). Hornotaqa parichiyta yachaj kanku chaymanta uj qanchis kutistawan paricherqanku, chaytaj Tukuy Atiyniyoj Diospajqa ni imapischu karqa. Payqa kamachisninta salvarqapuni. Chayrayku Nabucodonosorqa tʼukuspa nerqa: “Mana waj dios kanchu kay Dios jina salvayta atejqa”, nispa (Daniel 3:29).
11 Jehovaqa tʼukunapaj jina atiyninta rikuchillarqataj Wawanpa kausayninta doncella Mariaj wijsanman churaspa. Uj ángel Mariaman nerqa: “Qanqa onqoj rikhurispa uj qhari wawata nacechikunki”, nispa. Chantá nillarqataj: “Espíritu santo qanman jamonqa, Aswan Patapi kaj Diospa atiynin llanthuykusonqa”, nispa (Lucas 1:31, 35). Diospa Wawanqa ni jaykʼaj jina Jehová cuidananta necesitarqa. Mariaqa juchasapa karqa. Jinapis, ¿wawan juchayojllatajchu nacekunman karqa? ¿Jesusta Satanás wañuchiyta atinmanchu karqa mamanpa wijsallanpiraj kashajtin? Mana. Jehovaqa Mariaj wijsanman Wawanpa kausayninta churasqanmantapacha Mariata atiyninwan jarkʼarqa ni pi, nitaj imapis Wawanta imanananpaj. Jehovaqa Jesusta wiñashajtin cuidallarqapuni (Mateo 2:1-15). Payqa munasqa Wawan Jesusta cuidarqa kausayninta qorqa chay pʼunchaykama.
12. ¿Imaraykutaj Jehová wakin runasta milagroswan cuidarqa?
12 ¿Imaraykutaj Jehová wakin runasta milagroswan cuidarqa? Paypa munaynin juntʼakunanpaj. ¿Imatataj Jehová runaspaj munan? Wiñaypaj kausakunankuta. Chaypajtaj Jesús kausananpuni karqa, ajinamanta kausayninta runasrayku qonanpaj. Imaynasmantachus Dios runasta cuidasqanqa, “yachachinawanchejpaj qhelqasqa karqa, jinallataj suyakuyniyoj kananchejpaj. Imaraykuchus Diosmanta Qhelqasqaqa sinchʼita sayanapaj, sonqochakunapaj ima yanapawanchej” (Romanos 15:4). Jehová atiyninwan imastachus ruwasqanta yachakoyqa, tukuy atiyniyoj Diosninchejpi atienekunapaj yanapawanchej. ¿Kay tiempopipis Dios cuidallawasunmantajchu?
¿Tukuy sajra imasmantapunichu Dios cuidawanchej?
13. ¿Ima niytataj munan Jehová cuidanawanchejta nisqan?
13 Jehová cuidanawanchejta nisqanqa, mana niyta munanchu milagrosta ruwaspapuni cuidanawanchejta. Diosqa mana niwanchejchu kay sajra mundopi ni ima llakiyniyoj kananchejta. Diospa kamachisninmanta wakenqa sufrinchej: wajchas kasqanchejrayku, guerras kasqanrayku, onqosqanchejrayku, wañuy kasqanrayku ima. Jesuspis sutʼita nerqa discipulosnin paypi creesqankurayku ichapis wañuchisqa kanankuta. Chayrayku nerqa ‘tukukuykama aguantanankuta’ (Mateo 24:9, 13). Jehová tukuy imamanta atiyninwan cuidawasunman chayqa, Satanasqa ichapis ninman cuidawasqanchejraykulla Jehovata yupaychasqanchejta, nitaj munakusqanchejraykuchu (Job 1:9, 10).
14. ¿Jehová tukuytachu kikinta cuidawanchej? Sutʼinchariy.
14 Jehovaqa unaypis mana tukuy kamachisnintachu cuidarqa mana wañuchisqas kanankupaj. Apóstol Santiagomantawan Pedromantawan parlarina. Santiagotaqa 44 wata chaynejta Herodes wañuchicherqa. Paytaqa Jehová mana uj milagronejtachu salvarqa. Jinapis pisi tiemponman Pedrota “Herodespa makinmanta” kacharicherqa (Hechos 12:1-11). Santiagoj hermanon Juantajrí, Pedromantawan Santiagomantawan nisqa, aswan unayta kausakorqa. Rikunchej jina Diosqa mana tukuytachu kikinta cuidawanchej. Chantá “desgracia tiempopis, mana yuyasqallamanta ima llakiypis” tukuyman chayawasunman (Eclesiastés 9:11). Ajina kajtin, ¿imaynatá Jehová kay tiempopi cuidawanchej?
¿Imaynatá Jehová cuidawanchej?
15, 16. 1) ¿Imaynapí yachanchej Jehová llajtanta cuidanawanchejta? 2) ¿Imaynapí yachanchej Jehová kunan cuidashawasqanchejta, ‘manchay ñakʼariy’ tiempopipis cuidanawanchejta?
15 Imaynatachus Jehová cuidawasqanchejta qhawarina. Noqanchejqa sutʼita yachanchej Jehová tukuynin llajtanta cuidanawanchejta. Mana cuidawajtinchejqa Satanás chinkarparichiwasunman. Arí, ‘kay mundota kamachej’ Satanasqa, Jehovallata yupaychayta chinkachiytapuni munashan (Juan 12:31; Apocalipsis 12:17). Aswan atiyniyoj gobiernos manaña willananchejta kamachiwajtinchejpis, chinkachiyta munawajtinchejpis sinchʼita sayallanchejpuni, mana saykʼuspataj willallanchejpuni. ¿Imaraykutaj gobiernos willayninchejta mana sayachiyta atinkuchu pisilla kajtinchejpis? Jehová uj águila jina ‘lijrasnin urapi pakaykuwasqanchejrayku’ (Salmo 17:7, 8).
16 Jehová ‘manchay ñakʼariy’ tiempopi imaynatachus cuidanawanchejta yachakuna. Diosninchej sajra runasta chinkachishajtenqa mana imatapis manchachikunachu kanqa. Imaraykuchus “Jehová Diosqa sonqo kʼajaywan payta yupaychajkunata pruebamanta librayta yachan. Mana cheqan runastarí, juicio pʼunchaypi chinkachisqa kanankupaj waqaychan” (Apocalipsis 7:14; 2 Pedro 2:9). Chay tiempo chayamunankamaqa kay iskay imasta ama qonqanachu. Uj kaj, Jehovaqa ni jaykʼaj saqenqachu tukuy kamachisnin wañuchisqa kanankuta. Iskay kaj, Jehovaqa payta kasukuspa sinchʼita sayajkunaman mosoj jallpʼapi wiñay kausayta qonqa, wañuporqanku chaypis kausarichimonqa. Arí, wañupoj kamachisnenqa Diospa yuyayninpi kashanku (Juan 5:28, 29).
17. ¿Imaynatataj Jehová Palabranwan yanapawanchej?
17 Kunanpis Jehovaqa ‘palabrannejta’ yanapallawanchejtaj. Palabranqa cambianapaj, kusisqa kausakunapaj ima yanapawanchej (Hebreos 4:12). Biblia nisqanta kasukunchej chayqa, ashkha llakiykunamanta librakunchej. Isaías 48:17 nin: “Noqa Jehová Diosniyki kani, noqa yachachiyki imachus qanpaj allin kasqanta”, nispa. Arí, Diospa Palabranman jina kausakuspaqa, mana anchata onqonchejchu, unaytataj kausakunchej. Bibliaj nisqanta kasukuspaqa, khuchichakuy juchamanta, millay kausaymanta, drogasmanta, cigarrota pitaymanta ima karunchakunchej. Ashkha runastaj chay imasmanta mana karunchakuspa ñakʼarinku (Hechos 15:29; 2 Corintios 7:1). Jehovaman mayta agradecekunchej Palabranwan yanapawasqanchejmanta.
Jehovaqa amigosnillanpuni kanapaj yanapawanchej
18. ¿Imaynatá Jehová yanapawanchej amigosnillanpuni kanapaj?
18 Jehovaqa paywan amigosllapuni kanapaj yanapawanchej. Payqa tukuy imata qowanchej pruebaspi kaspa aguantanapaj, nitaj paymanta karunchakunapaj. Jehovaqa mana pisi watasllatachu kausananchejta munan, manaqa wiñaypaj. ¿Imatataj Jehová qowanchej paywan amigosllapuni kanapaj? Chayta qhawarina.
19. ¿Imaynatá Diospa espíritu santon yanapawanchej?
19 Jehovaqa ‘mañakusqanchejta uyarin’ (Salmo 65:2). Chayrayku sinchʼi llakisqa kashaspa payman imaynachus kashasqanchejta willakuna. Paytaj ‘sonqo tiyaykuyta qowasunchej’ (Filipenses 4:6, 7). Diosqa mana uj milagronejtachu llakiyninchejta chinkachenqa. Jinapis tukuy sonqo paymanta mañakojtinchej yachayta qowasun llakiyninchejta atipanapaj (Santiago 1:5, 6). Diosqa paymanta mañakojkunaman espíritu santonta qon (Lucas 11:13). Diospa espíritu santonqa yanapawanchej ima pruebatapis, ima llakiytapis atipanapaj. Diosmanta jamun chay ‘sumaj ateyqa’ mosoj jallpʼapi allin kausay kanankama aguantanapaj yanapawasun (2 Corintios 4:7).
20. ¿Imaynamantá Jehová hermanosnejta cuidawanchej?
20 Jehovaqa wakin kutipi hermanosnejta atiyninwan cuidawanchej. Payqa jallpʼantinmanta ‘hermanosman’ ujchawanchej (1 Pedro 2:17; Juan 6:44). Tukuy hermanoswan ujchasqas kausakusqanchejqa, Diospa espíritu santon yanapawasqanchejta rikuchin. Jehovaj espiritunpa yanapayninwanqa munakuyniyoj, kʼacha sonqoyoj, kʼachastaj kanchej (Gálatas 5:22, 23). Chayrayku ima llakiypipis kashajtinchej, uj hermano munakuywan sonqochawajtinchej chayri kallpachawajtinchej, Jehová Diosninchejman agradecekunchej ajinata cuidawasqanchejmanta.
21. 1) ¿Imastataj Jehová ‘allin kamachi yuyayniyojnejta’ qowanchej? 2) ¿Imaynatá Jehová amigollanpuni kanaykipaj yanapasorqa?
21 Jehovaqa ‘allin kamachi yuyayniyojnejta’ yanapallawanchejtaj. Allin kamacheqa Bibliamanta sumaj yachachiykunata maychus tiemponpi mikhunata jina qowanchej, chaytaj kallpachawanchej. Chayrayku tiyapuwanchej Torremanta Qhawaj, ¡Rijchʼariy! revistas, waj publicaciones ima. Chantá tiyapullawanchejtaj Internetpi jw.org paginanchej, tantakuykuna, jatuchaj tantakuykuna ima. Chaykunatataj japʼinchej maychus tiemponpi, necesitasqanchejman jinataj (Mateo 24:45). Ichá maykʼajllapis tantakuypi kashajtinchej hermanos tapuykunaman kutichisqanku, uj discurso chayri uj mañakuy kallpachawarqanchej. Chantapis ichá uj revistaj yachaqanan mayta kallpachawarqanchej. Tukuy chaykunata Jehová qowanchej amigosnillanpuni kanapaj.
22. ¿Imapajtaj Jehová atiyninta rikuchinpuni? ¿Imaraykú chay may sumaj?
22 Jehová “Diosqa paypi pakakojkunapaj jarkʼakuna escudo” (Salmo 18:30). Yachanchej jina Jehovaqa kay tiempopi mana tukuy ñakʼariykunamantachu atiyninwan cuidawanchej. Chaywanpis munayninta juntʼananpaj atiyninta rikuchinpuni. Ajinamantataj llajtanpi kajkunaqa qhepaman aswan sumajta kausakusun. Payman qayllaykullasunpuni, munakuynillanpipunitaj kasun chayqa, wiñaypaj kausakusun. Chayrayku kay tiempopi llakiyninchejqa “uj tiempollapaj, nitaj imapischu” (2 Corintios 4:17).
a J.n.j. letrasqa “Jesús niraj jamushajtin” niyta munan.
-
-
Allinchananpaj atiynin: Jehovaqa ‘tukuy imata mosojyachin’Jehovaman qayllaykuna
-
-
8 YACHAQANA
Allinchananpaj atiynin: Jehovaqa ‘tukuy imata mosojyachin’
1, 2. ¿Imastaj kay tiempopi runasta llakichin? ¿Noqanchejtapis chaykuna llakichillawanchejtajchu?
UJ WAWITAQA pujllanan chinkarparejtin chayri pʼakirparikojtin mayta waqan. Chaywanpis tatan pujllananta taripojtin chayri allinchapojtin mayta kusikun. Tatanpajqa pujllananta maskʼapuy chayri allinchapuy mana imaspichu. Wawitapajrí tatan imatachus ruwasqanqa may sumaj. Imajtinchus wawitaqa yuyarqa niña ujtawan pujllananta tarikapunanta chayri pujllanan niña allinchakunanta.
2 May Sumaj Tatanchej Jehovapis chay tata jinallataj ruwan. Payqa watejmanta qowasun imastachus pierdenchej chay imasta. Noqanchejqa kay ‘qhepa pʼunchaykunapi’ mana pujllanastachu pierdenchej, manaqa aswan sumaj imasta (2 Timoteo 3:1-5). Noqanchejqa pierdesunman wasinchejta, kapuyninchejta, trabajonchejta, kausayninchejta ima. Chantá ichá llakichiwanchej kay jallpʼanchej mana allinman tukushasqan, ashkha animales, plantaspis chinkapushasqan. Chantapis familianchejmanta pillapis wañupojtenqa astawanraj llakikunchej. Arí, chay jina llakeyqa mayta ñakʼarichiwanchej (2 Samuel 18:33).
3. ¿Imatataj Hechos 3:21 niwanchej? Chanta, ¿imaynatataj Jehová chayta ruwanqa?
3 Jehová tukuy imata allinchananpaj atiyniyoj kasqanta yachayqa kallpachawanchej. Kay yachaqanapi yachakusunchej Jehová ashkha imasta allinchayta atisqanta, allinchanqapunitaj. Bibliaqa niwanchej Jehová ‘tukuy imata allinchananta’ (Hechos 3:21). Chaytataj ruwanqa Cristo Gobiernonpi kamachishajtin. Chay Gobiernoqa 1914 watapi cielopi kamachiyta qallarerqa (Mateo 24:3-14).a Imastachus Jehová allinchananta chayri mosojyachinanta yachakuna. Wakintaqa kay tiempopiña rikushanchej, wakintataj aswan qhepaman rikusunchej.
Jehovallata yupaychay watejmanta sayarin
4, 5. 1) ¿Imataj Diospa llajtanwan karqa? 2) ¿Imastataj Jehová ñaupajmantaña willarqa?
4 Jehovaqa tukuy imata allinchanña llajtan watejmanta payllata yupaychananpaj. Imaynatachus chayta ruwasqanta entiendenapaj imaschus Judá llajtapi kasqanta qhawarina. Chayta yachayqa yanapawasun Jehová tukuy imata allinchananpaj atiyniyoj kasqanta entiendenapaj (Romanos 15:4).
5 Jerusalén llajta 607 watapi J.n.j. thuñisqa kajtin Diosta kasukoj judíos imaynachus kashasqankupi tʼukurina. Llajtankoqa thuñisqa karqa, Salomón ruwacherqa chay templopis thuñisqallataj karqa. Chay templollapi Jehovata yupaychaj kanku Jehová munasqanman jina (Salmo 79:1). Llajtanku thuñisqa kashajtin mana wañuchisqa kajkunaqa Babiloniaman presos apasqa karqanku. Llajtankutaj chʼinpacha qhepakorqa, kʼita animalesllañataj chaypi tiyakorqanku (Jeremías 9:11). Chayrayku ichapis yuyarqanku llajtanku manaña ujtawan sayarichisqachu kananta (Salmo 137:1). Chaywanpis Jehovaqa ñaupajmantaña thuñisqa kananta willarqa, watejmanta sayarichisqa kanantapis willallarqataj.
6-8. 1) ¿Imamantataj ashkha profetas parlarqanku? 2) ¿Imaynatataj chay profecías ñaupajta juntʼakorqa? 3) ¿ Imaynatataj chay profecías kunan juntʼakushan?
6 Diospa llajtan, templopis watejmanta sayarichisqa kananmantaqa ashkha profetas parlarqanku.b Chay profetasnejta Jehová nerqa, Jerusalén llajta watejmanta sayarichisqa kananta, runas chaypi tiyakunankuta, jallpʼasninku sumajta poqonanta, phiña kʼita animalesmanta, enemigosninkumantapis jarkʼananta. Jehová nillarqataj jallpʼankoqa uj huertaman jina tukunanta (Isaías 65:25; Ezequiel 34:25; 36:35). Jehovallata yupaychaypis templopis watejmanta sayarichisqa kanan karqa (Miqueas 4:1-5). Jehová profetasninnejta chayta nisqanqa, preso apasqa judiosta kallpacharqa. Chaytaj yanaparqa Babiloniapi judíos 70 watasta aguantanankupaj.
7 Jerusalén watejmanta sayarichisqa kanan tiempo chayamojtin, judiosqa Babiloniamanta kacharichisqa kaytawan Jerusalenpi templota sayaricherqanku (Esdras 1:1, 2). Jehovaqa judíos payllata yupaychasqankurayku paykunata bendicerqa, jallpʼankutapis sumajta poqocherqa. Chantá enemigosninkumanta, jallpʼankupi unayta tiyakoj kʼita phiña animalesmanta ima jarkʼarqa. Judiosqa Jehová atiyninwan tukuy imata allinchasqanmanta maytachá kusikorqanku. Chaywanpis tukuy chayqa profeciaspa juntʼakuyninmanta qallariynillan karqa. Imajtinchus ‘qhepa pʼunchaykunapiraj’, nisunman tiemponchejpiraj astawan juntʼakunan karqa, Davidpa mirayninmanta uj runa kamachiyta qallarejtin (Isaías 2:2-4; 9:6, 7).
8 Jesusqa 1914 watapi kamachiyta qallarisqanmanta pisi tiemponman, Diospa llajtanta yanaparqa Jehovallata yupaychanankupaj. Persiamanta kamachej Ciroqa judiosta 537 watapi J.n.j. Babiloniamanta kacharicherqa, ajinallatataj Jesuspis ajllasqa cristianosta ‘Jatun Babiloniamanta’, nisunman llulla religionesmanta kacharicherqa (Apocalipsis 18:1-5; Romanos 2:29). Cheqa cristianosqa 1919 watamantapacha Jehovallataña pay munasqanman jina yupaycharqanku (Malaquías 3:1-5). Chaymantapacha Jehovaj llajtanqa mana rikukoj templopi Jehovata yupaychashanku. Chay mana rikukoj temploqa ninakun Diosta munayninman jina yupaychayta atisqanchejwan. ¿Imaraykú kayta yachay may sumaj?
Jehovallata yupaychay yanapawanchej
9. 1) Apóstoles wañupusqankutawan, ¿imataj karqa? 2) ¿Imatá Jehová kay tiemponchejpi ruwarqa?
9 Ñaupa cristianoswan imaschus kasqanta yuyarikuna. Paykunaqa ashkha bendicionesta japʼerqanku. Jinapis Jesuswan apostoleswanqa Jehovallata yupaychay pisimanta pisi chinkananta nerqanku (Mateo 13:24-30; Hechos 20:29, 30). Ajinapunitaj karqa, apóstoles wañupojtinku llulla cristianos rikhurerqanku. Religionta kamachejkunataj Bibliamanta pantasqata yachacherqanku, runastapis costumbresninkuman jina ruwacherqanku. Chayraykutaj runasqa Diosman mana qayllaykuyta atillarqankuchu. Paykuna yachachej kanku Diosqa kinsa uyayoj kasqanta, curaman confesakuna kasqanta, virgen Mariamanta, waj santosmantawan mañakuna kasqanta. Chaytataj ruwarqanku may chhika watasta, kunankamataj ajinallapuni. May chhika llulla yachachiykuna tiyan, ashkha runastaj ni jaykʼaj jina sajra imasta ruwashanku. Jinapis Jehovaqa tʼukuna atiyninwan payllata yupaychayta watejmanta sayaricherqa. Chayta ruwasqantaj kay tiempopi imamantapis aswan sumaj.
10, 11. 1) ¿Imaraykutaj Diospa llajtanpi paraisopi jina kausakushasqanchej aswan sumajman tukushan? ¿Imatá ruwawaj chay paraisopi jina kausakunaykipaj? 2) ¿Imayna runastataj Jehová llajtanman pusamun? Chanta, ¿imastá paykuna rikonqanku?
10 Kay tiempopi cheqa cristianosqa Diospa llajtanpi paraisopi jina kausakushanchej. Chay paraisotaj sapa kuti aswan sumajman tukushan. ¿Imaraykú? Uj kaj, Jehovallata yupaychasqanchejrayku. Payqa yanapawanchej mana llulla religionespa yachachisqankuwan engañachikunapaj. Chantapis sumaj yachachiykunata mikhunata jina qowanchej. Ajinamanta cielopi Tatanchejta sumajta rejsinchej, kusichinchej, qayllaykunchejtaj (Juan 4:24). Iskay kaj, Diospa llajtanpi paraisopi jina wajkunawan kausakushasqanchejrayku. Isaías nerqa jina, Diosqa kay ‘qhepa pʼunchaykunapi’ payta yupaychajkunata allinpi kausakuyta yachachiwanchej. Payqa yachachillawanchejtaj mana maqanakunata. Juchasapa runas kajtinchejpis, ‘mosoj runa kaywan pʼachallikunapaj’ yanapawanchej. Kallpachakojtinchejtaj espíritu santonta qowanchej, chaytaj aswan kʼachas kanapaj yanapawanchej (Efesios 4:22-24; Gálatas 5:22, 23). Diospa espiritunman jina kausakojkunaqa, uj paraisopi jinaña kashanchej.
11 Jehovaqa payta munakoj runasta, allinpi kausakuyta munajkunata, ‘Diosta necesitasqankuta reparakojkunata’ ima llajtanman pusamun (Mateo 5:3). Chay runastaj Dios kay jallpʼapi tukuy imata allinchasqanta rikonqanku.
“Tukuy imata mosojyachishani”
12, 13. 1) ¿Imaynatataj Jehovaj nisqasnin aswan qhepaman juntʼakorqa? 2) ¿Imaynata kausakunanchejtataj Jehová munan? ¿Ima suyakuytataj chay qowanchej?
12 Ashkha profeciasqa mana Jehovallata yupaychay sayarichisqa kanallanmantachu parlarqanku. Profeta Isaiasqa qhelqarqa onqosqas, suchus, ciegos, joqʼaras ima sanoyachisqas kanankuta, wañuypis chinkananta (Isaías 25:8; 35:1-7). Chay qhelqasqantaj mana Israel nacionpichu juntʼakorqa, manaqa kay tiempopi juntʼakushan Diosta yupaychayninchejpi, aswan qhepamantaj tukuy runaspi juntʼakonqa. ¿Imaraykú chayta ninchej?
13 Jehovaqa Edén huertapi imatachus kay jallpʼapaj munasqanta nerqa. Payqa runas may kusisqas, ni imamanta onqospa, ujchasqas kausakunankuta munarqa. Ñaupaj qhariwarmeqa jallpʼata, chaypi kausajkunata ima sumajta cuidaspa, jallpʼantinta paraisoman tukuchinanku karqa (Génesis 1:28). Kay tiempopi kausayqa ni tumpallatapis chayman rijchʼakunchu. Chaywanpis Jehovaj munaynenqa juntʼakonqapuni (Isaías 55:10, 11). Jesustaj Diospa Gobiernonpi kamachishaspa kay jallpʼata uj paraisoman tukuchenqa (Lucas 23:43).
14, 15. 1) ¿Imaynatataj Jehová ‘tukuy imata mosojyachenqa’? 2) ¿Imaynataj paraisopi kausay kanqa? 3) ¿Imajtintaj paraisota mayta suyakushanki?
14 Jallpʼa uj paraisoman tukushasqanta rikushasqaykipi tʼukuriy. Jehovaqa chay tiempomanta nin: “Tukuy imata mosojyachishani”, nispa (Apocalipsis 21:5). Jehovaqa chaywan nisharqa sajra runasta atiyninwan chinkachinanta, ‘mosoj cielowan mosoj jallpʼawan’ imallataj kananta. Chay niyta munan cielomanta uj mosoj Gobierno kamachimunanta, kay jallpʼapitaj Diosta munakoj, kasukoj runasllaña kanankuta (2 Pedro 3:13). Satanaswan supaykunasninwan watasqa kanqanku (Apocalipsis 20:3). Niñataj pitapis chejnikuyman, sajra ruwayman ima tanqayta atenqankuchu. Chaymá kusiy kanqaqa.
15 Chay tiempopi jallpʼata sumajta cuidasun, imaynatachus Dios qallariypi munarqa ajinata. Jallpʼaqa sapitallanmanta allinman tukuyta atin. Qochaspi, mayuspi yakusqa niña pipis chʼichichajtin llimphitu kanqa. Maypichus guerras tiyan chay lugarespis kʼachituman tukonqa. Mayta kusikusunchej tukuy jallpʼantin uj kʼachitu paraisoman tukunanpaj yanapakuspa. Chantapis manaña animalesta wañuchisunchu, nitaj plantastapis chinkachisunchu. Chayta ruwanamantaqa Jehovaj tukuy ruwasqasninwan allinpi kasunchej. Wawitaspis phiña animalesta manaña manchachikonqankuchu (Isaías 9:6, 7; 11:1-9).
16. ¿Imaynamantaj cuerponchej paraisopi tukonqa?
16 Paraisopeqa tukuypis sanitosman tukonqanku. Armagedonpi mana wañojkunaqa paraisopi uj milagronejta sanoyachisqa kanqanku. Jesusqa Jehovaj atiyninwan ciegosta, joqʼarasta, suchusta, waj onqoyniyojkunata ima sanoyachenqa, imaynatachus kay jallpʼapi kashaspa sanoyacherqa ajinata (Mateo 15:30). Machituspis jovenyanqanku payitaspis sipasyanqanku, kallpankumantaj kutiponqanku (Job 33:25). Kʼusu aychankupis lluskʼayanqa, makisninkupis chakisninkupis sanitosman tukonqanku, watejmantataj kallpayoj kanqanku. Imaschus jucharayku ñakʼarichiwanchej chaykunapis, pisimanta pisi chinkaponqa. Arí, Jehová atiyninwan tukuy imata allinchajtin mayta agradecekusunchej. Chantapis Jehovaqa uj imatawan ruwallanqataj.
Jehová wañusqasta kausarimonqa
17, 18. 1) ¿Imaraykutaj Jesús saduceosta kʼamerqa? 2) ¿Imaraykutaj Elías uj viudaj wawitanta Jehová kausarichinanta mañakorqa?
17 Saduceosqa wañusqas kausarimunankupi mana creejchu kanku. Chayrayku Jesús paykunata kʼamerqa: “Qankunaqa pantasqa kashankichej. Mana rejsinkichejchu Diosmanta Qhelqasqata, nitaj Diospa atiynintapis”, nispa (Mateo 22:29). Jehovaqa wañusqasta kausarichiyta atisqanta Bibliapi willawanchej. Chayta yachakuna.
18 Eliaspa tiempo imachus kasqanpi tʼukurina. Uj viudaj wawanqa wañuporqa, marqʼayninpitaj japʼisharqa. Profeta Eliastaj chayta rikuspa mayta llakikorqa. Payqa chay viudaj wasinpi alojasqa kasharqa. Chay ñaupajllata Eliasqa chay wawitata yanaparqa yarqhaymanta mana wañunanpaj. Chayrayku paypis chay wawitata maytachá munakorqa. Chay wawitaj mamanqa sinchʼi llakisqa kasharqa, imajtinchus qosanqa wañuporqaña, chay wawitallanñataj paywan kasharqa. Payqa suyasharqa viejitaña kajtin, chay wawan cuidananta. Chantapis payqa yuyarqa imatachá mana allintachu ruwasqanmanta Dios castigashasqanta. Chayrayku Eliasqa yanapariyta munarqa. Chay wawitata mamanpa marqʼayninmanta oqharispa altos wasipi puñuna cuartonman aparqa. Chantá Jehovamanta mañakorqa kausarichinanta (1 Reyes 17:8-21).
19, 20. 1) ¿Imatá Abrahán ruwarqa sinchʼi creeyniyoj kasqanrayku? 2) ¿Imatá Jehová ruwarqa Elías sinchʼi creeyniyoj kasqanrayku?
19 Eliasmanta astawan ñaupajtaña Abrahanqa Jehová wañusqasta atiyninwan kausarichinanpi creerqa. Imaraykuchus Jehovaqa Abrahán 100 watasniyoj, warmin Sarataj 90 watasniyoj kashajtin, atiyninwan wawitayoj kanankupaj yanaparqa (Génesis 17:17; 21:2, 3). Aswan qhepamantaj Jehovaqa, Abrahanta nerqa wawanta uj jaywanata jina qʼolachipunanta. Abrahantaj wawan wañupojtinpis Jehová kausarichimunanpi creerqa (Hebreos 11:17-19). Chayrayku Abrahanqa niraj orqoman wicharishaspa kamachisninman nerqa: “Wawaywan [...] kutinpusqayku”, nispa (Génesis 22:5).
“Qhawariy, wawayki kausashan”
20 Jehovaqa mana saqerqachu Abrahán wawan Isaacta wañuchinanta. Chayrayku Isaacta mana kausarichimunanchu karqa. Eliaspa tiemponpitaj viudaj wawitan wañuporqapuni. Jinapis mana unaytachu wañusqa karqa. Imaraykuchus Jehovaqa profetaj mañakusqanta uyarispa viudaj wawitanta kausaricherqa. Chayrayku Eliasqa wawata mamanman jaywapushaspa nerqa: “Qhawariy, wawayki kausashan”, nispa (1 Reyes 17:22-24).
21, 22. 1) ¿Imaraykutaj Bibliapi qhelqasqa kashan Jehová wañusqasta kausarimusqanmanta? 2) ¿Imatataj Juan 5:28, 29 nin paraisopi wañusqas kausarimunankumanta?
21 Jehová Diosqa Eliaspa tiemponpi ñaupaj kutirayku atiyninwan uj runata kausaricherqa. Aswan qhepamantaj Jehovaqa atiyninta qorqa Eliseoman, Jesusman, Pabloman, Pedroman ima wañusqasta kausarichinankupaj. Chaywanpis chay kausarimojkunaqa wañupullarqankutaj. Jehová wañusqasta kausarichimusqanqa aswan qhepamanpis kausarichimunallantataj rikuchiwanchej.
22 Jesús nerqa: “Noqa kani kausarimuy, kausaytaj”, nispa. Paraisopitaj Jesusqa chay nisqanman jinapuni ruwanqa (Juan 11:25). Arí, mana yupay atina runasta kausarichimonqa, paykunataj paraisopi wiñaypaj kausakuyta atenqanku (Juan 5:28, 29). Imayna kusiychus kananpi tʼukurina. Kausarimojkunaqa familiankuwan, amigosninkuwan ima tinkukaponqanku. May kusiywanchá abrazanakonqanku. Chaypacha Jehovata tukuy jatunchasunchej atiyninwan runasta kausarichimusqanrayku.
23. ¿Imaynatá Jehová may atiyniyoj kasqanta rikucherqa? Chanta, ¿ima suyakuytataj chay qowanchej?
23 Jehovaj nisqanpeqa tukuy sonqo atienekusunman. Payqa may munasqa Wawanta kausaricherqa angelesmanta aswan atiyniyojta. Ajinamanta Jehovaqa may jina atiyniyoj kasqanta rikucherqa. Jesusqa kausarichisqa kasqanmanta qhepaman ashkha runasman rikhurerqa (1 Corintios 15:5, 6). Chayta yachayqa wañusqas kausarimunankupi mana creejkunatapis yanapanman Jehová wañusqasta kausarichimunanpaj atiyniyoj kasqanpi creenankupaj.
24. ¿Imaraykutaj ninchej Jehová wañusqasta kausarichinantapuni?
24 Jehovaqa wañusqasta kausarichiyta munan, chayta ruwananpajtaj atiyniyoj. Diospa kamachin Jobqa sutʼita yacharqa Jehová wañusqasta kausarichiyta munasqanta (Job 14:15). Jehovaqa atiyninwan wañusqasta kausarichiytapuni munashan. Chayta yachaytaj payman astawan qayllaykuchiwanchej. Chaywanpis Jehovaqa atiyninwan mana wañusqasllatachu kausarichenqa, manaqa aswan ashkha imastawanraj ruwanqa. Chayrayku Jehovaman astawan qayllaykunallapuni, paraisopi kaspataj imaynatachus Jehová ‘tukuy imata mosojyachisqanta’ rikusun (Apocalipsis 21:5).
a “Tukuy imata Dios allinchanan” tiempoqa Gobiernon sayarichisqa kasqantawan qallarerqa. Chaypacha rey Davidpa mirayninmanta uj Rey wiñaypaj kamachiyta qallarerqa, Davidman Dios nisqanman jina (Salmo 89:35-37). Babilonia Jerusalenta 607 watapi J.n.j. thuñisqanmantapacha, Davidpa mirayninmantaqa ni pipis Diospa kamachina tiyananpi kamacherqarajchu. Bibliaj profeciasnintajrí nerqaña Davidpa mirayninmanta uj rey kananta. Chay profeciastaj juntʼakorqa Jesús cielopi Rey jina churasqa kashajtin.
b Moisés, Isaías, Jeremías, Ezequiel, Oseas, Joel, Amós, Abdías, Miqueas, Sofonías, wajkuna ima chayta willarqanku.
-
-
‘Diospa atiynenqa Cristonejta rikuchikun’Jehovaman qayllaykuna
-
-
9 YACHAQANA
‘Diospa atiynenqa Cristonejta rikuchikun’
1-3. 1) ¿Imapitaj discípulos Galilea qochapi rikukorqanku? Chanta, ¿imatá Jesús ruwarqa? 2) ¿Imaraykutaj apóstol Pablo nerqa ‘Diospa atiynenqa Cristonejta rikuchikun’ nispa?
JESUSPA discipulosnenqa Galilea qochanta canoapi risharqanku. Jinallapitaj sinchʼi wayra oqharikorqa. Chaytaj paykunata mancharicherqa. Paykunaqa ichá waj kutispi chay jina sinchʼi wayrasta rikorqankuña, imajtinchus paykunamanta wakenqa unaymantapacha pescadores karqanku (Mateo 4:18, 19).a Chaywanpis chay kutipeqa aswan “sinchʼi loco wayra oqharikorqa, yakutaj manchayta” qhollchoqeyasharqa. Discipulostaj tukuy atisqankuta ruwarqanku canoata qocha kantuman chayachinankupaj, jinapis wayraqa may sinchʼipuni karqa. Chayrayku yakoqa canoaman wajtakamuspa “juntʼaykusharqaña”. Jinapis Jesusqa diantinta runasman yachachisqanrayku saykʼusqa kaspa canoapi qhepanejpi puñukusharqa. Discipulosnintaj wañunankuta yuyaspa Jesusta rijchʼarichimorqanku, nerqankutaj: “Yachachejníy, ¡yanapawayku ari! ¡Chinkaykushanchejña!”, nispa (Marcos 4:35-38; Mateo 8:23-25).
2 Jesusqa mana chay wayrata manchachikorqachu. Chayrayku “wayrata kʼamerqa, qochatapis nerqa: ‘¡Chʼin kay! ¡Ama qhollchoqeyaychu!’, nispa”. “Wayrataj tiyaykorqa, may chʼintaj karqa”. Discipulosnintaj manchariywan tʼukuspa ninakorqanku: “¿Pipunitaj kay runari?”, nispa. Paykunaqa mayta tʼukorqanku Jesús wayratawan qochatawan kʼamisqanmanta. Repararqanku uj wawata jinalla kʼamisqanta (Marcos 4:39-41; Mateo 8:26, 27).
3 Jesusqa mana mayqen runa jinallachu karqa. Paytaqa Jehová atiyninwan yanaparqa, atiytataj qorqa wajkunata yanapananpaj. Chayrayku apóstol Pablo mana pantarqachu kayta nispa: ‘Diospa atiynenqa Cristonejta rikuchikun’ (1 Corintios 1:24). ¿Imaynasmantá Jehová Jesusnejta atiyninta rikucherqa? ¿Imastá Jesús allinninchejpaj ruwarqa Jehovamanta japʼisqan atiywan?
Diospa kʼata Wawanpa atiynin
4, 5. 1) ¿Imapajtaj Jesús atiyta japʼerqa? 2) ¿Imatá Jehová Wawan Jesusman qorqa Sumaj Maestro jina llankʼananpaj?
4 Jesús niraj jallpʼaman jamushaspa imayna atiyniyojchus kasqanpi tʼukurina. Jehovaqa ‘wiñay atiyninta’ rikucherqa kʼata Wawanta ruwaspa, chay Wawantataj sutikun Jesucristo (Romanos 1:20; Colosenses 1:15). Jehovaqa Wawanman atiyta qorqa, paynejta tukuy imata ruwashaspa. Bibliaqa Jesusmanta kayta nin: “Paynejta tukuy ima rikhurerqa, mana paynejtaqa ni imapis rikhurerqachu”, nispa (Juan 1:3).
5 Jesuspa llankʼaynin imaynapunichus kasqantaqa mana entiendesunmanchu. Jinapis payqa atiyniyoj angelesta, mana yupay atina estrellasta, jallpʼapi kausaj imasta ruwananpaj may jina atiyniyojpuni karqa. Tukuy chay imasta ruwananpaj Jehová atiyta qorqa, nisunman espíritu santonta qorqa. Jesusqa Sumaj Maestro jina may kusisqa llankʼarqa, Jehovataj paynejta tukuy imata ruwarqa (Proverbios 8:22-31).
6. ¿Imastataj Jesús Jehovamanta atiyta japʼisqanwan ruwayta atin?
6 ¿Jehová astawan atiyta kʼata Wawanman qoyta atinmanchu karqa? Jesusqa wañuymanta kausarimuspa kayta nerqa: “Diosqa tukuy atiyta qowan cielopi, jinallataj kay jallpʼapipis”, nispa (Mateo 28:18). Jehovaqa Jesusman atiyta qorqa cielopi kausajkunata, kay jallpʼapi kausajkunatapis kamachinanpaj. Jesusqa “reyespa Reynin, señorespa Señornintaj” kasqanrayku, Jehovaj contranpi oqharikoj “tukuy kamachejkunata, tukuy atiyniyojkunatawan” chinkachinanpaj atiyniyoj (Apocalipsis 19:16; 1 Corintios 15:24-26). “Diosqa mana imatapis saqerqachu mana wawanpa kamachiyninman churaspaqa”. Jinapis Tatan Jehovalla mana paypa kamachiyninpichu kashan (Hebreos 2:8; 1 Corintios 15:27).
7. ¿Imaraykutaj yachanchej Jesús atiyninwan mana ima sajratapis ruwananta?
7 Jesús atiyta japʼisqanwan, ¿sajra imasta ruwanmanchu? Ni jaykʼaj. Tatanta mayta munakusqanrayku ni imata payta llakichinanpaj jina ruwanmanchu (Juan 8:29; 14:31). Jesusqa yachan Tatan Jehová atiyninwan ni ima sajratapis ruwasqanta. Chantapis yachallantaj “payta tukuy sonqo sirvejkunata” yanapayta munasqanta (2 Crónicas 16:9). Arí, Jesusqa Tatan jinallataj munakuwanchej, chayrayku yachanchej atiyninwan allin kajtapuni ruwananta (Juan 13:1). Jesusqa chayta ruwarqaña kay jallpʼapi kashaspa. Chayrayku yachakunachej imatachus Jesús kay jallpʼapi atiyninwan ruwasqanta, imaraykutajchus chayta ruwasqantapis.
‘May atiyniyoj karqa parlasqanpi’
8. Jesús bautizakuytawan, ¿imasta ruwananpajtaj atiyta japʼerqa?
8 Yachanchej jina, Jesusqa Nazaret llajtapi wawallaraj kashaspa mana ima milagrotapis ruwarqachu. Chaytaj ajina karqa 29 watapi 30 watasniyoj kashaspa bautizakunankama (Lucas 3:21-23). Biblia nin jina, “Dios espíritu santowan ajllarqa, atiytataj qorqa. Ajinamanta Jesusqa tukuynejta purerqa allin kajta ruwaspa, sanoyachispataj Diabloj atiyninpi tukuy ñakʼarejkunata” (Hechos 10:38). “Allin kajta ruwaspa” nispaqa, nishan Jesús wajkunata atiyninwan yanapasqanta. Jesusqa bautizakuytawan “may atiyniyoj profeta” kasqanta rikucherqa “ruwasqanpi, parlasqanpipis” (Lucas 24:19).
9-11. 1) ¿Maykunapitaj Jesús yachachej? 2) Runas uyarinankupaj, ¿imaynatá Jesús yachachinan karqa? 3) ¿Imaraykutaj Jesuspa yachachisqanta uyarejkuna tʼukulla qhepakorqanku?
9 Jesusqa qocha kantuspi, orqo kinraykunapi, callespi, mercadospi ima runasman yachachej. Ajinamanta payqa parlasqanpi atiyniyoj kasqanta rikucherqa (Marcos 6:53-56; Lucas 5:1-3; 13:26). Jesuspa yachachisqanta niña uyariyta munajkunaqa ripuyta atillankuman karqa. Jinapis yachachisqanta uyarejkunaqa imatachus nisqanta umankupi japʼinanku karqa, imaraykuchus chay tiempopeqa niraj Jesuspa yachachisqan qhelqasqachu karqa. Chayrayku Jesuspa yachachisqanqa runas uyarinankupaj jina, entiendenankupaj jina, yuyarikunapaj jinataj kanan karqa. Jesustaj ajinatapuni yachacherqa. Chaytataj rikuchiwanchej Orqopi Yachachisqan.
10 Kay 31 watapi uj paqarin may chhika runas tantakorqanku Galilea qochaj qayllanpi, uj lomapi. Wakenqa Judeamanta, Jerusalenmanta jamorqanku, jamunankupajtaj ichá 100 chayri 110 kilometrosta purerqanku. Wakin runastaj mar qochaj kantunpi Tiro, Sidón llajtasmantapacha jamorqanku. May chhika onqosqasqa Jesusman qayllaykorqanku payta llankhariyta munaspa. Jesustaj tukuyninkuta sanoyacherqa. Tukuynin onqosqasta sanoyachiytawantaj yachachiyta qallarerqa (Lucas 6:17-19). Yachachiyta tukusqantawan uyarejkunaqa tʼukulla qhepakorqanku. ¿Imaraykú?
11 Watasninmantaj chay yachachiykunata uyarejkunamanta ujnin qhelqarqa: “Runasqa mayta tʼukorqanku chay jinata yachachisqanmanta. Payqa atiyniyoj jinapuni yachachisharqa”, nispa (Mateo 7:28, 29). Jesusqa atiywan parlarqa, runastaj chayta repararqanku. Chantapis Jehovaj sutinpi parlarqa, tukuy yachachisqantaj Diospa Palabranmanta karqa (Juan 7:16). Jesusqa tukuy entiendenankupaj jina, yachachisqanman jina ruwanankupajtaj runasman yachachej. Nitaj ni pipis niyta atejchu Jesuspa yachachisqanqa pantasqa kasqanta. Jesusqa yachachisqanwan runasta yanapaj imaraykuchus ima llakiypis kasqanta reparanankupaj, imayna runachus kasqankumanta cuentata qokunankupaj ima. Jesusqa yachacherqa imaynatachus kusisqa kausakunata, Diosmanta mañakunata, Diospa Gobiernonta ñaupajman churanata, sumaj suyakuyniyoj kananta ima (Mateo 5:3–7:27). Yachachisqanwan Diosmanta yachakuyta munajkunaj sonqonkuta kuyuricherqa, ajinamanta chay runasqa ‘paykuna kikinkuta chejnikuspa’ tukuy imankuta saqerqanku Jesuspa qhepanta rinankupaj (Mateo 16:24; Lucas 5:10, 11). Chaypi reparanchej Jesuspa yachachisqanqa may atiyniyoj kasqanta.
‘May atiyniyoj karqa ruwasqanpi’
12, 13. 1) ¿Imaraykutaj ninchej Jesús ‘may atiyniyoj kasqanta ruwasqanpi’? 2) ¿Uj rijchʼaj milagrollatachu Jesús ruwarqa?
12 Jesusqa ‘may atiyniyoj karqa ruwasqanpi’ (Lucas 24:19). Evangeliosqa willawanchej Jesús 30 milagrosmanta astawan ruwasqanta. Chaytataj ruwarqa Jehovamanta atiyta japʼisqanwan (Lucas 5:17).b Jesuspa milagrosnenqa may chhika runasta yanaparqa. Uj kutipi phishqa waranqa qharisman mikhunata qorqa, waj kutipitaj tawa waranqa qharisman mikhunata qorqa, “mana yupaspalla warmista, nitaj wawasta” (Mateo 14:13-21; 15:32-38).
13 Jesusqa imaymana milagrosta ruwarqa. Runasmanta supaykunata qharqonanpajpis atiyniyoj karqa (Lucas 9:37-43). Tukuy imata ruwayta aterqa, yakutapis vinoman tukucherqa (Juan 2:1-11). Discipulosnenqa tʼukullachá qhepakorqanku ‘Jesusta yaku patanta purishajta rikuspa’ (Juan 6:18, 19). Jesusqa imaymana onqoykunamanta runasta sanoyachinanpaj atiyniyoj karqa (Marcos 3:1-5; Juan 4:46-54). Payqa mana kikintachu tukuy runasta sanoyacherqa. Wakintaqa karullamanta sanoyacherqa, wakintataj llankharispapuni (Mateo 8:2, 3, 5-13). Wakin runasqa ujllapi sanoyaporqanku, wakintajrí pisimanta pisi (Marcos 8:22-25; Lucas 8:43, 44).
“Jesusta rikorqanku yaku patanta” purishajta
14. ¿Pikunatataj Jesús kausaricherqa chanta maykʼajtaj?
14 Jesusqa wañusqastapis kausaricherqa. Bibliaqa kinsa kutispi chayta ruwasqanta nin. Uj kutipeqa 12 watasniyoj imillitata kausarichispa tatasninman qoporqa, waj kutipitaj uj viudaj kʼata wawanta kausaricherqa. Aswan qhepamantaj Martajtawan Mariajtawan munasqa hermanonkuta kausaricherqa (Lucas 7:11-15; 8:49-56; Juan 11:38-44). Chaykunata ruwananpajqa ni ima jarkʼarqachu. Imillitataqa wañupusqantawan kausaricherqa. Viudaj kʼata wawantataj pʼampanankupaj apashajtinkuña kausaricherqa. Lazarotarí tawa día wañusqa kasqanmantaña kausaricherqa.
Jesusqa atiyninwan wajkunata yanaparqa, allin kajtataj ruwarqa
15, 16. ¿Imaynapí yachanchej Jesús japʼisqan atiyta mana paypa allinninta maskʼananpajchu apaykachasqanta?
15 Kay tiempomanta gobiernoschus Jesús jina atiyniyoj kankuman chayqa, runasqa chay gobiernosta manchachikunkuman atiyninkuwan sajra imasta ruwanankuta yuyaspa. Imajtinchus gobiernosqa paykunallapi yuyanku, jatunchakunku, qhapajyayta maskʼanku, atiyninkumanta valekuspataj wajkunata sufrichinku. Jesustajrí mana jinachu karqa. Payqa mana juchayoj runa karqa (1 Pedro 2:22).
16 ¿Jesús japʼisqan atiyta paypa allinninta maskʼananpajchu apaykacharqa? Ni jaykʼaj chayta ruwarqachu. Astawanpis payqa chay atiywan wajkunata yanaparqa. May yarqhasqa kaspapis rumista mana tʼantaman tukuchiyta munarqachu (Mateo 4:1-4). Jesusqa pisi imasllawan kausakorqa. Chaytaj rikuchiwanchej atiyninwan mana qhapaj kaytachu maskʼasqanta (Mateo 8:20). Jesusqa milagrosta ruwarqa runasta yanapayta munaspa. Milagrosta ruwajtin paymanta atiy llojsej. Paytaj yacharqa paymanta atiy llojsisqanta uj runallata sanoyachejtinpis (Marcos 5:25-34). Chaywanpis Jesusqa saqerqa runas llankharinankuta sanoyapunankupaj (Lucas 6:19). Ajinamanta Jesús rikucherqa wajkunamanta llakikusqanta, atiyninwantaj yanapayta munasqanta.
17. ¿Imatataj Jesús mana ruwajchu?
17 Jesusqa ni jaykʼaj wajkunata tʼukuchinanpajchu, nitaj runaswan allinpaj qhawachikunanpajchu imatapis atiyninwan ruwarqa (Mateo 4:5-7). Jesusqa Herodes sajra yuyaywan uj milagrota ruwananta suyashajtin mana ruwarqachu (Lucas 23:8, 9). Chantapis payqa atiyninwan milagrosta ruwasqanta mana wajkunaman cuentakojchu. Chayrayku pikunatachus sanoyacherqa chay runasta kamacherqa ama pimanpis willanankuta (Marcos 5:43; 7:36). Payqa mana munarqachu milagrosta ruwasqanmanta uyarispalla, pay Mesías kasqanta runas creenankuta (Mateo 12:15-19).
18-20. 1) ¿Imaraykutaj Jesús mana kay mundomanta kamachejkuna jinachu? 2) Jesús uj joqʼara runata sanoyachisqanmanta, ¿imatá niwaj?
18 Jesusqa mana kay mundomanta gobiernos jinachu karqa. Gobiernosqa imatachus runas necesitasqankumanta, imachus runasta sufrichisqanmantapis mana llakikunkuchu. Jesustajrí runasmanta llakikoj, sufrejta rikuspapis yanaparej (Mateo 14:14). Chantapis runas imaynachus kashasqankumanta, imatachus necesitasqankumanta llakikoj. Chayrayku atiyninwan paykunata yanapaj kusisqa kanankupaj, nitaj manchikunankupaj. Chaymanta Marcos 7:31-37 parlan.
19 Chay kutipeqa ashkha runas Jesusta tarispa onqosqasta payman aparqanku, paytaj tukuyninkuta sanoyacherqa (Mateo 15:29, 30). Chaywanpis Jesusqa repararqa uj runa astawan yanapata necesitasqanta. Chay runaqa joqʼarita karqa, manataj parlakuyta atejchu. Jesusqa ichá repararqa mancharisqa chayri pʼenqasqa kashasqanta. Chayrayku wajnejman pusarqa, chaypitaj imaynatachus jampinanta makisninwan willaytawan “ninrisninman dedosninta churaykorqa. Chantá thoqaytawan chay runaj qallunta llankharerqa” (Marcos 7:33).c Chantaqa cielota qhawarispa ukhuta samarispa mañakorqa. Ajinamanta chay runaman nisharqa ‘Diospa atiyninwan sanoyachishayki’ nispa. Chantá nerqa: “Kicharikuy”, nispa (Marcos 7:34). Chayllapi chay runaj ninrisnin kicharikorqa, uyariyta qallarispataj sutʼita parlarerqa.
20 Diosmanta atiyta japʼisqanwan Jesús runasta sanoyachisqanpi piensarispaqa mayta kusikunchej. Tukuy chay rikuchiwanchej Jehovaqa Gobiernonpi kamachinanpaj uj kʼacha kamachejta, munakuyniyoj kamachejta ajllasqanta. Chaytaj mayta kallpachawanchej.
Jesuspa milagrosnenqa rikuchiwanchej imastachus qhepaman ruwananta
21, 22. 1) ¿Ima milagrostataj Jesús aswan qhepaman ruwanqa? 2) Jesús sinchʼi wayratapis thañichiyta atisqanrayku, ¿imastataj Rey jina kamachishaspa ruwanqa?
21 Jesús milagrosta ruwasqanqa rikuchiwanchej aswan qhepaman Diospa Gobiernonpi Reyña kaspa imastachus kay jallpʼapi ruwananta. Paraisopeqa Jesús milagrosta ruwallanqataj. Kunanqa wakin imasta ruwananmanta parlarina.
22 Jesusqa kay jallpʼata llimphuchanqa tukuy chʼichi kajmanta. Ama qonqanachu Jesusqa sinchʼi wayratapis thañichisqanta. Chayrayku Jesús kamachishajtenqa manaña manchachikusunchu sinchʼi para wayrasta, terremotosta, volcanesta, waj imastawan. Jesusqa Sumaj Maestro jina Jehovawan llankʼarqa. Chayrayku yachan jallpʼapis chaypi kausajkunapis imayna ruwasqachus kasqankuta, imapajchus ruwasqa kasqankutapis. Pay kamachishajtenqa kay jallpʼa uj kʼachitu paraisoman tukonqa (Lucas 23:43).
23. Jesús Reyña kaspa, ¿imastataj ruwanqa?
23 ¿Jesús imastachus necesitasqanchejta qoyta atiwasunchu? Arí. Jesusqa pisi mikhunallawan waranqasta mikhucherqa. Chayrayku pay kamachishajtenqa manaña yarqhay kanqachu. Mikhunaqa may chhika kanqa, nitaj jaykʼajtaj runaqa yarqhaywan kanqachu (Salmo 72:16). Jesusqa kay jallpʼapi kashasqa imaymana onqoyniyojkunata sanoyacherqa, chaytaj rikuchiwanchej qhepamanpis ciegosta, joqʼarasta, cojosta, opasta, suchusta ima wiñaypaj sanoyachinanta (Isaías 33:24; 35:5, 6). Jesús wañusqasta kausarichisqanqa rikuchiwanchej Diospa Gobiernonpi Reyña kaspa kay jallpʼapi may chhika wañusqasta kausarichinanta, pikunachus Tatanpa yuyayninpi kashanku chaykunata (Juan 5:28, 29).
24. Jesús atiyninwan ruwasqan, ¿imatataj rikuchiwanchej?
24 Jesuspa atiyninpi tʼukurishaspaqa Tatan jinapuni ruwasqanta yuyarikuna (Juan 14:9). Jesús atiyninwan ruwasqanqa Jehová imaynatachus imatapis atiyninwan ruwasqanta rikuchiwanchej. Jesús imaynatachus uj lepra onqoyniyoj runata sanoyachisqanta yuyarina. Payqa chay runata mayta khuyakuspa llankharerqa, nerqataj: “Arí, munani”, nispa (Marcos 1:40-42). Jehovaqa Jesuspa ruwasqasninnejta kaytapis nishawasunman jina: “Ajinata atiyniyta rikuchini”, nispa. Chayrayku tukuy Atiyniyoj Jehovata jatunchayta munanchej, paymantaj agradecekuyta munanchej. Payqa munakuwasqanchejrayku atiyninwan yanapawanchej.
a Galilea marpeqa sinchʼi wayras ujllata oqharikojpuni. Imajtinchus Galilea qochaqa marmanta 200 metroswan jina urapi kashan. Chayrayku chay qochapi aireqa aswan qʼoñi muyuyninpi kaj lugaresmanta nisqaqa. Ajina kasqanraykutaj tiempoqa ima ratopis cambiallan. Chantapis Hermón orqomantapacha Jordán mayunta wayra jamusqanrayku ujllata sinchʼi wayras oqharikun.
b Evangeliosqa wakin kutispi willawanchej Jesús uj milagrota ruwasqallanmanta. Jinapis chay kutispi Jesusqa aswan ashkha milagrostaraj ruwarqa. Uj kuti ‘llajtantinmanta runas’ Jesusman jamorqanku, paytaj “ashkha onqosqasta sanoyacherqa” (Marcos 1:32-34).
c Chay tiempopi judiospis, mana judiospis yuyaj kanku thoqayqa onqoykunata jampinapaj sumaj kasqanta. Jesusqa ichapis thoqarqa joqʼara runa sanoyachisqa kananta entiendenallanpaj, jinapis mana thoqayninwanchu jamperqa.
-
-
Atiyninchejwan ‘Dios jina ruwana’Jehovaman qayllaykuna
-
-
10 YACHAQANA
Atiyninchejwan ‘Dios jina ruwana’
1. ¿Imatataj runas ruwanku atiyninkumanta valekuspa?
UJ KUTI uj poetisa nerqa: “Pillapis atiyniyoj kajtenqa manchachikunchej”, nispa. ¿Imajtintaj manchikunchej? Imajtinchus atiyninmanta valekuspa mana allin imasta ruwanman. Runastaj unaymantapacha atiyninkumanta valekuspa mana allin imasta ruwanku. Chayrayku Biblia nin: “Runaqa tukuy tiempo runa masinta chakisnin uraman churan, chaytaj runallata ñakʼarichin”, nispa (Eclesiastés 8:9). Arí, runas mana munakuywanchu kamachejtinkoqa ashkhas sufrinku.
2, 3. 1) ¿Imatataj Jehová mana ruwanchu atiyninmanta valekuspa? 2) ¿Imastataj atiyninchejwan ruwayta atinchej?
2 Jehovaqa mana runas jinachu. Payqa tukuy atiyniyoj kaspapis ni jaykʼaj atiyninmanta valekuspa mana allin imasta ruwanchu. Ñaupaj yachaqanaspi yachakorqanchej jina, Diosqa munayninman jina atiyninwan ruwan, thuñin, jarkʼan, allinchan ima. Allin kajtapuni atiyninwan ruwasqanpi tʼukurispaqa, payman qayllaykuyta munanchej. Chaytaj yanapawanchej atiyninchejwan chayri kallpanchejwan Dios jina ruwanapaj (Efesios 5:1). Runasqa mana Dios jina atiyniyojchu kanchej. Jinapis, ¿nipunichu atiyninchej tiyan?
3 Diosqa payman ‘rijchʼakojta ruwawarqanchej’ (Génesis 1:26, 27). Chayrayku atiyninchejqa pisillapis kanpuni. Chay atiywan atinchej sinchʼita llankʼaspa imatapis tariyta, wajkunata kamachiyta, kallpayoj kayta, kapuyniyoj kayta. Chantá chay atiywan yanapayta atinchej familiaresninchejta chayri amigosninchejta, noqanchej jina yuyanankupaj chayri ruwanankupaj. Uj salmista Jehovamanta nerqa: “Qanmin kausay yaku juturi kanki”, nispa (Salmo 36:9). Arí, Jehová atiyta qowasqanchejrayku imallatapis ruwanchej. Chayrayku payta kusichinapaj jina imatapis ruwana. ¿Imaynatá chayta ruwasunman?
Munakuyniyoj kana
4, 5. 1) ¿Imataj yanapawasun atiyninchejwan allin kajtapuni ruwanapaj? 2) Munakuyniyoj kaspa, ¿imastataj atiyninchejwan ruwasun?
4 Atiyninchejwan allin kajta ruwanapajqa Jehová jina munakuyniyoj kananchej tiyan. Uj yachaqanapi yachakorqanchej Jehovaj atiyninmanta, cheqan kayninmanta, yachayninmanta, munakuyninmanta ima. Chaykunamantataj munakuynin aswan ñaupajpi kashan. Chayrayku 1 Juan 4:8 nin: “Diosqa munakuymin”, nispa. Arí, Jehovaqa munakuymin, chayman jinataj tukuy imata ruwan. Jehovaqa munakuyniyoj kasqanrayku atiyninwan allin kajtapuni ruwan, pikunatachus munakun chaykunaj allinninkurayku.
5 Noqanchejpis munakuyniyoj kaspaqa atiyninchejwan allin kajtapuni ruwasun. Chayrayku Bibliaqa nin, munakuyniyoj runaqa ‘kʼacha’ kasqanta, ‘manataj payllapajchu imatapis munasqanta’ (1 Corintios 13:4-5). Munakuyniyoj kaspaqa kamachiyninchejpi kajkunata mana llakichisunchu, nitaj sufrichisunchu. Astawanpis paykunawan kʼachas kasun, paykunata jatunpaj qhawasun, allinninkutataj maskʼasun (Filipenses 2:3, 4).
6, 7. 1) ¿Imatataj mana ruwasunchu Diosta manchachikusqanchejrayku? 2) Uj kikinchaywan sutʼinchariy Jehovata jatunpaj qhawasqanchejta.
6 Munakoyqa Diosta manchachikunapaj yanapawanchej. Diosta manchachikuspataj wajkunapaj allin kajtapuni ruwasun. ¿Imaraykú chayta ninchej? Proverbios 16:6 nin: “Jehová Diosta manchachikuytaj runata sajra kajmanta karunchan”, nispa. Chayrayku atiyninchejwanqa ama ima sajrata ruwanachu. Diosta manchachikuspaqa kamachiyninchejpi kajkunata mana ñakʼarichisunchu. ¿Imaraykú chayta mana ruwasunchu? Imaraykuchus Diosqa sapa ujta juzgawasun imaynatachus wajkunawan kausakusqanchejman jina (Nehemías 5:1-7, 15). Diosta manchachikoyqa mana chayllatachu niyta munan. Bibliapi ‘manchachikuy’ nispa traducikun chay palabrasqa traducikullanmantaj ‘jatunpaj qhaway’, ‘Diosta manchachikuy’ nispa. Diostaqa munakusqanchejrayku manchachikunchej (Deuteronomio 10:12, 13). Jehovata jatunpaj qhawasun chayqa, mana imatapis ruwasunchu payta llakichinapaj jinaqa. ¿Chaytataj castiganawanchejta manchachikusqanchejraykuchu ruwasun? Mana. Chaytaqa ruwasun payta munakusqanchejrayku.
7 Uj tata wawanwan allinta apanakusqanpi tʼukurina. Wawaqa tatan mayta munakusqanta, allinninta maskʼasqanta ima yachan. Chantapis tatanta mana kasukuspa kʼamichikunanta chayri jasutʼichikunanta yachallantaj. Chaywanpis mana jasutʼisqa yuyayllachu kausakun, manachayqa tatanta munakusqanrayku ruwasqanwan kusichiyta munan. Ajinallataj cielopi Tatanchej Jehovata jatunpaj qhawaywanpis. Payta munakusqanchejrayku mana imatapis ruwayta munanchejchu ‘sonqonta nanachinapaj’ jinaqa (Génesis 6:6). Astawanpis sonqonta kusichiytapuni munanchej (Proverbios 27:11). Chayrayku atiyninchejwan allin kajtapuni ruwananchej tiyan. Kunanqa imaynatachus chayta ruwananchejta qhawarina.
Familiapi
8. 1) ¿Imaynatataj uj qosa Jehová atiyta qosqanwan kamachinan tiyan? 2) ¿Imaynatá qosas warminkuta jatunpaj qhawasqankuta rikuchinkuman?
8 Ñaupajtaqa familiamanta parlarina. Efesios 5:23 nin: “Qosaqa warminpa uman”, nispa. ¿Imaynatataj uj qosa Jehová atiyta qosqanwan kamachinan tiyan? Biblia nin: “Qosas, warmiykichejwan tiyakuychej paykunata entiendespa. Warmitaqa sumajpaj qhawaychej, imaynatachus pʼakikoj vasota allillanwan apaykachankichej ajinata”, nispa (1 Pedro 3:7). Griego parlaypi “sumajpaj qhawaychej” palabrasqa, “may valorniyojpaj, [...] jatunpaj qhawaychej” niyta munan. Chay palabrastaj waj versiculopi traducikun “may valorniyoj” nispa (1 Pedro 2:7). Warminta jatunpaj qhawaj qosaqa ni jaykʼaj maqanchu, mana pisipaj qhawanchu, nitaj kʼumuykachachinchu. Astawanqa jatunpaj qhawan, ruwasqasninwantaj may valorniyoj kasqanta rikuchin. Chayrayku runas chaupipi chayri sapallanku kashaspa kʼachamantapuni parlapayan (Proverbios 31:28). Qosa ajinata ruwajtenqa Dios allinpaj qhawanqa, warminpis jatunpaj qhawanqa, munakonqa ima.
Qhariwarmis, kamachinapaj atiyta japʼispapis munanakuychej, respetanakuychejtaj
9. 1) ¿Warmis atiyta japʼisqankuwan imatá ruwayta atinku? 2) ¿Allin yachayniyoj warmi imatá ruwan?
9 Warmispis familiankupi atiyta japʼillankutaj. Bibliaqa parlan Jehovata kusichej warmismanta, paykunaqa qosankuta familiapi umata jina respetarqanku. Jinapis qosasninkuta yanaparqanku allin kajta ruwanankupaj chayri mana imapipis pantaykunankupaj (Génesis 21:9-12; 27:46–28:2). Ichapis uj warmeqa qosanmanta aswan yuyayniyoj kanman chayri waj imasta aswan allinta ruwayta yachanman. Chaywanpis qosankuta ‘sonqomantapacha respetaspa’, ‘kasukunanku tiyan Señorta jina’ (Efesios 5:22, 33). Uj warmi Diosta kusichiyta munaspaqa yachayniyoj kasqanwan qosanta sumajta yanapanqa, manataj pisipaj qhawaspa qosanta kamachiyta munanqachu. “Allin yachayniyoj warmeqa” qosanta yanapan familianpi allin kanankupaj, ajinamanta warmeqa Jehovata kusichin (Proverbios 14:1).
10. 1) ¿Imapajtaj Jehová tatasman atiyta qon? 2) ¿Ima niytá munan cheqanchay? 3) ¿Imaynatataj tatas wawasninkuta cheqanchananku tiyan?
10 Diosqa tatasman familiankupi kamachinankupaj atiyta qollantaj. Biblia nin: “Tatas, ama wawasniykichejta phiñachiychejchu. Astawanpis paykunata uywaychej, Jehová Dios nisqanman jina cheqanchaspa, yachachispataj”, nispa (Efesios 6:4). Bibliapi cheqanchay palabra niyta munan uyway, yachachiy, yuyaychay, kʼamiy. Wawasqa necesitanku cheqanchanata. Chaypajtaj tatasqa wawasta sumajta yuyaychananku tiyan, chantapis sutʼita ninanku tiyan imatachus paykunamanta suyasqankuta, imatachus ruwanankuta, imatatajchus mana ruwanankuta. Bibliaqa nin wawasninkuta munakoj tatasqa, paykunata yuyaychasqankuta, cheqanchasqankuta ima (Proverbios 13:24). Chantapis Biblia ‘castiganamanta’ parlaspaqa, mana nishanchu tatas phiñakuywan atipachikuspa imallamantapis wawasninkuta maqanankuta chayri parlasqankuwan sonqonkuta nanachinankuta (Proverbios 22:15, sutʼinchaynin; 29:15). Tatas atiyninkumanta valekuspa mana munakuywanchu wawasninkuta cheqanchankuman chayqa, wawasninkuta llakichinkuman (Colosenses 3:21). Sichus tatas wawasninkuta maychus kajman jina cheqanchanqanku chayqa, wawasninku sutʼita reparanqanku paykunata munakusqankuta, paykunamantataj llakikusqankuta.
11. ¿Imatataj wawas atiyninkuwan ruwankuman?
11 ¿Wawaspis atiyta japʼillankutajchu? ¿Imatataj chay atiywan ruwankuman? Proverbios 20:29 nin: “Jovenesqa allinpaj qhawasqa kanku kallpayoj kasqankurayku”, nispa. Arí, jovenesqa atiyninkuwan chayri kallpankuwan ‘Ruwajninku Jatun Diosta’ sirvinkuman (Eclesiastés 12:1). Jovenesqa mana qonqanankuchu tiyan ruwasqankuwan tatasninkuta kusichiyta chayri llakichiyta atisqankuta (Proverbios 23:24, 25). Wawas tatasninkuta kasukojtinku, allin kajtataj ruwajtinkoqa, tatasninku kusikunku (Efesios 6:1). Chantapis ‘Señorta mayta kusichinku’ (Colosenses 3:20).
Congregacionpi
12, 13. 1) ¿Imaynatataj ancianos Jehovaj ovejitasninta cuidananku tiyan? 2) Uj kikinchaywan sutʼinchariy imaynatachus ancianos Jehovaj ovejitasninta cuidananku kasqanta.
12 Jehovaqa ancianosta congregacionpi kamachinankupaj churan (Hebreos 13:17). Paykunaqa Jehovamanta atiyta japʼisqankuwan hermanosta, hermanasta yanapananku tiyan Jehovaj qayllallanpipuni kanankupaj, manataj munasqankutachu ruwachinanku tiyan. Ancianosqa kʼumuykukoj sonqo kananku tiyan, yuyarikunankutaj tiyan Jehová imaynatachus ovejitasninta qhawanankuta munasqanta (1 Pedro 5:2, 3). Bibliaqa nin ancianos “Diospa congregacionninta” michinankuta, “mayqentachus Wawanpa yawarninwan ranterqa chayta” (Hechos 20:28). Chayrayku ancianosqa congregacionmanta hermanosta munakuywan yanapananku tiyan.
13 Chayta entiendenapaj kaypi tʼukurina. May munasqa amigoyki aswan valorniyoj kapuyninta cuidapunaykipaj saqesojtin, chaytataj may chhika qolqewan rantikusqanta yachaspa, mana imanakunanpaj sumajta cuidapuwaj, ¿icharí? Ajinallatataj Diosqa ancianosman may valorniyoj kapuyninta saqen. Chay kapuynintaj kashan congregacionmanta hermanos. Bibliaqa paykunata ovejitaswan kikinchan (Juan 21:16, 17). Jehovaqa chay ovejitasninta mayta munakun, imajtinchus uj kʼata Wawanpa yawarninwan rantikorqa. Arí, Jehovaqa ashkhatapuni pagarqa. Llampʼu sonqo ancianosqa chayta yuyarikunkupuni, chayrayku Jehovaj ovejitasninta munakuywan cuidanku.
‘Qalloj atiynin’
14. ¿Imaraykutaj ninchej qallunchej atiyniyoj kasqanta?
14 Bibliaqa nin: “Qalloj atiyninpi kashan wañuypis kausaypis”, nispa (Proverbios 18:21). Arí, imatachus parlasqanchejqa wajkunata mayta ñakʼarichinman. Wakin kutis pillapis parlasqanwan sonqonchejta nanachiwajtinchejqa mayta llakikunchej. Jinapis parlasqanchejwanqa wajkunata kallpachayta atillanchejtaj. Chayrayku Proverbios 12:18 nin: “Yachayniyoj runaj parlasqantaj sanoyachin”, nispa. Kʼacha parlayqa sonqonchejpaj jampi jina, kallpachawanchejtaj. Chaymanta astawan yachakuna.
15, 16. ¿Imaynatá wajkunata kallpacharisunman?
15 Bibliaqa niwanchej ‘llakisqa kajkunata sonqochanata’ (1 Tesalonicenses 5:14). Jehovata sirvejkunapis, wakin kutisqa sinchʼita llakikunku. ¿Imaynatataj paykunata yanapayta atisunman? Imastachus allinta ruwasqankuta nispa, Jehovapaj may valorniyoj kasqankuta reparachispa ima. Chantapis Bibliamanta wakin versiculosta leeripusunman, mayqenkunapichus Jehová ‘sonqo pʼakisqasta’, ‘llakisqa kajkunata’ munakusqanta nishan chaykunata (Salmo 34:18). Parlasqanchejwan wajkunata kallpachaspaqa khuyakuyniyoj Jehová jina ruwashanchej. Payqa “llakisqasta sonqochaj” Dios (2 Corintios 7:6).
16 Chantapis parlasqanchejwanqa llakisqa kajkunata sonqochasunman. Uj hermanojta pinillanpis wañupojtin, ¿imaynatá sonqocharisunman? Paymanta llakikusqanchejta, yanapaytataj munasqanchejta nispa. Uj kuraj hermanito chayri hermanita mana ni imapaj valesqanta yuyajtin, ¿imaynatá kallpacharisunman? Kʼachallamanta nisunman may valorniyoj kasqankuta, munasqastaj kasqankuta. Pillapis sinchʼita onqoykojtin, ¿imaynatá kallpacharisunman? Telefononejta, cartanejta kʼachallamanta parlarisunman chayri visitarej rispa kallpacharisunman. Ruwawajninchej Jehovaqa mayta kusikun kʼachamanta parlasqanchejwan wajkunata kallpacharejtinchej (Efesios 4:29).
17. ¿Imatataj parlasqanchejwan ruwayta atillanchejtaj? ¿Imaraykutaj chayta ruwanapuni tiyan?
17 Parlayta atisqanchejwanqa Diospa Gobiernonmanta sumaj willaykunata runasman willayta atillanchejtaj. Proverbios 3:27 nin: “Atishaspaqa allin kajta ruwapullaypuni pikunachá yanapata necesitanku chaykunapaj”, nispa. Jehovaqa khuyakuyninrayku runas salvakuyta atinankupaj sumaj willaykunata willamunata kamachiwanchej. Mana willamuspaqa noqallanchej salvakuyta munasqanchejta rikuchisunman (1 Corintios 9:16, 22). Chanta, ¿imaynatá chay llankʼayta ruwananchej tiyan?
Sumaj willaykunata tukuy kallpanchejwan willana
‘Tukuy kallpaykiwan’ Jehovata yupaychay
18. ¿Imaynatá Jehovapaj llankʼananchej tiyan?
18 Jehovata munakusqanchejrayku tukuy atisqanchejta runasman willamunchej. Chanta, ¿imaynatá chay llankʼayta ruwananchej tiyan? Biblia nin: “Imata ruwashaspapis, tukuy sonqo, tukuy kallpawantaj chayta ruwaychej, Jehová Diospaj jina, manataj runaspaj jinachu”, nispa. Kausayninchej mana kikinchu kajtinpis, tukuyninchej chayta ruwasunman (Colosenses 3:23). Jesusqa nerqa ñaupaj kamacheyqa kay kasqanta: “Jehová Diosniykitaqa munakunayki tiyan tukuy sonqoykiwan, tukuy kausayniykiwan, tukuy yuyayniykiwan, tukuy kallpaykiwantaj”, nispa (Marcos 12:30). Arí, Jehovaqa munan tukuy kausayninchejwan munakunanchejta, yupaychananchejta ima.
19, 20. 1) ¿Imaraykutaj Jesús Marcos 12:30 versiculopi nillarqataj tukuy sonqonchejwan, tukuy yuyayninchejwan, tukuy kallpanchejwan Diosta sirvinata? 2) Tukuy kausayninchejwan Jehovata yupaychanata nispa, ¿tukuyninchej kikinta ruwanatachu nishanchej?
19 ¿Ima niytá munan Diosta tukuy kausayninchejwan yupaychay? Chayqa niyta munan tukuy sonqonchejwan, tukuy kallpanchejwan, tukuy yuyayninchejwan Diosta yupaychana kasqanta. Chanta, ¿imaraykutaj Jesús Marcos 12:30 versiculopi nillarqataj tukuy sonqonchejwan, tukuy yuyayninchejwan, tukuy kallpanchejwan Diosta sirvinata? Chayta entiendenapaj kaypi piensarina. Ñaupa tiempopeqa uj runa esclavo kananpaj pay kikin vendekoj. Jinapis chay runaqa patronninta mana tukuy sonqochu sirvej, nitaj tukuy yuyayninwanchu, nillataj tukuy kallpanwanchu (Colosenses 3:22). Chayraykuchá Jesusqa nillarqataj tukuy sonqonchejwan, tukuy yuyayninchejwan, tukuy kallpanchejwan Diosta sirvinata. Chaywanqa Jehovata sirvinanchejpaj tukuy imata atisqanchejman jina ruwananchej kasqanta nisharqa.
20 Tukuy kausayninchejwan Jehovata yupaychanata nispaqa, mana nishanchejchu tukuyninchej Diosta yupaychaypi kikintapuni ruwananchej kasqanta. Imajtinchus kausayninchejqa mana tukuypatachu kikin. Uj kuraj hermanitomanta nisqa uj sano jovenqa aswan kallpayoj. Chayrayku aswan ashkha horasta predicayta atin. Familiayoj kajkunamanta nisqa uj soltero hermanoqa, Jehovapaj astawan llankʼayta atin. Jehovata yupaychaypi llankʼanapaj kallpayojraj kanchej, Jehovapaj astawan ruwayta atinchejraj chayqa, Jehovaman chaymanta agradecekunanchej tiyan. Chantapis ama ni jaykʼaj wajkunawan kikinchakunachu, nitaj ruwasqanchejta wajkunaj ruwasqankuwan kikinchanachu (Romanos 14:10-12). Chayta ruwanamantaqa wajkunata kallpachana.
21. Atiyta japʼisqanchejwan, ¿imastataj ruwayta atinchej?
21 Jehová atiyninwan allin kajtapuni ruwasqanmanta mayta yachakusunman. Noqanchejqa juchasapa kaspapis pay jina ruwanapaj kallpachakuna tiyan. Kamachinapaj atiyta japʼejkunaqa, kamachiyninchejpi kajkunata jatunpaj qhawananchej tiyan. Chantapis runas salvasqa kanankupaj tukuy atisqanchejta willamuna (Romanos 10:13, 14). Jehovaqa mayta kusikun paypaj tukuy atisqanchejta ruwajtinchej. Dios khuyakuyniyoj, munakuyniyoj kasqanta yachaspa paypaj astawan llankʼayta munanchej. Chayta kausayninchejpi ruwayqa may sumajpuni.
-