1-3. ¿Imaynatataq Jesús Jerusalenman yaykurqa, imaraykutaq wakinkuna mana chaytachu suyachkarqanku?

JERUSALENPI tukuypis kusisqa kachkarqanku. ¡Juk sumaq runa chayamunan kachkan! Runasqa llaqtamanta jawaman lluqsispa ñankunapi suyachkanku, paykuna nisqankumanjina, Davidpa mirayninmanta juk reyta suyachkanku. Wakinkunaqa makisninkupi palmera laqhista kayman jaqayman kuyuchichkanku, wakinkunataq sachʼasta, pʼachasta ima, ñanman chuqachkanku chay patanta purinanpaq (Mateo 21:7, 8; Juan 12:12, 13). Wakinkuna ichapis imaynatachus llaqtaman yaykunanta tapukuchkanku.

² Ichapis may jatun runajina chayamunanta suyachkanku. Uyarinkuchá may jatuchaq runa imaynatachus llaqtankuman yaykusqankuta. Davidpa churin Absalonqa, reyman tukuspa, juk carretapi llaqtanman chayarqa, chay carretap ñawpaqinpitaq 50 runas correchkarqanku (2 Samuel 15:1, 10). Kamachiq Romano Julio César, astawan jatunmanraq tukuspa llaqtanman yaykurqa, 40 elefantes candelabrosniyuq, Jupiterpa templonman chayarqa. Jerusalenmanta runaqa aswan jatun runata suyachkarqanku. Manapis runaqa allinta yachaqchu, Mesiasta, tukuy runamanta aswan jatun runata suyachkarqanku. Kay Rey rikhuriptintaq ichapis wakinkuna, mana suyasqankuta rikunqanku.

³ Mana carrosta, caballosta, elefantestapis qhawankuchu. Jesusqa juk pisipaq qhawasqa burritupi yaykurqa.a Payqa, burritunpis mana may sumaq pʼachallisqachu yaykurqanku. Juk may valesqa sillonerapi tiyananmantaqa, discipulosnin pʼachata burroman churasqanku patallanpi montaykurqa. ¿Imaraykutaq Jesús kʼumuykukuq runajina Jerusalenman yaykurqa, wak juchʼuy kamachiqkuna mayta jatunchakuspa llaqtankuman yaykuptinkupis?

4. ¿Imatataq ñawpaqmantaña Bibliapi Mesías Reyjina Jerusalenman yaykunanmanta qillqakurqa?

⁴ Jesusqa, chay jinata yaykuspa juk profeciata juntʼachkarqa: “Sinchʼita kusikuy. Jerusalén llajta, takiy kusiywan. Reyniykeqa cheqan sonqo, atiyniyojtaj jamusonqa; llampʼu sonqo kaspa, burropi lloqʼasqa jamusonqa, china burroj uñan malton burritupi” (Zacarías 9:9). Kay profeciaqa, Diospa akllasqan, Mesías maykʼaqchus Jerusalenpi Diospa Reyninjina rikhurinanta yachanankupaq qillqakurqa. Chantapis, imaynatachus, ima animalpichus lluqʼaykusqa Jerusalenman yaykusqanqa, sunqunpi may kʼacha kayninta rikuchirqa, chaytaq: llampʼu sunqu kasqanta rikuchin.

5. ¿Imaraykutaq Jesuspa kʼumuykukuyninpi tʼukuriy, sunqunchikta kuyurichin, imaraykutaq payjina kananchik tiyan?

⁵ Jesuspa aswan kʼacha kayninqa, kʼumuykukuq sunqu kasqan, chaypi tʼukuriytaq astawan payman aysawanchik. Iskay kaq yachaqanapi rikunchik jina, Diospa churillan ‘ñan, chiqa kaqtaq, kawsaytaq’ kasqanta (Juan 14:6). Chiqamanta, tukuy kay jallpʼapi may chhika tiyakuqkunamanta manapipis pay jina sumaq runaqa kanchu. Chaywanpis, Jesusqa mana jaykʼaq juchasapa runasjina jatunchakurqachu, nitaq uqharikurqachu. Cristop qhipanta rinapaqqa, jatunchakuyta saqinapaq sinchita kallpakunanchik tiyan (Santiago 4:6). Jehovaqa jatunchakuyta maytapuni chiqnin. Chayrayku, Jesusjina kʼumuykukuq runas kananchik tiyan.

Unaymantapacha kʼumuykukuyninta rikuchirqa

6. ¿Imataq kʼumuykukuyniyuq kay, niyta munan, imaraykutaq Jehová Mesías kʼumuykukuyniyuq kananta yacharqa?

⁶ Kʼumuykukuyqa, jatunchakuywantaq, uqharikuywantaq churanakun. Sunqumanta lluqsin, parlaypitaq ruwaypitaq, wakkunawan apanakuypitaq, rikukun. Jina kaptinqa, ¿imaynatá Jehová Mesías kʼumuykukuyniyuq kananta yacharqa? Jehovaqa ruwayninwan sumaqta Churinman kʼumuykukuyta yachachirqa, chayrayku kʼumuykukuq kanantapuni yacharqa (Juan 10:15). Jehovaqa, Jesuspa kʼumuykukuyninta rikurqaña. ¿Imaraykutaq chayta ninchik?

7-9. a) ¿Imaynatá Miguel Supaywan parlasqanpi kʼumuykukuyninta rikuchirqa? b) ¿Imaynatá Migueljina kʼumuykukuq kasunman?

⁷ Judas libroqa Jesuspa kʼumuykukuymanta parlawanchik: “Arcángel Miguelpis, Kuraj Supaywan churanakuspa Moisespa cuerponrayku, mana munarqachu Kuraj Supaypa contranta sajrata rimaspa juchachayta. Manachayqa pay nillarqa: Señorqa kʼamisuchun, nispa” (Judas 9). Miguel sutiqa, janaqpachapi Jesuspa juknin sutin, Arcangeljina payqa Jehovap tukuy angelesninta kamachin (1 Tesalonicenses 4:16).b Chaywanpis, imaynatachus Jesús Kuraq Supaywan tinkuyninta allinchasqanta qhawarina.

⁸ Judasqa, imatachus Supay Moisespa cuerponwan ruwayta munasqanta mana niwanchikchu, ima saqratachá ruwayta munachkarqa. Ichapis llulla religionpa ruwayninpi apaykachachiyta munachkarqa. Migueltaqri, Kuraq Supay saqra ruwayta munasqanwan churanakurqa, chaywanpis Supaywan parlachkaspa mana phiñakuyninwan atipachikurqachu. Supayqa mana kaqta kʼaminapaq jinapuni ruwachkarqa, chaywanpis Diosqa Miguelman Juez kananpaq manaraq tukuy atiyta qurqachu, chayrayku Miguelqa, Jehová Dios kʼamisuchun, nispa nirqa (Juan 5:22, 23). Arcangeljinaqa may atiyniyuq karqa, chaywanpis kʼumuykukuspa Jehová chayta allinchananta saqirqa, manataq aswan atiyniyuq kasqanta rikuchiyta munarqachu. Kʼumuykukuyninqa, imatachus atisqallanta ruwasqanta rikuchiwanchik.

⁹ Imaraykutaq Jehová Judaswan chayta qillqachirqa: Judaspa tiemponpi wakin cristianosqa mana kʼumuykukuyniyuqchu karqanku. Jatunchakuspa, chay runasqa ‘mana imata yachaspa saqrata rimachkarqanku’ (Judas 10). Juchasapa kasqanchikrayku, ¡jatunchakuywan chimpachikusunman! Ichapis, qutupi kuraqkuna juk ruwayta kamachinku, ñuqanchiktaq mana entiendenchikchu, ¿imatá ruwasunchik? Mana tukuyninta imallamantapis riqsispa, saqrata rimaspaqa, mana kʼumuykukuyta rikuchisunchu. Chayrayku, Migueljina chayri Jesusjina ruwananchik tiyan, mana wakpa ruwayninmanta saqrata rimananchikchu tiyan, mana ñuqanchikpa ruwaynanchik kaptinqa.

10, 11. a) ¿Imaraykutaq Jesús Jallpʼaman jamunanpaq kʼumuykukuyniyuq kanan karqa? b) ¿Imaynatá Jesusjina kʼumuykukuyniyuq kayta atisunman?

¹⁰ Jesusqa Jallpʼaman jamuyta munaspa kʼumuykukuyninta rikuchillarqataq. Payqa maytapuni janaqpachapi saqinan karqa. Mana Arcangelllachu karqa, payqa kikin “Palabra” karqa, Payniqta Jehovaqa imatapis parlaq (Juan 1:1-3, NM). Janaqpachapi tiyakuq, maypichus Jehovap ‘may sumaq santo kamachina tiyakuynin’ kachkan, chaypi (Isaías 63:15). Jesusqa, “janaj pachapi jatun kaynimpa kʼanchayninta saqespa, payqa kamachi runaj kayninta japʼerqa, runa jinataj nacekorqa” (Filipenses 2:7). Manataq Jallpʼapi tiyakusqanta qunqanachu. Jehovaqa Churinpa kawsayninta, mana qharip chayasqan warmip wisanman churarqa, jisqʼun killanmantaq uña wawita nacekurqa. Waqcha carpiterop wasinpi wiñanan karqa, chaypi puriyta yachakunan karqa, wiñakunan karqa, waynayanan ima karqa. Mana juchayuq runa kaspapis, pantaq tatasninta kasukurqa (Lucas 2:40, 51, 52). ¡Manchay kʼumuykukuyniyuq Jesús karqa!

¹¹ ¿Jesusjina kʼumuykukuyniyuq kasunmanchu? Arí, Jesusjina kasunman, qutuchakuypi mana sumaq llamkʼaykunallata ruwayta munaspa, manaqa juchʼuy llamkʼaykunatapis. Ichapis, runaman Diosmanta willaptinchik, paykuna mana allintachu uyariwasunchik, chayri saqrawan kutichiwasunchik, ichapis willayninchikta qhisachanqanku (Mateo 28:19, 20, NM). Chaywanpis, mana saykʼukuspa willaptinchik, wakinta salvasunchik. Kʼumuykukuyta yachakusunchik, jinamantataq Jesuspa qhipanta purisunchik.

Jesuspa kʼumuykukuynin, Jallpʼapi kachkaptin

12-14. a) ¿Imaynatá Jesús payta jatunchachkaptinku kʼumuykukuyninta rikuchirqa? b) ¿Imaynatá Jesús wak runasman kʼumuykukuyninta rikuchirqa? c) ¿Imaraykutaq Jesuspa kʼumuykukuynin mana runawan qhawachikunallanpaqchu kasqanta nisunman?

¹² Jesús Jallpʼapi willachkaspa, qallariymantapacha tukukunankama kʼumuykukuyta rikuchirqa. Kaytaqa, Tatanta tukuy ruwayninmanta jatunchaspa, rikuchirqa. Runaqa, yuyaywan parlasqanmanta, milagrosta ruwasqanmanta, kʼacha runa kasqanmanta ima, Jesustaqa jatunchaq kanku, paytaq mana jaykʼaq jatunchachikurqachu, manaqa Tatanta jatunchanankuta nirqa (Marcos 10:17, 18; Juan 7:15, 16).

¹³ Jesusqa wakkunamanpis kʼumuykukuyta rikuchirqa. Payqa, wakkunata sirveq kay jallpʼaman jamusqanta rikuchirqa, mana sirvichikuqchu (Mateo 20:28). Munakuywan runaman parlasqanqa, kʼumuykukuyninta rikuchirqa. Discipulosnin pantaptinkupis, mana paykunata kʼamirqachu, manaqa sunqunkuman chayananpaq kallpachakullarqapuni (Mateo 26:39-41). Juk kuti samarikuyta mañachkaptin, may chhika runa payman jamurqanku, paytaq mana kachapurqachu, manaqa samarikuyninta saqispa, “tukuy imata yachachiyta qallarirqa” (Marcos 6:30-34). Juk mana israelita warmi Jesusta wawanta thañichinanta mañarqa. Jesús mana munasqanta rikuchiptinpis, chay warmiqa mañakullarqapuni. Jesustaq mana phiñakurqachu; manaqa, 14 yachaqanapi rikusunjina, payqa, chay warmip jatun iñiyninta rikuspa, mañakusqanta ruwarqa (Mateo 15:22-28).

¹⁴ Jesusqa “noqaqa kʼacha, llampʼu sonqotaj kani”, nisqantaqa tukuy imaymanamanta juntʼarqa (Mateo 11:29). Kʼumuykukuyninqa mana runa rikunallanpaqchu karqa, nitaq sumaqpaq qhawachikunallanpaqchu, manaqa sunqumantapacha kʼumuykukuyniyuq karqa. Chayrayku, discipulosninman kutin kutita kʼumuykukuyniyuq kanankuta nirqa.

Discipulosninman kʼumuykukuyta yachachin

15, 16. ¿Imaynatá Jesús discipulosninman kay pachamanta kamachiqkunawan mana kikinchakunankuta rikuchirqa?

¹⁵ Apóstoles mana llampʼu sunqu kayta atillarqankuchu, chayrayku Jesús kʼumuykukuyta kutin kutita yachachirqa. Juk kuti, Juan Santiagowan —mamankuniqta— Jesusmanta Diospa Reinonpi pataman churachikuyta mañakurqanku. Jesustaq pichus kasqanta yachaspa kutichirqa: “Pañaypi, lloqʼeypiwan tiyaykunaykichejtaqa mana noqamantachu. Chaytaqa Tatallay qoyta atin, pikunapajchus wakicherqa, chaykunaman”, nispa. Apóstoles chayta yachaytawan, Santiagowan Juanwan ima phiñakurqanku (Mateo 20:20-24). ¿Imaynatá Jesús kayta allinchanman karqa?

¹⁶ Jesusqa tukuyman kʼachamanta kʼamirqa: “Qankuna yachankichej, sapa llajtapi kamachejkunaqa atiyninkuta rikuchispa, munayninkuman jina runasta apaykachanku. Ajinallatataj kurajkunapis atiyninkuwan runasninkuta kamachillankupuni. Qankuna ukhupirí mana jinachu kanan tiyan. Pichus qankunamanta kurajpaj qhawasqa kayta munajqa tukuypa kamachin kanan tiyan”, nispa (Mateo 20:25-27). Apostolesqa, “sapa llajtapi kamachejkunaqa” jatunchakuq runas, yarqhay wañusqas ima, kasqankuta rikurqanku. Jesustaq discipulosnin mana chay kamachiqkunajina kanankuta nirqa, manaqa kʼumuykukuyniyuq kanankuta. ¿Imatachus chaywan niyta munasqanta yacharqankuchu?

17-19. a) ¿Imaynatá Jesús manaraq wañuchkaspa, mana qunqananpaqjina, discipulosninman llampʼu sunqu kanankupaq, yachachirqa? b) ¿Imaynatataq Jesús sumaqmanta kʼumuykukuyta yachachirqa?

¹⁷ Mana chayta japʼiqayta atillarqankuchu. Jesusqa mana chay kutillachu kʼumuykukuyta yachachirqa. Pichus aswan sumaq kasqanmanta parlarqaña. Juk kuti, juk wawata paykunap chawpinman churaspa, chay wawajina kanankuta nirqa, imaraykuchus wawaqa, mana jatunchakuypi nitaq munapayaypi yuyanchu, chay yuyaykunaqa machu runallapi rikukun (Mateo 18:1-4). Chaywanpis, wañunan pʼunchaypi Jesusqa, apostolesninta jatunchakuymanta siminakuqta rikurqa. Chayrayku, kʼumuykukuymanta mana qunqanankupaqjina watiqmanta yachachirqa. Jesusqa juk toallata chumpinman warkhuykukuspa, aswan pisipaq qhawasqa ruwayta ruwarqa, chaytaqa wasimanta kamachislla ruwaq kanku: payqa apostolesninpa chakisninkuta mayllarqa, wasanchaq Judaspatapis (Juan 13:1-11).

¹⁸ Chay ruwasqantataq jinata sutʼincharqa: “Chayta noqa ruwani, qankunapis noqa jina ruwanaykichejpaj”, nispa (Juan 13:15). Kunantaq, ¿Jesús yachachisqan, sunqunku ukhumanchu chayarqa? Mana, chay tutapacha paykuna purapi pichus kuraq kasqanmanta siminakurqanku (Lucas 22:24-27). Chaywanpis, Jesusqa mana paykunawan phiñakurqachu, manaqa juk kutitawan kʼumuykukuq kanankuta nirqa. Chaymantataq kʼumuykukuymanta aswan sumaq yachachiyta qurqa: “Kʼumuykukurqa, paytaq kasukuq kaspa, wañuykama chayarqa, arí, kʼullupi chayri kurkupi wañurqa” (Filipenses 2:8, NM). Arí, Jesusqa pampachasqa wañurqa, qhasimanta tumpaspa saqra runatajina wañuchirqanku. Jinamanta Diospa Churinqa kʼata kasqanta rikuchirqa, imaraykuchus Jehovap tukuy ruwasqanmantaqa, Jesuslla aswan sumaqmanta kʼumuykukuyta rikuchirqa.

¹⁹ Kawsayninta jaywaspaqa, kʼumuykukuyta —Jesusqa kay yachachiywan runajina kawsayninta juntʼarqa— kasukuq apostolesninpa sunqunkuman churarqa, chaytaqa mana jaykʼaq qunqarqankuchu. Bibliaqa apóstoles may achkha watata kʼumuykukuywan runaman yachachisqankuta niwanchik. ¿Imatataq ñuqanchikpis ruwasunman?

¿Jesusjinachu kʼumuykukuyta rikuchisunchik?

20. ¿Imaynamantá kʼumuykukuniyuq kasqanchikta yachasunman?

²⁰ Pabloqa nirqa: “Imayna yuyaywanchus Cristo Jesús kawsarqa, kikillantataj qankunapis kawsaychej”, nispa (Filipenses 2:5). Jesusjina kʼumuykukuyniyuq kananchik tiyan. ¿Imaynamantá kʼumuykukuy sunqunchikpi saphichasqa kasqanta yachasunman? Pabloqa niwanchik: “Ama imatapis ruwaychejchu churanakuspa, nitaj jatunchakuspa. Astawanqa llampʼu sonqowan sapa uj qhawachun ujkunata paymanta aswan kurajta jina”, nispa (Filipenses 2:3). Nisunman, kʼumuykukuniyuq kanapaqqa, jukkunata sumaqpaq qhawananchik tiyan. Aswan kuraqpaq, aswan jatunpaq ima. ¿Jinatachu ñuqanchikpis ruwachkanchik?

21, 22. a) ¿Imaraykutaq qutupi kuraqkunaqa kʼumuykukuyniyuq kananku tiyan? b) ¿Imaynatá kʼumuykukuywan chumpisqa kasqanchikta rikuchinchik?

²¹ Jesús wañupusqanmanta astawan qhipaman Pedroqa, kʼumuykukuy, may sumaq kasqanta rikuchirqa. Chayrayku, qutumanta kuraqkunaman kʼumuykukuywan ruwayninkuta ruwanankuta kamachirqa, manataq jatunchakuspa Jehovap ovejasninta kamachinankuta (1 Pedro 5:2, 3). Qutupi ima ruwayllatapis quwaptinchikqa, mana jatunchakunachu tiyan. Manaqa astawanraq kʼumuykukuna tiyan (Lucas 12:48). Kʼumuykukuyqa, mana qutumanta kuraqkunallapaqchu, manaqa tukuy cristianos kaqkunapaqpis.

²² Pedroqa manachá jaykʼaqpis Jesús paypa chakisninta mayllasqanta qunqarqachu (Juan 13:6-10). Payqa jinata cristianosman qillqarqa: Apanakuypi “tukuy qamkuna kʼumuykukuq yuyaywan chumpikuychik”, nispa (1 Pedro 5:5, NM). Kaypi “chumpikuychik” nispaqa, juk kamachi imaynatachus llamkʼananpaq pecherata watakuq, chayta yuyarichiwanchik. Ichapis chayqa, Jesús juk toallata wataykukuspa, discipulosninpa chakisninta qunqurikuspa mayllasqanta yuyarichiwanchik. Chayrayku, Jesuspa discipulosninjina, tapurikusunman: ¿ima ruwayllatapis Dios quwaptinchik pisipaqchu, chay ruwayta qhawasunchik, chayri mana ñuqapaqjinachu chay ruwayqa nispachu nisunchik? Sunqunchikpa kʼumuykukuynintaqa, tukuy sutʼita rikunanku tiyan, juk pecheratapis watakusunman ajinata.

23, 24. a) ¿Imaraykutaq mana imapi jatunchakunanchikpaq sumaqta kallpachakunanchik tiyan? b) ¿Ima pantasqa yuyaytataq qhipan yachaqanapi sutʼinchakunqa?

²³ Jatunchakuyqa wañuchiq venenojina. Chayrayku, Diospa ñawpaqinpiqa may atiyniyuq runapis kachunku, jatunchakuptinkuqa, qhasi mana kaqlla kanku. Kʼumuykukuqkunata, manapis sumaq runas kachunkuchu Jehovaqa, llamkʼayninpaq paykunata apaykachan. Jesuspa qhipanta rispa, kʼumuykukuyta sapa pʼunchay wiñachiptinchik, Pedro nisqanmanjina juk tʼinkata tarisunchik: “Kʼumuykukuychej atiyniyoj Diospa makimpi kaspa, paytaj maychus tiempopi qankunata jatunchaspa pataman oqharisonqachej” (1 Pedro 5:6). Jehová Diosqa, Jesustaqa mayta kʼumuykukusqanrayku pataman churan, ñuqanchiktapis kusiywan tʼinkawasunchik kʼumuykukuyniyuq kaptinchikqa.

²⁴ Wakinkunaqa phutikunapaqjina, kʼumuykukuy llawchʼiyay kasqanta ninku. Chaywanpis Jesusqa, kawsayninwan paykuna pantachkasqankuta rikuchirqa. Qhipan yachaqanapi astawan rikusunchikjina, Jesusqa aswan kʼumuykukuniyuq runa kaspapis mana runataqa manchachikurqachu.

1-3. ¿Jesús achkha runawan tinkuspa mancharikurqachu?

ACHKHA runa Jesusta maskʼaq rinku. Paykunaqa kʼaspista, espadasta uqharikuspa, soldadoswan rinku. Tukuypis juk saqra ruwayllata ruwayta munachkanku, Jerusalén llaqtaniqta rispa, Cedrón vallepi kaq monte Olivosman chayanku. Chay tutapi sumaqta killa kʼancharichkarqa, chaywanpis kʼanchanasta apakurqanku. ¿Imapaqtaq? ¿Ñanta rikunankupaqchu, phuyus killata pakaykusqankuraykuchu? Chayri, ¿sachʼaspi pakakuq runata maskʼanankupaqchu? Chaywanpis, pichus Jesús pakakunanta yuyaqqa, Jesusta mana riqsinchu.

² Imapaqchus jamusqankuta yachaspapis, Jesusqa mana ayqinchu. May chhika runa Judaspa qhipanta qayllaykamun. Judasqa, Jesuspa munasqa masin karqa, chaywanpis mana pʼinqakuspa Jesusta juk muchʼaywan wasanchan. Jesustaq mana kharkatinchu. Ñawpaqman thaskispa tapun: “¿Pitataj maskʼashankichej?”, nispa. Paykunataq kutichinku: “Nazareno Jesusta maskʼashayku”, nispa.

³ Pillapis chay chhika kʼaspisniyuq runasta qhawaspa mancharikunmanchá karqa. Ichapis chay runasqa Jesús manchachikunanta suyachkarqanku. Jesustaq mana manchachikunchu, mana ayqinchu nitaq llullakuspa pakakunchu. Payqa nin: “Noqa kani chay”, nispa. Jesusta mana mancharisqata qhawaspataq, chay runasqa mancharikuspa pampaman chuqakurqanku (Juan 18:1-6; Mateo 26:45-50; Marcos 14:41-46).

4-6. a) ¿Imawantaq Diospa Churinta kikinchakun? b) ¿Ima kimsa niqmantataq Jesús mana manchachikuq karqa?

⁴ ¿Imaynatá Jesús wañuy patapi kachkaspapis, mana kharkatirqachu? Mana manchachikusqanrayku. Tukuypis, mana manchachikuq, umachaq runataqa may sumaqpaq qhawanchik, Jesusjinataq mana manchachikuq runaqa mana kanchu. Kimsa kaq yachaqanapi, Jesús llampʼu sunqu, kʼumuykukuyniyuq kasqanrayku, “Diospa corderon”, nispa sutichasqankuta yachakurqanchik (Juan 1:29). Chaywanpis, mana manchachikuq kasqanrayku jukjinamanta sutichakullantaq. Bibliaqa, ‘Judap ayllunmanta León’, nispa sutichan (Apocalipsis 5:5).

⁵ Leonqa mana manchachikunchu. ¿Maykʼaqllapis leonta kikin ñawpaqiykipi qhawarqankichu? Jina kaptinqa, ichapis leonqa wisqʼasqa juk jaulapi kachkarqa. Chaywanpis, leonta qhawayqa kharkatinapaqjina. May kallpayuq phiña leonpa uyanta qhawaykuspaqa, manachá león ñuqanchikmanta ayqinanta suyasunmanchu. Bibliaqa nin: “Leonqa tukuy animalesmanta aswan phiña, manapunitaj imallamantapis ayqellanchu”, nispa (Proverbios 30:30). Ajinallataq Cristopis, mana manchachikunchu.

⁶ Jesús leonjina mana manchachikuq kasqanta, kimsa niqmanta rikusunchik: chiqa kaqta parlaspa, chiqan kaqta yachachispa, chantapis ñakʼariykunata muchuspa. Rikusunchik imaynatachus tukuypis Jesusjina mana manchachikuq runas kayta atisqanchikta.

Mana manchachikuspa chiqa kaqta parlarqa

7-9. a) ¿Imatá Jesús 12 watayuq kachkaspa ruwarqa, chay kuti mancharikunapaqjinachu karqa? b) ¿Imaynatá Jesús templopi yachachiqkunawan parlachkaspa mana manchachikurqachu?

⁷ Supayqa ‘llullakuypa tatan’, paypa saqra pachanpitaq, chiqata parlanapaqqa mana manchayniyuq kananchik tiyan (Juan 8:44; 14:30). Jesús chiqa kaqta parlanapaqqa, mana machuyayta suyarqachu. Juk kuti 12 watayuq kachkaspa Jerusalenpi Pascua raymita ruwaytawan ripuchkaptinku, tatasninmanta tʼaqakurqa. Kimsa pʼunchaytaña maskʼaspataq, Mariawan Josewan templopi Jesusta tarirqanku. ¿Imatá chaypi ruwachkarqa? Jesusqa ‘yachachiqkunawan tiyachkarqa, parlasqankuta uyarispataq, tapurichkarqa’ (Lucas 2:41-50). Tʼukuriy, imamantachus paykuna chay kuti parlarisqankupi.

⁸ Unay tiempomanta yachaqkunaqa, wakin yachachiqkuna Pascua pasayta, templop patiosninpi runata yachachispa qhipakuq kasqankuta ninku. Runaqa, pampapi chukuykuspa tapurispa uyariq kanku. Chay yachachiqkunaqa, jatun yachayniyuq kaq kanku. Moisespa Leyninmanta sumaqta yachaq kanku, jinallataq may chhika runap leyesninmanta, ususninmanta ima. ¿Manachu paykunap chawpinpi kaspa manchachikuwaq karqa? Manchachikuwaqchá karqa. Astawanraq 12 watitayuq kaptiykiqa, ¿ichari? Wakin wawasqa parlayta manchachikunku (Jeremías 1:6). Wakinqa yachay wasipipis, yachachiqkunawan mana tapuchikunankupaq, mana tukuypa ñawpaqinpi ima ruwaypaqpis akllachikunankupaq, nitaq wakkunawan asipayachikunankupaq ima, mana qhawachikuyta munaspa pakakunku.

⁹ Chaywanpis, Jesusqa sumaq yachachiqkunap chawpinkupi kachkarqa, mana manchachikuspa jatun yachaykunamanta tapurispa. Astawanpis Biblia nisqanmanjina: Jesusta “uyarejkunaqa anchatataj tʼukusharqanku yachayninmanta, kutichisqasninmanta ima” (Lucas 2:47). Bibliaqa mana niwanchikchu imamantachus chay kuti parlasqankuta, payqa mana llulla yachachiykunatachu parlachkarqa, chay yachachiqkunajinaqa (1 Pedro 2:22). Manaqa, Diospa Palabranmanta chiqa kaqta parlarqa, pikunachus 12 watayuq wawa parlasqanta uyariqkunaqa maytachá tʼukurqanku, mana manchachikuspa, sumaq yuyaywan parlaqta rikuspa.

10. ¿Imaynatá waynakuna Jesusjina mana manchachikunkuchu?

¹⁰ Kunan pʼunchaypipis, may chhika cristiano wawitas Jesusjina parlanku. Arí, paykunaqa mana Jesusjina juntʼa runachu kanku, chaywanpis wawa kayninkupi chiqa kaqta parlanku. Yachay wasipipis chayri mayllapipis, chiqa kaqta runa masinkuman, tapurispa, uyarispa ima, yachachinku (1 Pedro 3:15). Tukuy paykunaqa, compañerosninkuta, yachachiqkunata, wasi masinkuta ima, Jesuspa qhipanta rinankupaq yanapanku. ¡Maytachá Jehová paykunamanta kusikun! Palabranpiqa waynasta sipasta ima chhullawan kikinchan: qhasa yakitujina, may kʼachas, mana yupay atina ima kasqankurayku (Salmo 110:3).

11, 12. ¿Imaynatá Jesús runayaspa chiqa kaqta mana manchachikuspa parlarqa?

¹¹ Runayaspaqa, Jesús mana manchachikuspa chiqa kaqta parlallarqapuni. Aswanpis, Jallpʼapi llamkʼayninta qallarichkaspa saqra ruwaywan tinkurqa, chayqa mancharikunapaqjina karqa. Kuraq Supaywan tinkurqa —aswan kallpayuq, aswan fiero Jehovap enemigonwan—, mana juk may atiyniyuq arcangeljinachu manaqa aychamanta, tullumanta runajinalla. Jesusqa Supayta qhisacharqa, Diospa Palabranta qʼiwichkaptintaq chiqa kaqwan pantasqa kasqanta sutʼiman churarqa. Jesusqa, kallpawan kamachirqa: “Riy kaymanta, Satanás”, nispa (Mateo 4:2-11).

¹² Jesusqa imatachus willayninpi ruwananta rikuchirqa: Tatanpa Palabranta mana qʼiwinankupaq nitaq munaynikumanjina apaykachanankupaq, chiqa kaqta mana manchachikuspa yachachirqa. Chay pʼunchayninpi —kunan pʼunchaypijina— religionkunaqa llulla kaqta yachachiq kanku, chayta Jesús llulla religionta umachaqkunaman nisqanpi rikunchik: “Ajinata Diospa Palabranta mana valechinkichejchu ñawpa tatasniykichejpa yachachisqankuta ruwaspa”, nispa (Marcos 7:13). Runaqa, chay yachachiqkunata may jatunpaq qhawaq kanku, chaywanpis Jesusqa paykunaman nirqa, ‘puraq uyas, ciegos kachkaspa wakkunata pusaykachankichik’, nispa (Mateo 23:13, 16).a ¿Imaynatá Jesusjina mana manchachikuspa parlasunman?

13. ¿Imatá Jesusjina ruwachkaspa yuyarikunanchik tiyan? Chaywanpis, ¿ima sumaq ruwaytataq ruwayta atinchik?

¹³ Jesusjina imachus runap sunqunpi kasqanta mana qhawayta atinchikchu, nitaq juzganapaq atiyniyuqchu kanchik; chaywanpis tukuy ñuqanchik chiqa kaqta mana manchachikuspa sutʼinchayta atinchik. Religionkuna yachachisqanku llullalla kasqanta rikuchispaqa, —Jehová Diosmanta, Diospa munayninmanta, Palabranmanta ima, qʼiwisqankuta sutʼinchaspa—, Supaypa yuyayninwan laqhayachisqan pachaman, chiqa kaqwan kʼancharichinchik (Mateo 5:14; Apocalipsis 12:9, 10). Runap sunqunmanta saqra manchachikuyta urqhunankupaq yanapanchik, chantapis Diosman qayllaykunankupaq. Jesús: “Cheqa kajta rejsinkichej, chay cheqa kajtaj kacharichisonqachej”, nispa nisqan, ¡juntʼakusqanta qhawaspa mayta kusikunchik! (Juan 8:32.)

Chiqa kaqta mana manchachikuspa yachachirqa

14, 15. a) ¿Imaynatá Jesús juk kuti ‘justiciata’ sutʼincharqa? b) ¿Ima qʼiwisqa yuyaytataq Jesús mana kasuspa, samaritanaman parlarqa?

¹⁴ Bibliaqa Mesías tukuy llaqtasman “justiciata” sutʼinchananta nirqa (Mateo 12:18; Isaías 42:1). Jesusqa Jallpʼapi kachkaspa chay ruwayta qallarirqa. Payqa chiqan kaqmanjina tukuywan apanakurqa, mana nipita manchachikuspa. Imachus Diospa Palabranwan churanakuqtaqa qhisacharqa, wak llaqtayuq runastataq mana chiqnirqachu.

¹⁵ Discipulosnin Jesusta Samaria llaqtamanta juk warmiwan Sicar pozopi parlachkapta rikuspa jukjinayarqanku. ¿Imaraykutaq? Imaraykuchus chay tiempomanta Judiosqa, unaymantaña samaritanoswan chiqninakuq kanku (Esdras 4:4). Mana chayllachu, yachachiq judíos, warmista pisipaq qhawaq kanku. Leyesta ruwakusqanku, qharis warmiswan mana parlanankupaq, astawanpis warmisman Diospa Leyninta mana yachachikunanta nirqanku. Samaritanasqa paykunap qhawayninkupiqa khuchi warmis karqanku. Jesusqa chay qʼiwisqa yuyaykunata mana kasuspa, chay warmiman yachachirqa —khuchi warmi kasqanta yachaspapis—, astawanpis pichus Mesías kasqanta sutʼincharqa (Juan 4:5-27).

16. ¿Imaraykutaq cristianos chiqan kaqta ruwanankupaq sumaqta kallpachakunanku tiyan?

¹⁶ ¿Maykʼaqllapis runa masinta mayta chiqnikuq runaswan tiyakurqankichu? Ichapis, wak laya runamanta, wak llaqtayuq runamanta, millayta chansakunku chayri warmikunamanta, qharikunamanta mana allintachu parlanku, wakchakunatataq mayta pampachanku. Jesuspa qhipanta riqkunaqa, chay wistʼu yuyaykunawan mana chimpachikunkuchu, manaqa sunqunkumanta chay mana allin yuyaykunata sikʼinku (Hechos 10:34, 35). Chayrayku, tukuypis chiqan kaqta ruwanapaq, sumaqta kallpachakuna tiyan.

17. ¿Imatá Jesús Templopi ruwarqa, imaraykutaq chayta ruwarqa?

¹⁷ Jesusqa Diosninchikpa llaqtan, Diospa yupaychaynin ima, llimphu kananpaq, mana manchachikuspa wistʼu ruwaykunata allincharqa. Willayninta qallarichkaptin, Jerusalenpi temploman yaykuytawan, ranqhirusta chaypi rikuspa mayta phiñarikurqa. Chay mana chiqan kaqta ruwasqankumanta mayta phiñakuspa, qullqimanta wañuriq ranqhirusta qharqurqa (Juan 2:13-17). Jinallatataq willayninta tukuchachkaspa ruwarqa (Marcos 11:15-18). Jesús chayta ruwaspaqa kamachiq runaswan chiqnichikuqchá, chaywanpis payqa mana iskaychakurqachu. ¿Imarayku? Imaraykuchus juchʼuymantapacha templotaqa Tataypa wasin nispa tukuy sunquwan sutichaq (Lucas 2:49). Maypichus Diosta yupaychakuq wasitaqa manapuni khuchichanankuta saqinmanchu karqa. Jesusqa Diosta allinta yupaychakunanta munasqanrayku mana manchachikuspa chiqa kaqta ruwarqa.

18. ¿Imaraykutaq mana manchachikuspa juchachakuq hermanonchikwan parlananchik tiyan?

¹⁸ Cristianosqa Diospa llaqtan, Diospa yupaychaynin ima, llimphu kananta munanchik. Chayrayku, juk hermanonchik juchachakusqanta yachaptinchikqa, mana qhawakunallanchikchu tiyan, manaqa chay hermanowan mana manchachikuspa parlananchik tiyan, chayri qutumanta kuraqkunaman yachasqanchikta willananchik tiyan (1 Corintios 1:11). Kuraqkunaqa qutupi espiritualmente unqusqa kaqkunata yanapayta atinku, jinamanta Diospa ovejasnin llimphu kanankupaq sumaqta qhawanku (Santiago 5:14, 15).

19, 20. a) ¿Ima mana allin ruwaykunatataq Jesuspa tiemponpi rikukuq, imatataq judíos Jesús ruwananta munarqanku? b) ¿Imaraykutaq cristianos mana politicapi, nitaq maqanakuykunapi chhapukunkuchu, chayta ruwaspa imatataq Diospa llaqtan rikuchin?

¹⁹ Chaywanpis, ¿Jesús kay pachap saqra ruwayninta allinchayta munarqachu? Payqa saqra ruwaykunata qhawarqa. Chantapis llaqtantaqa may kallpayuq Roma llaqta kamachichkarqa, romanostaq soldadosninkuwan judiosta mayta manchachik kanku, llasa impuestostataq pagachiq kanku, religioninkupitaq satʼikuq kanku. Chayrayku, judiosqa Jesús politicaman yaykunanta munarqanku (Juan 6:14, 15). Juktawan, Jesusqa mana manchachikuq kasqanta rikuchirqa.

²⁰ Jesusqa Reinon mana kay pachamanta kasqanta sutʼita willarqa. Ruwayninwan, discipulosninman mana chay politicaman chhapukunankupaq yachachirqa, chantapis Diospa Reinomanta willayman astawan qukunankuta nirqa (Juan 17:16; 18:36). May achkha runa payta japʼiq jamuchkaptinku Pedroqa mana imata suyaspa espadanta urqhuytawan juk runap ninrinta mururparqa. Pillapis kikillantataqchá ruwanman karqa, imaraykuchus chay tutaqa mana juchayuq Diospa Churinta wañuchinankupaq maskʼachkarqanku. Chaywanpis, chay kutipiqa Jesús discipulosninman juk sumaq yachachiyta yachachirqa: “Espadaykita waqaychay. Espadata oqharejkunaqa espadallawantaj wañuchisqa kanqanku”, nispa (Mateo 26:51-54). Jesuspa discipulosninqa mana maqanakunankupaq mana manchachikunankuchu karqa, kunanpis kikillantaq. Diospa llaqtan mana mayqin suyuman sayakusqankurayku mana pipis tumpanmanchu, wañuchinakuymanta, maqanakuymanta, uqharikuymanta. Chayta ruwasqankuqa runata mana manchachikusqankuta rikuchin.

Churanakuqkunata mana manchachikurqachu

21, 22. a) Manaraq wañuchinankupaq japʼichkaptinku, ¿imaynatá Jesusta Tatan yanaparqa? b) ¿Imaynatá mana runata manchachikusqanta wañuyninkama rikuchirqa?

²¹ Jehovap Churin Jallpʼapi paywan churanakunankuta yacharqaña (Isaías 50:4-7). Sapa kuti wañuchiyta munasqankuqa, juk tuta japʼisqankupi tukurqa, kay yachaqanap qallariyninpi willakun jina. ¿Imaraykutaq mana manchachikurqachu? ¿Imatá manaraq payta japʼiq jamuchkaptinku ruwachkarqa? Jehovamanta mayta mañakuchkarqa. ¿Imaynatá Jehová kutichirqa? Biblia niwanchik: “Diosqa mañakusqanta uyarirqa”, nispa (Hebreos 5:7). Arí, Jehovaqa juk angelta kay pachaman kachamurqa, mana manchachikuq Churinta kallpachananpaq (Lucas 22:41, 42, 43).

²² Jehovamanta kallpata japʼispataq, Jesusqa apostolesninman nirqa: “Sayariychej, jaku ripuna”, nispa (Mateo 26:46). “Jaku ripuna” nispaqa, chay runamanta apostolesnin ripunankupaq mañapunanta yacharqa, apostolesnin ayqispa sapitanta saqinankuta yacharqa, chantapis kawsayninmanta aswan jatun ñakʼariyta sapallan muchunanta yachallarqataq. Mana chiqan juiciota ruwachkaptinku, payta asipayachkaptinku, maqachkaptinku, wañuchichkaptinku ima, mana nipipis paywanqa kachkarqachu. Chaywanpis, chayjina ñakʼariypipis mana juk chhikallatapis manchachikurqachu.

23. ¿Imaraykutaq Jesús mana qhasi mana kaqtachu kawsayninta wañuywan tinkuchisqanta nisunman?

²³ Jesusqa, ¿qhasi mana kaqtachu kawsayninta wañuywan tinkuchichkarqa? Mana. Kawsayta qhasi mana kaqta wañuywan tinkuchiyqa, mana kikinchu runata mana manchachikuywanqa. Jesusqa, discipulosninman sumaq yuyayniyuq kanankuta nirqa, jinamanta Diospa munayninta juntʼanallankupaqpuni (Mateo 4:12; 10:16). Chaywanpis Jesusqa, chay kuti mana wañuymanta ayqiyta atisqanta yacharqa. Mayqinchus Tatanpa munaynin kasqanta yacharqa, chaytataq juntʼayta munarqa. Chaypaqqa, ñawpaqllamanpuni rispa, ñakʼariykunata muchunan karqa.

24. ¿Imaraykutaq ima ñakʼariytapis atipayta atinchik?

²⁴ ¡Cristianospis may achkha kutita mana manchachikuspa Jesusjina ruwanku! Wakin hermanosqa, asipayaqkunata, qhatiykachaqkunata, carcelman wisqaqkunata, maqaqkunata, wañuchiqkunata ima, mana manchachikuspa tukuy imata muchunku. ¿Maymantá chay kallpata urqhunku? Jesustajina paykunatapis Dios yanapallantaq (Salmo 55:22). Chayrayku, manapuni qhipaman imachus kananmantaqa manchachikunachu tiyan. Jehovata kasukullasunpuni chayqa, payqa maychus kallpata necesitasqanchikta quwallasunpuni. Jesuspa ruwasqanta rikuspa, kallpachakunallapuni. Pay nirqa: “sonqoykichejpi kallpachakuychej, imaraykuchus kay pachaj sajra kayninta atipaniña”, nispa (Juan 16:33).

1-3. ¿Imayna pʼunchaypitaq Jesús urqupi yachachirqa 31 watapi, imaraykutaq uyariqkuna tʼukulla qhipakurqanku?

JUK pʼunchay 31 watamanta, Jesucristoqa Capernaummanta qayllanpi kachkarqa, kay chʼaqwayniyuq llaqtaqa, mama qucha Galileamanta inti chinkaykunan pata niqpi kachkarqa. Jesús tukuy tuta urqupi Dioswan parlasqanmanta kutimuytawan, discipulosninmanta 12 apostolesta akllarqa. Chaykamataq may achkha runa jamuspa —wakinkunaqa may karumantapacha— Jesusta suyachkanku juk pampapi. Jesusta mayta uyariyta munanku, chantapis paykunata thañichinanta mayta suyachkanku, Jesustaq chay munasqankuta ruwan (Lucas 6:12-19).

² Chay achkha runaman qayllaykuspa, tukuy unqusqakunata thañichin. Chayta ruwaspataq, tiyaykuytawan yachachiyta qallarin.a Parlasqanqa sumaqta uyarikurqa, payta uyariqkunaqa maytachá tʼukurqanku, imaraykuchus kunankamaqa mana pipis jinataqa yachachinchu. Runap ususninmanta chayri yachachiq judíos yachachisqankumanta yachachinantaqa, kutin kutita Diospa Palabran nisqanta astawan yachachirqa. Parlasqanqa sutʼi, tukuytaq imatachus niyta munasqanta sumaqta japʼiqanku. Parlayta tukusqantawan tukuypis tʼukulla qhipakunku. Jinapuni kanan karqa, imaraykuchus tukuy tiempomanta aswan jatun yachayniyuq runata uyarirqanku (Mateo 7:28, 29).

³ Chay kutipi urqupi yachachisqanqa, wak Jesuspa yachachisqasninwan khuska, Bibliapi qillqasqa kachkan. Jesús yachachisqanta astawan sutʼinchariptinchik mayta yanapachikusunchik, imaraykuchus Diospa Churinpi ‘pakasqa kachkan Diospa may jatun yachaynin’ (Colosenses 2:3). Jesús may sumaq yachayniyuq karqa, chayrayku runataqa mana pipis payjinaqa sumaqta yachachirqachu. Ichapis tapukunki: ¿Maymantá chay yachayta urqhurqa, imaynatá chay yachayta rikuchirqa? ¿Imaynatataq ñuqanchikpis Jesusjina ruwasunman?

‘¿Maymantataq kay imasta pay yachanrí?’

4. ¿Imatataq Nazaretmanta runas Jesusmanta tapukurqanku?

⁴ Jesús runaman willaspa purichkaspa, Nazaret llaqtaman chayarqa, maypichus wiñakurqa, chaypitaq sinagogapi yachachiyta qallarirqa. Uyariqkunaqa payta uyarispa tʼukuspa tapukurqanku: “¿Maymantataj kay tukuy imasta pay yachanri?”, nispa. Pikunachus tatasnin, waqisnin, panasnin ima, kasqankuta yacharqanku, waqcha familiamanta kasqantapis (Mateo 13:54-56; Marcos 6:1-3). Chantapis, jatuchaq yachay wasikunaman mana risqanta yachallarqankutaq (Juan 7:15). Chayrayku, chayta tapukurqanku.

5. ¿Pitaq Jesusman yachayninta qurqa?

⁵ Jesuspa yachayninqa mana sumaq yuyayniyuq runa kasqallanraykuchu jina karqa. Templopi yachachichkaspa maymantachus yachaynin kasqanta sutʼita nirqa: “Kay yachachisqayqa mana noqajtachu, manachayqa Kachamuwajniypata”, nispa (Juan 7:16). Arí, Jesuspa yachayninqa, Tatanmanta jamurqa, Paymanta chiqa yachayqa jamun (Juan 12:49). ¿Imaynatá Jehová chay yachayta qurqa?

6, 7. ¿Imaynasmantá Jehová Jesusman yachayta qurqa?

⁶ Jehovap santo espiritunqa Jesuspa sunqunpi, yuyayninpi ima kachkarqa. Isaías Mesiasmanta nirqa: “Chaypa patampi Tata Diospa Espíritun kanqa, chay Espiritutaj qonqa yachayta, yuyayta, yuyaychayta, atiyta, tukuy imata rejsiyta, Tata Diosta manchachikuyta ima”, nispa (Isaías 11:2). Jehovap espiritun Jesuspa yuyayninta ruwayninta ima apaykachaptin, ¿manachu Jesús ruwasqanpi, parlasqanpipis may sumaq yachayniyuq kanman karqa?

⁷ Jesusqa Tatanmanta jukjinamantapis yachayta japʼikullarqataq. Iskay yachaqanapi rikunchikjina, Jesusqa manaraq jallpʼaman jamuchkaspa may unayta Tatanwan tiyakurqa, chaypitaq imaynatachus Tatan yuyasqanta sumaqta yachakurqa. Manachá yachasunmanchu machkhatachus Jesús Tatanmanta yachakusqanta, payqa kawsaqkunata wak imasta ima ruwachkaptin Tatanpaq juk ‘yanapaq maestrojina’ karqa. Chayrayku Jesustaqa, manaraq jallpʼaman jamuchkaptin, kawsayniyuq yachay, nispa sutichakurqa (Proverbios 8:22-31; Colosenses 1:15, 16, NM). Janaqpachapi Tatanmanta yachakusqanta, runaman willayninpi yachachirqa (Juan 8:26, 28, 38).b Chayrayku, jatun yachayninqa, sumaqtapuni imatapis riqsisqanqa, kawsayninpi sumaq yuyaywan imatapis ruwasqanqa, mayta tʼukuchiwananchik tiyan.

8. ¿Imaynatá Jesuspa qhipanta riqkuna yachayta japʼinku?

⁸ Jesuspa qhipanta riqkunajina, Jehovamanta yachayta quwananchikta mañakunanchik tiyan (Proverbios 2:6). Manataq juk milagrowan Dios yachayta quwananchikta suyasunmanchu. Jehovamanta mañakuptinchikqa, yachayta mañakusqanchikta quwasunchik, jinamanta ima llakiytapis atipananchikpaq (Santiago 1:5). Chaywanpis, chay yachayta japʼinapaqqa, “qolqe pʼampasqata jinataj” maskʼananchik tiyan (Proverbios 2:1-6). Chaypaqqa astawan Diospa Palabranmanta yachakunanchik tiyan —chaypi Diosqa yachayninta riqsichin—, yachakusqanchikmanjinataq ruwananchik tiyan. Chantapis, Jesusmanta sumaqta yachananchik tiyan. Kunanqa, imaynatachus Jesús kawsayninpi yachayta rikuchisqanta qhawasunchik, Jesusjinataq ruwananchikpaq yachakusunchik.

May yachayniyuq parlaykuna

9. ¿Imaraykutaq Jesuspa yachachisqan may sumaq yachayniyuq karqa?

⁹ Achkha runa Jesusta uyariq riq kanku (Marcos 6:31-34; Lucas 5:1-3). ¿Manachu rinkuman karqa, paypa siminmanta may yachayniyuq parlaykuna lluqsimuptinri? Parlasqanqa sumaqta Bibliamanta yachasqanta rikuchiq, chantapis sumaqta entiendechinanpaq, imamantapis saphinkamapuni chayaq karqa. Astawanpis, yachachisqanqa tukuy niqpi unay runata kunan runatapis mayta yanapan. Jina kaptinqa, ¿imaraykutaq “mayta tʼukuna yuyaychaj” Jesuspa parlasqanpi mana astawan ukhuncharisunmanchu? (Isaías 9:6.)

10. ¿Ima kʼacha kaykunawantaq sunqunchikta umanchiktapis juntʼachinanchikta Jesús niwanchik, imaraykutaq?

¹⁰ Jesús urqupi yachachisqanqa, qallariypi rikunchikjina, chay kutipi may achkhata yachachirqa, manataq pipis pantachirqachu. Chay kutiqa, mana imatachus parlananchikta chayri imatachus ruwananchikta yachachillarqachu, manaqa astawanraq yachachirqa. Jesusqa, imachus umanchikpi kasqan, chayri imachus sunqunchikpi kasqan, parlayninchikpi chayri ruwayninchikpi rikukusqanta yacharqa, chayrayku umanchikta, sunqunchiktapis allin imaswan juntʼachinanchikta nirqa; llampʼu sunqu kaywan, chiqan kaqwan, khuyakuywan, allin kawsaywan, runa masinchikta munakuywan ima (Mateo 5:5-9, 43-48). Jinamanta, allin kaqta parlasunchik, allin kaqtataq ruwasunchik. Chantapis, mana Jehovap sunqullantachu kusichisunchik, manaqa wakkunawanpis allinta apanakusunchik (Mateo 5:16).

11. Jesús juchallikuymanta parlachkaspa, ¿imaynatá juchap saphinman chayarqa?

¹¹ Juchallikuymanta parlachkaspa Jesusqa, juchap saphinta rikuchin. Payqa maqanakuymanta parlaspa, sunqunchikmanta phiñakuyta wikchʼunanchikta nirqa (Mateo 5:21, 22; 1 Juan 3:15). Chantapis, qhinchachakuymanta parlaspa, sunqupi munapayayta ama wiñachinanchikta niwanchik, qusanchikta chayri warminchikta mana wasanchanapaq. Jinallatataq, ñawisninchikpis ñuqanchikpi saqra munaykunata mana rikchʼarichinanpaq sumaqta jarkʼakunanchikta kʼamiriwanchik (Mateo 5:27-30, NM). Rikunchikjina Jesusqa, mana juchap ruwaynillanmantachu parlan, manaqa maypichus juchap saphin kasqanta rikuchiwanchik, chaytaq yuyayninchikpi, munasqanchikpi ima kachkan (Salmo 7:14).

12. ¿Imaynatá Jesuspa qhipanta riqkuna kʼamirisqanta qhawanku, imaraykutaq?

¹² ¡Jesuspa parlayninqa may jatun yachayniyuq! Chayraykuchá, “runasqa yachachiyninmanta mayta tʼukorqanku” (Mateo 7:28). Jesuspa qhipanta riqkunapaqqa, paypa sumaq yuyaychasqan kawsayninkupi yanapan. Chayrayku pay nisqanta ñuqanchikpi puquchiyta munanchik —khuyakuyta, llampʼu sunqu kayta, munanakuyta ima—, imaraykuchus chayta ruwaspa Diosta kusichisqanchikta yachanchik. Chantapis, sunqunchikmanta mana allin kaqta, phiñakuyta, khuchichakuyta, munapayayta ima sikʼiyta munanchik. Ama qunqanachu, kayta ruwayqa mana juchaman urmananchikpaq yanapawasunchik (Santiago 1:14, 15).

Sumaq yachayninmanjina kawsarqa

13, 14. ¿Imaynatá Jesús sumaq yuyaywan imatachus kawsayninwan ruwananta akllarqa?

¹³ Jesusqa parlasqanpi, ruwayninpi ima, yachayninta rikuchirqa. Tukuy kawsayninpi —ruwasqanpi, imatachus paymanta yuyasqanpi, wakkunawan apanakusqanpi ima— tukuy imaymanamanta sumaq yachayninta rikuchirqa. Kunanqa imaynatachus “Leytawan yuyaychaytawanqa” tukuy ruwasqanpi rikuchisqanta rikusunchik (Proverbios 3:21).

¹⁴ Sumaq yachayniyuqqa imatapis sumaq yuyaywan ruwan. ¿Jinatachu Jesús ruwarqa? Arí, payqa sumaq yuyaywan imatachus kawsayninwan ruwananta akllarqa. Ichapis payqa, kay Jallpʼapi tukuy imayuq kanman karqa, juk sumaq wasiyuq, juk sumaq llamkʼayniyuq, chayri riqsisqa runaman tukunman karqa. Chaywanpis Jesusqa, chaykunaman kallpata churayqa, ‘qhasi manakaqlla, wayra japʼiyta munay jinalla’ kasqanta sumaqta yacharqa (Eclesiastés 4:4; 5:10). Chayta ruwaspaqa wampu runajina qhawachikunman karqa, manataq juk sumaq yachayniyuq runajinachu. Chayrayku Jesusqa, wakcha runajinalla kawsakuyta akllarqa. Payqa mana qullqipichu nitaq qhapaqyaypichu sunqunta churarqa (Mateo 8:20). Yachachisqanmanjina kawsasqanrayku, kawsayninpiqa juk ruwaylla aswan sumaq karqa: Diospa munayninta ruway (Mateo 6:22). Chayrayku, kawsayninta, atiyninta ima Diospa Reinopaq churarqa, aswan kusiyta ima qhapaqyaymantapis qusqanrayku (Mateo 6:19-21). Jinamanta, payjina ruwananchikpaq sumaqta yachachiwanchik.

15. ¿Imaynatá cristianos juk ruwayllata ruwayta munasqankuta rikuchinku, imaraykutaq chay ruway may sumaq ñuqanchikpaq?

¹⁵ Kunanpis cristianosqa, juk ruwayllata ruwayta munaspa sumaq yachayniyuq kasqankuta rikuchinku. Chayrayku, qhasi mana kaqta mana manukunkuchu nitaq kay pachap ruwayninwan aysachikunchikchu, jinamanta tiemponkuta chayri atiyninkuta mana usuchinkuchu (1 Timoteo 6:9, 10). Wakinqa, kawsayninkupi wakin ruwaykunata saqinku, astawan Diosmanta runaman yachachinankupaq, ichapis precursores kanakupaq. Kay ruwayqa aswan sumaq ima ruwaymantapis. Diospa Reinonta kawsayninchikpi ñawpaqman churayqa, mayta kusichiwasunchik, sunqunchiktataq juntʼan (Mateo 6:33).

16, 17. a) ¿Imaynatá Jesús llampʼu sunqu kasqanta rikuchirqa? b) ¿Imaynatá ñuqanchikpis kikillantataq ruwasunman?

¹⁶ Bibliapiqa sumaq yachayta, llampʼu sunqu kaywan kikinchan (Proverbios 11:2). ¿Jesucristo llampʼu sunqu kasqanta rikuchirqachu? Arí, payqa machkha atiyniyuqchus kasqanta yacharqa, chantapis maykamachus ruwayta atisqantapis yachallarqataq. Mana suyarqachu tukuy payta uyariqkuna, paypa qhipanta riyta munanankuta (Mateo 10:32-39). Mana tukuy runamanchu parlayta atisqanta yacharqa, chayrayku kay llamkʼaytaqa discipulosninman qurqa (Mateo 28:18-20, NM). Discipulosnin paymanta ‘astawanraq ruwanankuta’ nirqa, imaraykuchus paykunaqa aswan runaman willananku karqa, aswan llaqtasman rinanku karqa, aswan unaytataq willaspa purinanku karqa (Juan 14:12). Chantapis, wakkuna yanapayta atisqankuta rikuchillarqataq; chayrayku desiertopi ángeles yanapanankuta saqirqa, chantapis Getsemaní huertapi juk angelwan kallpachachikurqa. Astawanpis, may llakiypi kachkaspa, Diospa Churinqa qhaparispa yanapata mañakurqa (Mateo 4:11; Lucas 22:43; Hebreos 5:7).

¹⁷ Ñuqanchikpis llampʼu sunqu kananchik tiyan, maychus atisqanchikta rikunanchik tiyan. Tukuypis willaypi, runaman yachachiypi ima, tukuy almanchikwan llamkʼayta munanchik (Lucas 13:24; Colosenses 3:23, 24). Chaywanpis kayta yachananchik tiyan, Jehovaqa mana wakkunawanqa kikinchawanchikchu, ñuqanchikpis mana chayta ruwananchikchu tiyan (Gálatas 6:4, 5). Chayrayku ñuqanchikqa, sumaq yachaywan imatapis atisqanchikmanjina ruwananchik tiyan. Sumaq yachayqa ancianosta yanapallantaq, jinamanta mana tukuy imata paykunalla ruwayta atisqankuta rikunanpaq, wakkunawantaq yanapachikunankupaq. Llampʼu sunqu kaspaqa wakkunap yanapayninta sumaqpaq qhawanqanku, Jehová chay wawqista ‘sunquchanapaq, yanapanapaq’ ima, apaykachasqanrayku (Colosenses 4:11).

18, 19. a) ¿Imaynatataq Jesús maychus kaqllata discipulosninmanta suyasqanta, chantapis munakuywan pusaykachasqanta rikuchirqa? b) ¿Imaptintaq wakkunawan apanakuchkaspa kʼacha kananchik tiyan, imaynatataq chayta ruwasunman?

¹⁸ “Diosmanta jamuq yachayqa: [...] maychus kaqlla” (Santiago 3:17, NM). ¿Jesús jinachu karqa? Arí, payqa discipulosninmanta maychus kaqllata suyarqa, munakuywantaq pusaykacharqa. Juchasapa runa kasqankuta yachaspapis, allin kayninta rikurqa (Juan 1:47). Wañunan tutapi discipulosnin payta sapanta saqinankuta yachaspapis, payqa juntʼa sunqu kasqankuta yacharqa (Mateo 26:31-35; Lucas 22:28-30). Jesusqa, Pedro kimsa kutita wasanchananta yachallarqataq, chaywanpis Pedropi atienekusqanta rikuchirqa (Lucas 22:31-34). Manaraq wañuchkaspa, Tatanmanta mañakuchkaptin mana discipulosninpa juchasninmantachu parlarqa, manaqa allin ruwayninkumanta parlarqa: ‘paykunaqa nisqasniykita kasukunku’, nispa (Juan 17:6). Mana chayllachu, Diospa Reinonmanta Jallpʼapi willananta, runasta yachachisqasninman tukuchinanta ima paykunaman nerqa (Mateo 28:​19, 20). Jesús paykunapi jinata atienekusqanqa, paykunata kallpacharqa llamkʼayninkuta ruwanankupaq.

¹⁹ Jesusta qhatiqkunaqa, Jesusjina kanankuta yachanku. Diospa Churinqa —mana juchayuq kaspapis— discipulosninwan mayta pacienciakurqa. ¡Chayrayku ñuqanchikpis wakkunawan allinta kikillantataq pacienciakunanchik tiyan! (Filipenses 4:5.) Wawqinchikpa juchankuta qhawananchiktaqa, allin ruwayninkuta qhawananchik tiyan. Jehová paykunata qutuman pusaykamusqanta yuyananchik tiyan (Juan 6:44). Jehová paykunapi allinkunata qhawan, kikillantataq ñuqanchikpis ruwananchik tiyan. Jinata yuyaspaqa, juchakunata mana ‘qunqayman churallasunchu’, manaqa sumaq kayninta qhawasunchik (Proverbios 19:11). Hermanosman paykunapi atienekusqanchikta niptinchik, paykuna Jehovaman sumaqninta qunankupaq yanapasunchik (1 Tesalonicenses 5:11).

20. ¿Jesusmanta Bibliapi qillqakusqanwan imata ruwananchik tiyan, imaraykutaq?

²⁰ Evangelios nisqa, Jesuspa kawsayninmanta willawanchik, chaytaq may sumaq ñuqanchikpaqqa. ¿Imatá kay sumaq regalowan ruwananchik tiyan? Jesusqa chay kuti urqupi yachachisqanta tukuchachkaptin, mana uyarinallanchikpaqchu manaqa ruwananchikpaq, mayta kʼamiwarqanchik (Mateo 7:24-27). Jesuspa yachayniyuq parlasqan, ruwasqan ima, yuyayninchikta, sunqunchikta ima, allinchananta saqiptinchikqa, aswan sumaq kawsayta tarisunchik, kawsayman pusaq ñanpitaq purillasunpuni (Mateo 7:13, 14). ¡Kay ruwaymanta aswan sumaq ruwayqa mana kanchu!

1, 2. ¿Imaraykutaq juk tata wawan kasusqanta rikuspa kusikun, imaynatá Jehovata ñuqanchikpis kusichisunman?

JUK tata wasinpa ventananmanta wawanta wak yuqallituswan patiopi pukllachkaqta qhawachkan. Chayllapi pelotankuta ñanman atipachikunku. Yuqallitustaq chay wawaman ninku, “riy pelotata maskʼamuy”, nispa. Chay wawataq umanta khiwispa nin: “Mana riymanchu”, nispa. Tatantaq chayta uyariytawan kusirikun.

² ¿Imaraykutaq tatan kusirikun? Pay wawanta ñanman sapan mana lluqsinanta kamachisqanrayku. Chay tatan kamachisqanta wawan kasukuspaqa —manapis tatan qhawachkasqanta yachaspa—, kasukuyta yachasqanta rikuchichkan, kasukuspataq, ima llakiymantapis jarkʼakuchkan. Janaqpachapi Jehová Tatanchik, kikillantataq qhawachkawanchik. Chayrayku Jehovapi atienekunanchik tiyan, nisqantataq kasukunanchik tiyan. Jinamanta mana Diosta wasanchasunchu (Proverbios 3:5, 6). Chaypaqqa, aswan sumaq yachachiqta kachamuwanchik.

3, 4. ¿Imaynamantá Jesús ‘kasukuq kayta yachakurqa’, imaynatá kasukuyninta astawanraq sumaqcharqa? Sutʼinchay.

³ Bibliaqa Jesusmanta tʼukunapaqjina niwanchik: “Diospa churin kashaspapis, ñakʼarisqanrayku kasukoj kayta yacharqa. Chaypaj jina allin wakichisqa kaspa, churasqa karqa payta tukuy kasojkunaman wiñay kawsay salvacionta qonampaj” (Hebreos 5:8, 9). Kay kuraq Churiqa may chhika unaytaña janaqpachapi kawsarqa. Chaypi, imaynatachus Kuraq Supay, supaykunapis uqharikusqankuta rikurqa, manataq paykunaman kʼaskakurqachu. Imatachus sunqunpi nisqanmanta, Biblia willawanchik: “Mana kʼullukurqanichu”, nispa (Isaías 50:5). Jina kaptinqa, ¿imaynatá kasukuqpuni kaspa “kasukuq kayta yachakurqa”? ¿Imaynatá ‘kasukunanpaq wakichisqa’ kaman karqari?

⁴ Kaywan kikincharina. Juk soldado hierromanta espadayuq kasqanta tʼukuriy. Manaraq chay espadawan maqanakamunchu, espadanqa allin ruwasqa, may kʼacha tukuchasqataq. Chay soldadoqa espadanta mana pʼakikuq aceromanta espadawan cambiarpan, kay espadawanqa maqanakunkuña, manataq imanakunchu. ¿Manachu kay espadawan cambiaspa allinta ruwasqanta nisunman? Jinallataq, manaraq Jallpʼaman jamuchkaptin, Jesuspa kasukuyninqa sumaq karqa, chaywanpis Jallpʼaman jamuspaqa, kasukuyninta aswan sumaqman tukuchirqa. Chaytaqa janaqpachapi mana jaykʼaq ruwayta atinmanchu karqa.

5. ¿Imaptintaq Jesuspa kasukuynin may sumaqpuni karqa? ¿Imata kay yachaqanapi rikusunchik?

⁵ Jesús Jallpʼapi ruwayninta juntʼananpaq kasukuq kanan karqa. “Qhepa kaj Adán” Jesusqa, ñawpa tatanchik mana ruwasqanta ruwaq jamurqa: llakiypipis Diosta kasukuq (1 Corintios 15:45). Kasukuyninqa, mana jinallachu karqa, payqa tukuy yuyayninwan, tukuy sunqunwan, tukuy almanwan ima, kasukurqa. Tatanpa munayninta juntʼayqa, mikhunamantapis aswan sumaqraq karqa (Juan 4:34). ¿Imataq Jesusjina kananchikpaq yanapawasunchik? Qallarinapaq, imaraykuchus Jesús kasukusqanta qhawarina. Jinamanta sunqunchikqa, Jesustajina Diospa munayninta juntʼanapaq tanqawasunchik, ima munapayaytapis atipananchikpaq. Chantapis rikusunchik, imaynatachus Jehová tʼinkawasunchik, Jesusjina kasukuptinchik.

¿Imaraykutaq Jesús Diosta kasukuyta munarqa?

6, 7. ¿Imaraykutaq Jesús kasukurqa?

⁶ Jesuspa kasukuyninqa sunqunpi qallarirqa. Kimsa yachaqanapi rikunchikjina, payqa kʼumuykukuq runa karqa. Kʼumuykukuyqa Jehovata sunqumantapacha kasukunapaq yanapawanchik, jatunchakuyri mana yanapanchu (Éxodo 5:1, 2; 1 Pedro 5:5, 6). Jesusqa imatachus munakusqanmanjina, chantapis imatachus chiqnisqanmanjina kawsakurqa.

⁷ Jesusqa mana pitapis Jehovatajina munakurqachu, 13 yachaqanapi rikusunchikjina, chay munakuynin janaqpachapi kaq Tatanta may jatunpaq qhawananpaq tanqarqa. Tatanta mayta munakusqanrayku, mayta yupaychayta munasqanrayku ima, Tatanta llakichiyta manchachikurqa. Chayrayku, Tatanqa mañakuyninta uyarirqa (Hebreos 5:7). Jesús Diospa Reinonpi kamachichkaptinqa, Jehovata manchachikuyqa tukuy niqpi rikukunqa (Isaías 11:3).

8, 9. Profecía nisqanmanjina, ¿imaynatá Jesús chiqan kaqta munakusqanta, saqra kaqtataq chiqnisqanta rikuchirqa?

⁸ Jehovata munakuspaqa, pay chiqnisqanta chiqninanchik tiyan. Diospa Reinonpi kamachiqpaq kay profeciata qillqakurqa: “Cheqan kajta munakunki, sajra kajtataj chejnikunki. Chayrayku Dios ajllakusunki kawsaqesniyki ukhumanta, Diosniykitaq kusiywan juntʼachisunki, aceitewanpis jawisunkiman jina” (Salmo 45:7). “Ajllakusunki kawsaqesniyki ukhumanta” nispaqa, Davidpa mirayninmanta Jesusta akllakusqanta nichkan, chayraykutaq Jesusqa mayta kusikurqa. Davidpa mirayninmantaqa Jesusllata astawan tʼinkakun, pay kamachiqjina yanapasqanqa wiñaypaq kanqa. Chiqan kaqta munakusqanrayku, saqra kaqtataq chiqnisqanrayku, Diosta tukuy imapi kasukurqa, chayraykutaq sumaq tʼinkata japʼirqa.

⁹ ¿Imaynatá Jesús chiqan kaqta munakusqanta, saqra kaqtataq chiqnisqanta rikuchirqa? Discipulosnin Jesús kamachisqanmanjina, sumaqta willamusqankumanta, ¿kusikurqachu? Arí, mayta kusikurqa (Lucas 10:1, 17, 21). Jerusalenpi tiyakuqkuna kutin kutita nisqanta mana kasukuptinkutaq, ¿llakikurqachu? Arí, paykunamanta llakikuspa waqarqa (Lucas 19:41, 42). Arí, Jesusqa allin ruwaykunamanta kusikuq, saqra ruwaykunamantataq llakikuq.

10. ¿Imaynatá chiqan kaqta munakusunman, saqra kaqtataq chiqnisunman?

¹⁰ Imatachus Jesús munakusqanta, imatachus chiqnisqanta yachayqa, imaraykuchus Jehovata kasukusqanchikta rikuchiwanchik. Juchasapa kaspapis, chiqan kaqta mayta munakusunman, saqra kaqtataq mayta chiqnisunman. Chaypaqqa, Jehovamanta yanapata mañakunanchik tiyan, payjina, Churinjina ima, sunqunchikpi chiqan kaqta munakunanchikpaq (Salmo 51:10). Chantapis, saqra ruwaymanta, saqra kaqkunamanta karunchakunanchik tiyan, sumaqtataq saqra ruwaykunata mana qhawanapaq qhawarikunanchik tiyan (Proverbios 13:20; Filipenses 4:8). Jesusjina chiqan kaqta ruwasunchik, mana kasukuna kasqanraykullachu, manaqa chiqan kaqta munakusqanchikrayku. Chantapis, tukuy ima saqra kaqta qhisachasunchik, mana wakkuna rikuwasqanchikraykullachu, manaqa saqra kaqta chiqnisqanchikrayku.

‘Payqa mana juchachakurqachu’

11, 12. a) Jesús Jallpʼapi willayninta qallarichkaptin, ¿imataq karqa? b) ¿Imaynatá Supay Jesusta juchallichiyta munarqa, imata nirqa?

¹¹ Jesús willayta qallarichkaptin, juchata chiqnisqanta rikuchirqa. Bautizakuytawan 40 pʼunchayta, 40 chʼisita mana mikhuspa chʼaki jallpʼapi kamurqa. Chaymanta, Supayqa juchallichiyta munaspa payman qayllaykurqa, ¡imatachus ninanpaqtaq mayta tʼukurqa! (Mateo 4:1-11.)

¹² Ñawpaqtaqa nirqa: “Diospa churinchus kanki chayqa, niy kay rumista tʼantaman tukunankuta”, nispa (Mateo 4:3). ¿Mana mikhusqanrayku Jesús yarqhachikurqachu? Arí, Bibliaqa, ‘yarqhachikusqanta’ niwanchik (Mateo 4:2). Supayqa, Jesús llawchʼiyasqa kasqanta yuyaspa, Jesusta atipayta munarqa. Chantapis, “Diospa churinchus kanki chayqa”, nispa Jesusta phiñachiyta munarqa. ¿Manachu Diospa ‘kuraq Churin’ kasqanta yacharqa? (Colosenses 1:15, NM.) Chaywanpis, Jesusqa mana jaykʼaq, mana kasukuypi urmarqachu. Rumista tʼantaman tukuchispaqa, Diospa munayninwan churanakunanta yacharqa, chayrayku llampʼu sunqunwan Jehovap yanapayninta suyakurqa, Supay nisqantataq qhisacharqa (Mateo 4:4).

13-15. a) ¿Imaynatá Supay Jesusta kutin kutita urmachiyta munarqa, imaynatá Jesús kutichirqa? b) ¿Jesús tukuy tiempochu Supaymanta jarkʼakurqa?

¹³ Supayqa templop pata pirqanman wicharichispañataq Jesusta juchallichiyta munarqa. Bibliap nisqanta qʼiwispa, juk jatun ruwayta ruwachiyta munarqa: chay patamanta wikchʼuykukunanta mañarqa, jinamanta ángeles salvanankupaq. Chayta ruwaspa, ¿manachu Mesías kasqanta tukuyman rikuchinman karqa? Chay milagrotaqa may chhika runa rikunman karqa. Chantapis, ¿manachu tukuy llaqta payta Mesiastajina rikunkuman karqa, jinamanta manaña ima llakiytapis phutiytapis muchunmanchu karqa? Chaywanpis, chayqa mana Jehovap munayninchu karqa. Jesusqa Mesiasjina kʼumuykukuywan ruwayninta juntʼanan karqa, mana chayjina ruwaykunawanchu (Isaías 42:1, 2). Chay kutipipis Jesusqa Jehovata kasukurqa: mana tukuypa ñawpaqinpi jatunchakuyta munaspa.

¹⁴ Tukuypis kamachinankupaq atiyta munanku. Supayqa chay munapayaywanpis Jesusta juchallichiyta munarqa. Chayrayku, yupaychachikuyta munaspa, Jesusman tukuy suyusta kamachinanpaq atiyta qunayarqa. ¿Imaynatá Jesús chay qunayasqanman kutichirqa? Payqa kutichirqa: “¡Riy kaymanta, Satanás! Diosmanta qhelqasqapi nin: Señor [Jehová] Diosniykita yupaychanki, pay sapallantataj sirvinki, nispa” (Mateo 4:10). Jesusqa ni imarayku wak diosta yupaychanmanchu karqa. Payqa, aswan atiyniyuq kananpaq, chayri sumaq riqsisqa kananpaq mana Tatanta wasanchanmanchu karqa.

¹⁵ Supayqa Jesusta urmachiyta munasqanpi, ¿saykʼurqachu? Mana, Jesusta saqispapis, mana atipachikuyta munarqachu. Lucas ninjina, ‘pisi tiempollata chinkarirqa’ (Lucas 4:13). Supayqa Jesusta wañunankama urmachiyta munarqa, chayrayku Biblia nisqanmanjina Jesusqa “juchaman urmanapaj tanqasqa karqa” (Hebreos 4:15). Jesusqa tukuy tiempo Supaymanta jarkʼakurqa, ñuqanchikpis kikillantataq jarkʼakunanchik tiyan.

16. ¿Imaynatá Supay kunan Diosta yupaychaqkunata urmachiyta munan, imaynatá mana urmanapaq jarkʼakuyta atisunman?

¹⁶ Kunanpis Supayqa Diosta yupaychaqkunata urmachiyta munallantaq. Juchasapa kasqanchikrayku, astawanraq urmachiyta munawanchik. Payqa, jatunchakuyta, munapayayta, astawan atiyniyuq kayta munasqanchikta ima, tʼuqllatajina apaykachan. Chayrayku, sapa kuti imachus sunqunchikpi kasqanta tapurikunanchik tiyan. 1 Juan 2:15-17 nisqanpi sumaqta tʼukurispa tapukunanchik: ¿aychap munayninchu Jehovata munakusqanchikta chiriyachichkan, chayri qhapaq kayta munaychu? Supay, kay saqra pachanwan khuska, chinkanankuta mana qunqananchikchu tiyan. Ama Supay juchallichiwananchikta saqinachu, manaqa Yachachiqninchik Jesusjina ‘mana jaykʼaqpis juchallikunachu’ (1 Pedro 2:22).

“Imatachus Dios munasqanta ruwanipuni”

17. ¿Kusikurqachu Jesús Tatanta tukuy imapi kasukuspa? ¿Imatá wakinkuna Jesuspa kasukuyninmanta ninkuman?

¹⁷ Kasukuyqa, mana juchallikuymanta jarkʼakuyllachu. Cristoqa kasukuyninta ruwayninwan rikuchirqa, Jehová kamachisqantaqa tukuyninta kasukurqa. “Paypa munaynillanta ruwani”, nispa nirqa (Juan 8:29). Kasukuspataq mayta kusikurqa. Ichapis, wakinkunaqa ninkuman, Jesuspaqqa kasukuy chhallalla karqa, payqa Jehovallaman cuentata qunan karqa, ñuqanchikrí kamachiq juchasapa runasman cuentata qunanchik tiyan, nispa. Chaywanpis, Jesusqa kamachiq juchasapa runata kasukullarqataq.

18. ¿Imaynatá Jesús waynasman sipasmanpis payjina kasukunankupaq sumaqta yachachin?

¹⁸ Jesustaqa Josewan Mariawan uywarqanku, paykunataq pantaq runas karqanku. Ichapis, Jesusqa tatasninku imaynatachus pantasqankuta rikurqa. ¿Chayraykuchu tatasninta manaña kasurqa? Chayri, ¿wawanku kasqanta qunqaspa, imaynatachus ruwanankuta tatasninman yachachirqachu? Mana, Lucas 2:51 nisqanmanjina Jesusqa 12 watayuq kachkaspa, “paykunata kasukuspa kakorqa”. Kasukuspaqa, cristiano waynasman, sipasmanpis payjina tatasninkuta kasukunankupaq, jatunpaqtaq qhawanankupaq ima, sumaqta yachachin (Efesios 6:1-3).

19, 20. a) ¿Jesús juchasapa runata kasukuyta atillarqachu? b) ¿Imaraykutaq qutumanta ancianosta kasukunanchik tiyan?

¹⁹ Jesusqa juchasapa runata mana kasukuyta atillarqachu, cristianosqa mana jaykʼaq chay ñakʼariyta yachasunchu. ¿Ima tiempopitaq pay tiyakurqa? Chay pʼunchaykunapi Diosqa judiospa yupaychayninta —Jerusalenpi Diospa wasinwan, sacerdorteswan ima ruwasqankuta— allinpaq qhawachkarqa, chaywanpis Diosqa kay llaqtanta tumpamantawan qhisachanan karqa, wak cristiano llaqtataq riqsikapunan karqa (Mateo 23:33-38). Chay tiempopi judío sacerdotesqa, griegosmanta llulla yachachiykunata yachachichkarqanku, templopitaq saqra ruwaykunata anchataña ruwachkarqanku, chayrayku Jesús ‘suwa thapaman templota tukuchisqankuta’ nirqa (Marcos 11:17). Jesús chayta rikuspa, ¿manañachu temploman sinagogasmanpis riq? Mana, Jehovaqa chaykunaniqta yupaychachikuchkallarqaraq. Chayrayku Dios chay llaqtata qhisachanankama, Jesusqa kamachikusqanta kasukuspa, temploman sinagogasmanpis rillarqapuni (Lucas 4:16; Juan 5:1).

²⁰ Jesús chayjina tiempopi kasukuptin, ¡ñuqanchikqa astawanraq kasukunanchik tiyan! Jukjina pʼunchaykunapi tiyakuchkanchik: unaymantapacha parlakusqanmanjina, kunanqa Diospa chiqa yupaychayninta watiqmanta sumaqta sayachikunña. Diosqa mana jaykʼaq Supay watiqmanta llaqtanta urmachinanta saqinqachu (Isaías 2:1, 2; 54:17). Arí, qutu ukhupiqa pantaykunata tarisunchik. Chaywanpis, ¿chay pantaykunaraykuchu, qutuchakuyta saqispa chayri ancianosta qhawaraspa, manaña Jehovata kasukusunchik? ¡Mana jaykʼaq chaytaqa ruwanachu tiyan! Manaqa ancianos kamachisqankuta tukuy sunqunwan kasukunanchik tiyan. Kasukusqanchikta rikuchisunchik, Tantakuy wasiman, jatun tantakuykunamanpis rispa, Biblia nisqanmanjina kʼamiriwasqanchiktapis kasukuspa (Hebreos 10:24, 25; 13:17).

21. ¿Imaynatá Jesús Pedroman kutichirqa, imata chaywan yachachiwanchik?

²¹ Jesusqa nipita uyarispa —ni munasqa masintapis— Jehovata tukuy imapi kasukurqa. Juk kuti, apóstol Pedro miskʼi parlaywan nirqa, qamqa mana jinata ñakʼarinaykichu tiyan, nispa. Jesustaq, Pedrop nisqanta mana uyarillaytapis munarqachu. Pedroqa Jesuspa allinnintachá munachkarqa, chaywanpis pantachkarqa (Mateo 16:21-23). Kikillantataq kunanpis, wakin familianchik allinninchikta munaspa, Diospa kamachisqanta saqinanchikpaq kʼachamanta kʼamiriwasunman. Jina kaptinqa, ñawpa cristianosjina nisunchik: “Diostapuni astawanqa kasukunayku tiyan, runasta kasunaykumantaqa”, nispa (Hechos 5:29).

Jesusjina kasukusqanchikmanta tʼinkakuna

22. ¿Imaynatá Jesús Supaypa unay tapuyninman kutichirqa?

²² Jesusqa payta wañuchichkaptinku, kasukuyninta astawanraq rikuchirqa. Chay kutipi jukjinamanta “kasukuq kayta yachakurqa”. Tatanpa munayninta ruwarqa, manataq paypa munaynintaqa (Lucas 22:41, 42). Chayta ruwaspaqa, payjina ruwananchikpaq sumaqmanta yachachiwanchik (1 Timoteo 3:16, NM). Jinamanta, Supaypa unay tapuyninman kutichirqa: juk mana juchayuq runa llakiypi kaspapis Diosta kasukuyta atisqanta. Adanwan Evawanqa juchallikurqanku. Jesustaq kay Jallpʼapi kawsaspa, kawsayninta quspa ima, chay tapuyman chiqamanta kutichirqa. Jehovap aswan sumaq ruwasqan, Jesusqa, chay tapuyman juk kutillata sumaqta kutichin. Payqa kasukunanpaq, mana wañuytapis manchachikurqachu.

23-25. a) ¿Imaynatá kasukuq kay, allin kaq ruwaywan kikinchakun, imaynamanta chayta sutʼinchasunman? b) ¿Imatataq qhipan yachaqanapi yachakusunchik?

²³ Kasukuspaqa, allin kaqta munakusqanchikta rikuchinchik, tukuy sunquwan Jehovata yupaychasqanchiktapis. Kasukuq kasqanrayku Jesusqa, allin kaqta ruwaspa tukuy runata yanapawanchik (Romanos 5:19). Chayrayku Jehovaqa, Jesusta sumaqmanta tʼinkan. Ñuqanchikpis Jesusta dueñonchiktajina kasukuptinchikqa, Jehová jinallatataq tʼinkawasunchik. Imaraykuchus Jesusqa ‘payta tukuy kasuqkunaman wiñay kawsayta’ qunqa (Hebreos 5:9).

²⁴ Astawanpis, allin kaqta ruwaqqa tʼinkasqaña kachkan. Proverbios 10:9 niwanchik: “Pichus allinta ruwajqa ni imamanta manchachikunchu”, nispa. ‘Allin kaq ruway’ sumaq ladrillosmanta ruwasqa wasiwan kikinchasunman. Sapa kasukusqanchikqa juk ladrillowan ninakun. Juk ladrillollaqa, mana wasita sayachinchu, chaywanpis chay ladrilloqa wasi sayananpaq yanapan. Chay ladrillota wak ladrilloswan tantaykuptinchik juk sumaq wasita sayachisunman. Kasukuyninchik kikillantaq: sapa pʼunchay kutin kutita kasukuspaqa, Diospa ñawpaqinpi juk sumaq wasitajina ruwakuchkanchik.

²⁵ Watamanta wata tukuy imapi kasukuspaqa wak kʼacha kayninchikta wiñarichillasuntaq: chaytaq sinchi sayay niyta munan. Jesuspis ñakʼariykunata muchurqa, chaymanta qhipan yachaqanapi yachakusunchik.