Bibliap 49 kaq libron: Efesios

Qillqaq: Pablo

Maypitaq qillqakurqa: Romapi

Maykʼaqtaq qillqakuyta tukukurqa: ichapis, 60-61 wataspi

CARCELPI kachkasqaykita yuyay, sunqu kʼajaywan runaman Diosmanta cristiano misionerojina willasqaykirayku qhatiykachasunku, kunantaq wisqʼasqa kachkanki. Chayrayku manaña wak llaqtasman riyta atinkichu, nitaq qutukunatapis waturikamuyta atinkichu. Chaypi kachkaptiyki, ¿imatá ruwawaq? ¿Pikunamanchus willarqanku chaykunaman cartasta qillqayta atiwaqchu?, ¿manachu chay hermanosqa imaynatachus kachkasqaykita yachayta munankuman?, ¿manachu qam paykunata kallpachanaykita suyankuman? ¡Ari! Chayrayku, qam paykunaman qillqayta qallariwaq, ¿ichari? Jinallataq apóstol Pablo qillqayta qallarin, Romapi 59 watamanta 61 watakama wisqʼasqa kachkaspa. Pay Cesarwan parlayta munarqa, chayta suyanankamataq, wisqʼasqa kachkaptinpis wakin ruwaykunata, ruwaqta saqirqanku. Chayrayku Pabloqa Efesios cartata Romamanta qillqarqa, ichapis 60 watapi chayri 61 watapi, Tiquicowantaq apachirqa, paywan khuskataq Onésimo rirqa (Efe. 6:21; Col. 4:7-9).

² Pablo Kay cartap qallariyninpi, pay kay cartata qillqasqanta rikuchin, tawa kutita “Cristo Jesuspa preson jina wisqʼasqa” kasqanta nispa (Efe. 1:1; 3:1, 13; 4:1; 6:20). Pablo kay carta mana qillqasqanta nisqankuqa, qhasi mana kaqlla. Chester Beatty núm. 2 (P⁴⁶) maytʼusqa qillqa, ichapis 200 watapi qillqakurqa, chayqa 86 hojasniyuq, Pablop cartasnintaq chaypi tarikun. Efesios carta chaypi tarikullantaq, jinamanta Pablop wak cartasninwan khuska apaykachakusqanta yachakun.

³ Unay sacerdotes qillqaqkuna, Pablo kay cartata, “efesiosman” qillqasqanta ninku. Ireneo 2 siglomanta, Efesios 5:30 pʼitimanta uqharispa, nirqa: “Imaynatachus Pablo efesiosman cartanpi nisqanmanjina, ñuqanchik chay cuerpo kanchik”, nispa. Alejandriamanta Clemente, chay tiempollamantataq, Efesios 5:21 uqharispa nirqa: “Chayraykullataq, efesiosman cartanpi qillqarqa: Diosta manchachikuspa, puraqmanta kʼumuykunakuychik”, nispa. Orígenes, 3 siglop khuskanpi qillqasqanpi, Efesios 1:4 pʼitimanta uqharispa nirqa: “Jinallataq apostolpis efesiosman cartanpi chay rimaykunallatataq uqharirqa nispa: manaraq chay pacha ruwasqa kachkaptin, Diosqa akllakuwarqanchik”, nispa.a Eusebio, ñawpa kaq cristianosmanta allinta yachaq (260-342 K.P.), Bibliap librosninwan khuska Efesios cartata yupan, chantapis yaqha tukuy unay sacerdotes qillqaqkuna, Efesios carta Diospa yuyaychasqan kasqanta ninku.b

⁴ Chester Beatty maytʼusqa qillqa, Vaticano núm. 1209 Manuscrito, Sinaítico Manuscrito ima, Efesios 1:1 pʼitimanta ‘Efesoman’ nisqanta urqhurpanku, jinamanta pikunamanchus qillqasqanta mana ninkuchu. Jinallataq Efesomanta kaqkunaman Pablo napaykusqanqa mana rikhurinchu (Pablo Efesopi kimsa watata llamkʼasqanta yachakuptinpis), chayrayku, wakin runa mana efesiosmanchu kay cartata qillqakusqanta ninkuman karqa, chayri Asia Menor nisqamanta qutusman apachikusqanta, ninkuman karqa, chay qutuspitaq Éfeso qutu kachkanman karqa. Chaywanpis, yaqha tukuy unay qillqakunaqa ‘Efesoman’ nisqanta uqharinku, nirqanchikjina, unay sacerdotes qillqaqkunaqa Efesios carta chiqa kasqanta nirqanku.

⁵ Éfeso imayna laya llaqtachus kasqanta yachayqa, imapaqchus Efesios carta qillqakusqanta yachanapaq yanapawasun. Ñawpa kaq siglopi, Éfeso llaqtaqa layqiriyusninrayku, magianrayku, chʼaskasta qhawasqanrayku, Ártemis (Artemisa) miraymanta diosa nisqata yupaychasqankurayku ima, may riqsisqa karqa.c Ártemis muyuyninpi, juk sumaq templota ruwarqanku, chaytaq, chay unay tiempopi runap, qanchis kaq may sumaq ruwasqanmanta juknin karqa. Kunan allaspa tarisqankumanjina, unay Efesopi chay templopta cimientosninqa anchonman 73 metrosniyuq karqa, largonmantaq 127 metrosniyuq karqa. Templotaq anchonman 50 metrosniyuq karqa, largonmantaq 105 metrosniyuq karqa. Chantapis, marmolmanta 100 columnasniyuq karqa, sapa juktaq altonman 17 metrosniyuq karqa. Azoteaqa, yuraq marmolmanta azulejoswan ruwasqa karqa. Mezclawan marmolta kʼaskachinankumantaqa quriwan kʼaskachisqankuta ninku. Chay templotaqa tukuy llaqtasmanta runas rikuyta munaq kanku, Efesopi raymi kaptintaq may chhika runa riq kanku. Platerosqa Efesopi llamkʼayninkuwan mayta qhapaqyarqanku, paykunaqa Efesoman riqkunaman juchʼuy Artemismanta templetesta ranqhaq kanku.

⁶ Pablo misionerojina iskay kaq risqanpi, Efesopi runasman willananpaq jukchhikata qhipakurqa, chaypi runaman willanallankupaqpuni Aquilata, Priscilata ima, saqispataq wak llaqtasman rillarqapuni (Hech. 18:18-21). Misionerojina kimsa kaq risqanpitaq, Pabloqa Efesoman kutirqa, chaypitaq kimsa watata qhipakuspa runaman ‘ñanta’ willarqataq yachachirqataq (Hech. 19:8-10; 20:31). Pablo Efesopi may sinchita llamkʼarqa. A. E. Bailey Daily Life in Bible Times, jinata qillqarqa: “Pabloqa sutʼiyaymantapacha 11 horaskama oficionpi llamkʼaq (Hech. 20:34, 35), chay horapaq Tiranoqa yachachiyta tukuchaqña; chayrayku Pabloqa 11 horamantapacha 16 horaskama sala de conferencias nisqapi yachachiq, yanapakuqkunawan tantakuq, [...] chaymantataq, tukuchananpaq, 16 horasmantapacha chʼisiyanankama wasimanta wasi evangeliota willaq (Hech. 20:20, 21, 31). Maykʼaqchus mikhunanpaq, puñunanpaq ima, tiempota urqhusqanta mana yachanchikchu” (1943, 308 página).

⁷ Pablo sunqu kʼajaywan runaman willasqanpi, lantista yupaychay mana allinchu kasqanta sutʼita parlarqa. Chayta uyarispa lantista ruwaqkuna, ranqhaqkuna ima, mayta phiñakurqanku —platero Demetriojina—, jatun chʼaqway uqharikusqanraykutaq Pabloqa chay llaqtamanta ripunan karqa (Hech. 19:23–20:1).

⁸ Preso kachkaspataq, Pabloqa efesios hermanosnin ima llakiykunayuqchu kasqankuta tʼukurin, lanti yupaychaq runaspa chawpinkupi, Ártemis templonpa qayllanpi ima, tiyakusqankuta. Diospa akllasqan cristianosqa, Pablo “santo templomanta” rikchʼanachinata yachachisqanta uyarinanku karqa, paykuna chay templo karqanku, maypichus Jehová espiritunwan kachkan chay (Efe. 2:21). Pabloqa Diospa kamachiyninmanta (imaynatachus pay wasinpi ruwasqanmanjina) parlaspa, Efesiosman Diospa ‘pakasqa yachayninta’ riqsichirqa, Jesucristoniqta jukchayta, allin kawsayta ima, watiqmanta sayachisqanta willaspaqa, paykunata sumaqta sunqucharqa, kallpacharqa ima (1:9, 10, NM). Pabloqa judíos kaqkuna mana judíos kaqkunapis, Cristopi jukchasqa kasqankuta sutʼita rikuchirqa. Chantapis mana tʼaqakunankupaq kʼamirirqa. Jinamanta kay libroqa imapaqchus qillqakusqanta, imayna valorniyuqchus kasqanta, Diospa yuyaychasqan kasqanta ima, yachanchik.

IMAYNATATAQ YANAPAWANCHIK

¹⁶ Pablo efesiosman cartata qillqasqanpi, cristianos imaynatachus kawsanankuta rikuchirqa. Kay pʼunchaykunapi llakiykuna, saqra ruwaykuna ima yapakusqanrayku, Pablo allin kʼamiykunata qillqasqanqa, Diospa munayninmanjina kawsayta munaqkunata sumaqta yanapan. ¿Imaynatá tatamama wawasninkuwan kawsananku tiyan? ¿Imaynatá qusa warminta munakunan tiyan? ¿Imaynatá warmi qusanta qhawanan tiyan? Saqra pachap chawpinpi kawsakuspapis, ¿imatataq cristianos ruwankuman qutupi munakuywan jukchasqa kanankupaq, cristianosjina llimphu kanankupaq ima? Pablo kay tapuykunaman kutichiwanchik, payqa imaynatachus musuq cristiano pʼachawan pʼachallikuyta atisqanchikta rikuchiwanchik. Efesios cartata ñawirispa, Dios imayna runachus kananchikta manusqanta sutʼita rikusunchik, chaytaq ‘Dios munasqanmanjina kachkan, chiqan kaypi, chiqamanta santo kaypi ima’ (4:24-32; 6:1-4; 5:3-5, 15-20, 22-33).

¹⁷ Kay cartaqa imapaqchus qutupi ancianosta sutichakusqanta niwanchik. Kayqa ruwakun “Diospa akllasqasninta chiqanchanapaq, wakkunata yanapanapaq, Cristop cuerponta sayachinapaq ima”, jinamanta cristianojina astawan wiñanankupaq. Qutupi kamachiykunata tukuy sunquwan kasukuspa, ‘munakuyrayku tukuy imaspi wiñasunchik Cristopi, imaraykuchus paymin cuerpop umanqa’ (4:12, 15, NM).

¹⁸ Efesios cartaqa, “Cristoj pakasqa yachayninmanta” sumaqta sutʼinchaspa efesiosta allinta yanaparqa. Cristiano judíos kaqkunawan khuska, ‘mana judíos kaqkunawan’ ‘juk herenciayuqlla kasqankuta, juk cuerpolla kasqankuta, Cristowan khuska willasqankurayku juk sumaq herenciata japʼisqankuta ima, kay cartapi sutʼinchakun. “Ley kamachisqasninqa” juk pirqajina judiosta mana judíos kaqkunata tʼaqarqa, chay pirqataq thuñisqa karqa, jinamanta tukuypis Cristop yawarninniqta, Diospa wasinpi khuska tiyakunqanku. Diosqa mana Artemispa templopi kachkarqachu, chayrayku paykunata Cristo Jesuswan khuskata juk templota sayachichkarqa, jinamanta Dios espiritunwan paykunapi kananpaq... Jehovapta “sumaj santo templo” kanankupaq (3:4, 6; 2:15, 21).

¹⁹ Pabloqa ‘Diospa pakasqa yachayninmanta’ parlachkaspa, Diosqa “juk kamachiywan [...], janaqpachapi imasta [janaqpachapi kamachinankupaq akllasqa kaqkuna], chantapis kay Jallpʼapi imasta [Reinowan kamachisqa Jallpʼapi tiyaqkuna], watiqmanta Cristopi tantananta”, nirqa. Jinamanta Diospa munaynin jatunchakunqa, allin kawsay, jukchasqa ima, kananchikta munasqan. Chayta efesiospaq Pablo Diosmanta mañapurqa, imaraykuchus sunqunkumanta ñawisninku kʼanchaykusqa karqa, Dios ima suyaypaqchus paykunata akllasqanta entiendenankupaq, jinamanta ‘sumaq qhapaq kayta herenciatajina paykunapaq waqaychasqanta’ qhawanankupaq. Kay rimaykunaqa paykunap suyayninta maytachá kallpacharqa. Kay Efesios cartaqa kunan pʼunchay qutukunatapis sumaqta kallpachan, jinamanta tukuypis ‘Diospa qusqanwan juntʼasqa kananchikpaq’ yanapawanchik (1:9-11, 18; 3:19, NM).

[Sutʼinchaykunasnin]