Bibliaqa mana religionmanta parlaj libros jinachu. Unaymantapachaña ni mayqen libro jina runasta yanapan Diospi creenankupaj. Chantapis Bibliataqa runas ni mayqen librota jina mayta ukhuncharqanku, wakintaj nisqanman churanakorqanku.

Wakin yachayniyoj runasqa yuyanku, kay tiempomanta Biblias mana ñaupa qhelqasqas jinapunichu kasqanta. Religionta estudiaj runa jinata nin: “Mana yachanchejchu ñaupa qhelqasqaspi jinapunichus manachus Biblia kasqanta”. Chantá nillarqataj: “Kapuwasqanchej copiasqa ashkha lugarespi pantarasqas, casi tukuynintataj ashkha watasninmanraj copiakusqa, ashkha lugarespitaj manasina ñaupa qhelqasqasman jinapunichu”, nispa.

Wakin runastaj iskayrayanku Biblia cheqatapuni parlasqanmanta, imatachus paykunaman ñaupajta yachachisqankurayku. Faizal sutiyoj runa ajinapi rikukorqa, payqa mana cristiano familiapichu wiñakusqa. Paymanqa yachachisqanku Biblia respetanapaj jina kasqanta, jinapis mana ñaupa qhelqasqas jinapunichu kasqanta. Faizal nin: “Bibliamanta parlariyta munawaj runasta, mana uyariyta munallajchu kani, imajtinchus Bibliankoqa mana ñaupa qhelqasqas jinachu karqa, astawanqa cambiasqaña”, nispa.

Biblia cambiasqa kajtinpis manapis, imaynachus aswan qhepaman kausay kananmanta parlawanchej. Ñaupa qhelqasqaspi nisqanmanta iskayrayasunman chayqa nichá chaypi atienekusunmanchu (Romanos 15:4). Kay tiempomanta Biblias pantarasqas kanman chayqa, nichá imallatapis allinta ajllanapaj yanapachikusunmanchu, llankʼayninchejpi, familiapi, chayri Diosta yupaychayninchejpi.

Bibliamanta ñaupa qhelqasqas manaña kajtinpis, chaypa copiasninta qhawarisunman, may chhika unayniyojña qhelqasqasta jina. ¿Imaraykú Biblia kunankama kashallanpuni tiempo pasasqanman jina imaspichus ñaupajta qhelqasqa kasqan thantakapojtinpis, runas chinkachiyta munajtinkupis, nisqanta qʼewiyta munajtinkupis? ¿Imaraykú chayta yachay, kay tiempopi kasqan Bibliaspi atienekunaykipaj yanapasunkiman? Kay tapuykunamanqa qhepan yachaqanapi kutichikonqa.

¿IMATAJ KARQA? Bibliata qhelqajkunaqa papiro nisqapi chayri animalespa qarasninpi qhelqarqanku (2 Timoteo 4:13).a ¿Imaraykutaj Biblia chinkanman karqa?

Papiroqa tiemponman pʼakirakun, tʼojrayapuntaj. Ñaupa tiempo Egipto suyumanta estudiaj runas, Richard Parkinson chantá Stephen Quirke ajinata ninku: “Tiemponmanqa uj papiro hoja thantakapojtin kʼaspisitusnillanña qhepakun, jallpʼamantaj tukupun. Jallchʼasqa kashaspataj uj rolloqa qorwariapun, ismurparintaj, qʼoñi kasqanrayku. Pʼampasqa kajtintaj, jukʼuchas, khurustaj tukupun, astawanqa termas nisqa sikʼimiras”, nispa. Wakin papirosqa usqhayllata thantakaporqanku, tarisqankutawan ancha ruphayman chayri qʼoñiman churasqankurayku.

Qarapi qhelqasqasqa mana papiro jinachu usqhayllata thantakapun, chaywanpis mana allinta apaykachakojtenqa thantakullantaj ancha qʼoñipi chayri ruphaypi kajtin.b Khuruspis tukuykullankutaj. Chayrayku ashkha qhelqasqasqa mana kunankama kanchu. Bibliawanpis ajinallataj kanman karqa chayqa, chaypi nisqan chinkapunman karqa.

¿IMARAYKÚ BIBLIA KASHALLANPUNI? Israelitasman Leyta qokusqanpi kamachikorqa, Israelmanta tukuy reyes paykunapaj uj libropi qhelqanankuta Bibliaj ñaupaj phishqa librosninta (Deuteronomio 17:18). Chantapis sumaj qhelqerisqa, ashkha copiasta qhelqarqanku, chayrayku ñaupa cristianospa tiemponkupi Diospa Palabranmanta qhelqasqasqa Israelpa sinagogasninpi, Macedoniapipis karqaraj (Lucas 4:16, 17; Hechos 17:11). ¿Imajtintaj chay qhelqasqas kunankama kashallanpuni?

Mosoj Testamentomanta sumajta yachaj Philip Comfort sutiyoj runa nin: “Yachakusqanman jina judiosqa ñaupa qhelqasqasta mana thantakunanpaj tʼuru pʼuñituspi jallchʼaj kanku”, nispa. Ñaupa tiempomanta cristianospis, ajinallatataj ruwasqanku. Chayrayku Bibliamanta wakin qhelqasqasta tʼuru pʼuñituspi tarerqanku, laqha juchʼuy cuartospi jina, qaqa juskʼuspi, chʼaki lugarespitaj.

¿IMAPÍ TUKORQA? Bibliamanta tarisqanku may chhika qhelqasqasqa kunankama kankuraj, wakenqa 2.000 watas kurajniyojña. Ni mayqen librojta kanchu chay chhika qhelqasqas, may unayniyojtaj.

¿IMATAJ KARQA? Ashkha gobiernos, iglesiata kamachejkuna ima, Bibliaj nisqanman churanakorqanku. Paykuna kamachej kasqankurayku, mana munarqankuchu runas Bibliayoj kanankuta, astawan Bibliasta ruwanankuta chayri waj parlayman tijrachinankuta. Imaynatachus chayta ruwasqankuta qhawarina:

• Kay 167 wata chaynejpi Jesús niraj jamushajtin, rey Antíoco Epífanes kamacherqa, Hebreopi Qhelqasqasmanta tukuynin copias chinkachisqa kananta, imajtinchus munarqa Griegospa religionninmanta judíos kanankuta. Kamachisnintaj, Heinrich Graetz qhelqasqanman jina “leymanta rollosta tarispa llikʼirarqanku, ruphaykucherqanku, chantapis kallpachasqa, sonqochasqataj kayta munaspa leejkunata taripaspa wañucherqanku”.

• Chantapis 800 watas ñaupajta jina, runasqa Bibliaj yachachisqanmanta parlarqanku nitaj católico religión yachachisqanmantachu, chayqa religionta kamachejkunata phiñacherqa. Runasqa Salmos librollata latín parlaypi japʼinanku karqa, wakin librostawan japʼejtinkoqa juchachaj kanku. Uj tantakuypi kamacherqanku wakin ajllasqa runas, “chay juchachasqa runasta usqhayllata, kutin kutitataj maskʼananku karqa [...] wasispi, chantá maypichus pakakoj kanku chaykunapi. [...] Uj wasipi uj runata tarispataj wasintinta ruphaykuchinanku karqa”.

Churanakoj runas Bibliata chinkachinkuman karqa chayqa, chaypi nisqanpis chinkanman karqa.

¿IMARAYKÚ BIBLIA KASHALLANPUNI? Rey Antiocoqa Israelpiraj Bibliata chinkachiyta munarqa. Jinapis judiosqa, waj suyusman tiyakoj riporqanku. Yachayniyoj runas nisqankuman jina, ñaupa cristianospa tiemponkupajqa khuskan kuraj judíos waj lugarespiña tiyakorqanku. Judiosqa, sinagogasninkupi Bibliamanta qhelqasqasta jallchʼarqanku, qhepamanpis waj runas chay copiasllatataj apaykacharqanku, cristianospis (Hechos 15:21).

Chantá 800 watas ñaupajta jina, Bibliata jatunpaj qhawajkunaqa qhatiykachasqa kaspapis waj parlaykunaman tijrachishallarqankupuni copiasharqankutaj. Kay 1450 wata chaynejpajtaj, Bibliata 33 parlaykunamanña tijrachisqanku, niraj impriminapaj máquinas rikhurishajtin. Chaymantapachataj, Bibliataqa waj parlayman usqhayllata tijrachikorqa, imprimikorqataj.

¿IMAPÍ TUKORQA? Ashkha atiyniyoj reyes, iglesiata kamachejkuna ima Bibliata chinkachiyta munajtinkupis, ni mayqen libro jina Bibliaqa ashkha runasman chayan, ashkha parlaykunamantaj tijrachikun. Ashkha suyusta leyesninpi yanapan, parlaykunasninpi, chantá runastapis.

¿IMATAJ KARQA? Bibliaqa mana chinkarqachu imaspichus ñaupajta qhelqasqa kasqan chinkapojtinpis, runas churanakojtinkupis. Jinapis wakin qhelqeris, tijrachejkuna ima, Bibliaj nisqanta qʼewiyta munarqanku, paykuna yachachisqankuman jina kananpaj Bibliaj nisqanman jina kananmantaqa. Chaymanta wakinta qhawarina:

• Maypichus Diosta yupaychakunanta. Kay 400 wata chaynejmanta 201 wata chaynejkama Jesús niraj jamushajtin, samaritanosqa Bibliamanta ñaupaj phishqa librosninpi (Pentateuco Samaritano) Éxodo 20:17 versiculopi nisqanman yapaykusqanku “Gerizim Orqopi. Chaypi uj altarta ruwanki”, nispa. Ajinamanta samaritanosqa nerqanku, chay “Gerizim Orqopi” uj templota ruwanankupaj Diospa Palabranpi nishasqanta.

• Trinidad yachachiy. Biblia qhelqakuyta tukukusqantawan 300 watasllaraj pasajtin, trinidadpi creej qhelqeri runa, kay 1 Juan 5:7 versiculoman yapaykusqa “cielopi: Dios Tata, Palabra, Santo Espiritupiwan. Kay kinsataj ujlla kanku”, nispa. Chaytaj ñaupa qhelqasqaspeqa mana rikhurerqachu. Bibliamanta yachaj Bruce Metzger runa nisqanman jina, “600 watamantapacha chay palabrasqa astawanraj rikhurerqa Versión Latina Antigua nisqapi chantá Vulgata latina nisqapi”.

• Diospa sutin. Judiospa llulla cuentonkuman jina, Bibliata waj parlaykunaman tijrachejkunaqa Diospa sutinta Bibliamanta orqhorpasqanku. Astawanpis Dios chayri Señor churaykusqanku. Chaykunatataj Bibliapi oqharikun runasmanta parlanapaj, runas yupaychasqanku imasmanta parlanapaj, Kuraj Supaymanta ima parlanapaj (Juan 10:34, 35; 1 Corintios 8:5, 6; 2 Corintios 4:3, 4).a

¿IMARAYKÚ BIBLIA KASHALLANPUNI? Ñaupajtaqa, wakin qhelqeris sumajta qhawarispa, maychus kajtataj ruwarqanku. Wakin mana allintachu, nitaj ñaupa qhelqasqasman jinachu ruwajtinkupis. Masoretas nisqaqa Hebreopi Qhelqasqasta copiarqanku 501 wata chaynejmanta 1000 wata chaynejkama, chay ruwasqankoqa texto masorético nisqa. Paykunaqa palabrasta, letrasta ima yupaj kanku mana pantaykunankupaj. Maymantachus copiashasqankupi imallapis pantasqa kashasqanta reparaspaqa, chay copiashasqankoj kantitunpi anotaj kanku. Masoretasqa ni imata yapaykuyta munarqankuchu. Moshe Goshen-Gottstein sutiyoj profesor nisqanman jina, masoretaspajqa imallatapis copiashaspa yapaykuy chayri waj jinamanta ruway “yuyasqankuman jina jatun jucha karqa”.

Chantapis, kunanqa ashkha ñaupa qhelqasqas tiyan, chaykunawantaj Bibliamanta yachaj runasqa yanapachikunku maypichus pantasqa kashasqanta reparanankupaj. May chhika watasta religionta kamachejkunaqa, yachacherqanku latín parlaypi qhelqasqasninku cheqa kajta nisqanta. Chayrayku 1 Juan 5:7 versiculoman yapaykusqanku, mayqenmantachus kay yachaqanapi parlarqanchejña. Kay Reina-Valera nisqa Bibliapipis chay pantasqa palabrasta churaykullasqankutaj. Chaywanpis waj ñaupa qhelqasqasta tarisqankupi, ¿imatá rikucherqa? Bibliamanta yachaj runa Bruce Metzger qhelqarqa: “[1 Juan 5:7 versiculopi] yapasqa palabrasqa mana ñaupa qhelqasqaspi rikhurinchu, (siríaco, copto, armenio, etiópico, árabe, eslavo nisqa parlaykunapi), manaqa latín parlayllapi”, nispa. Chayrayku Reina-Valera nisqa allinchasqa Bibliasmanta, waj Bibliasmanta ima chay palabrasta orqhorparqanku.

Ñaupa qhelqasqasqa rikuchin Bibliaj nisqanqa kikillanpuni kashasqanta. Bibliamanta yachayniyoj runasqa, 1947 watapi Wañusqa Qochapi qhelqasqasta tarikojtin, hebreopi masoretas qhelqasqaswan kikinchayta aterqanku, Wañusqa Qochapi qhelqasqas waranqa watasniyojña kajtinpis. Wañusqa Qochapi Qhelqasqasta estudiajkunamanta ujnin nerqa uj rollolla, “rikuchisqanta judío qhelqeris Bibliata ashkha kutista, waranqa watas kurajpi copiasqankoqa maychus kajpuni, sumajtaj kasqanta”.

Biblioteca Chester Beatty de Dublín (Irlanda) nisqapi tiyan Griegopi Qhelqasqasmanta casi tukuynin librosmanta ashkha papiros, wakin qhelqasqasqa 101-200 watas chaynejmanta, Bibliata qhelqayta tukuchakusqanmanta 100 watasninman jina. Uj libropi nin jina, “papiro qhelqasqaspi Bibliamanta astawan sutʼinchajtinpis, watas pasasqanman jina chaypi nisqanqa maychus kajllapuni kasqanta rikuchin”.

¿IMAPÍ TUKORQA? Ashkha ñaupa qhelqasqas kasqan, unayniyojña kasqantaj Bibliaj nisqanta qʼewinanmantaqa aswan valorniyoj kananpaj yanaparqa. Sir Frederic Kenyon sutiyoj runa qhelqarqa: “Ni mayqen ñaupa libromanta ajinata nikunchu, ashkhatataj, tukuy imata estudiajkunapis ninkuman kay tiempopi Bibliapi nisqanqa atienekunapaj jina kasqanta”, nispa. Chantapis Hebreopi Qhelqasqasmanta parlaspa William Henry Green nerqa: “Mana iskayrayaspa nisunman ni mayqen ñaupa libropis, Biblia jina maychus kaj qhelqasqa kasqanta”, nispa.

Bibliaqa kashallanpuni, chayrayku Bibliayoj kayta atinchej leerinanchejpaj. Sumaj Bibliata ajllaspaqa ñaupa qhelqasqasman jina kaj Bibliata leeshanki.a ¿Imaraykú Biblia kashallanpuni imaspichus qhelqasqa kaj imas manaña kajtinpis, runas churanakojtinkupis, nisqanta qʼewiyta munajtinkupis? ¿Imaraykutaj kay libro ni mayqen libro jina?

Bibliata estudiajkunamanta ashkhas, apóstol Pablo jinallataj nerqanku: “Diosmanta tukuy Qhelqasqaqa paypa yuyaychasqan”, nispa (2 Timoteo 3:16). Paykunaqa creenku Biblia kashallasqantapuni Diospa Palabran kasqanrayku, paytaj saqesqanta kunankama kananta. Faizal runa, pimantachus ñaupaj kaj yachaqanapi parlarerqanchej, pay kikin Bibliata ukhuncharqa. Yachakusqanmantataj tʼukorqa. Payqa repararqa cristiano nichikojkuna mana Biblia yachachisqanman jinachu yachachisqankuta. Chantapis Bibliapi yachakullarqataj, Dios kay Jallpʼata paraisoman tukuchinanta chaytaj mayta kusicherqa.

Faizal runa nin: “Kunan sumajta reparani kapuwasqan Bibliaqa Diospa regalon kasqanta. Dios tukuy imata ruwarqa, chayrayku payllataj Palabrantapis qowanchej, mana chinkananpajtaj jarkʼan. Mana ajina kasqanta nisunman chayqa Dios mana atiyniyoj kasqanta nishasunman. ¿Pitaj kasqani noqa, Dios mana atiyniyojchu kasqanta ninaypaj?” (Isaías 40:8).