32 Yachaqana

Riqsinakuchkaspa, ¿imaynatá allinta riqsinakuykuman?

QHARIWARMI kawsaymanta yachaq, Paul H. Landis nin: “Casarasqasqa divorciakunku, riqsinakuchkaspa, mana allinta riqsinakusqankurayku”. Kaymanta parlaspa Louise nin: “Imayna runachus kasqanta mana riqsispalla, Andyta munakuyta qallarisqaypi pantarqani. Riqsinakuchkaspaqa, iskaynillayku puriq kayku. Chayrayku, ‘mana ñuqawan kachkaspa’, wak runaswan imaynatachus apanakusqanta ni jaykʼaq repararqanichu”. Paykunaqa divorciakurqanku. Mana divorciakunankupaq, ¿imatá ruwananku tiyan? ¡Riqsinakuchkaspa, allinta riqsinakunanku tiyan!

Niraq juk waynawan chayri sipaswan lluqsichkaspa

“Yuyayniyoj runarí allintaraj qhawakun maynintachus rinanta” (Proverbios 14:15). Mana riqsispalla, allin rikchʼayninraykulla munakuyta qallarispaqa, llakiyllata maskʼakuchkanki. Mana allinta riqsispalla casarakunki chayqa, qhariwarmi kawsayniykipiraq mana qamjinachu yuyasqanta, wak imastaraq ruwayta munasqanta ima, reparanki. Chayrayku, wakkunawan kachkaptin, chayri qam ima kachkaptiykichik, ñawpaqta allinta riqsinaykiqa may allin.

Dave, 10 watataña qhariwarmi kawsayninpi kusisqa kawsakun, nintaq: “Roseman anchata qayllaykuspa, munakuyniywan atipachikunayta yacharqani. Chayrayku karullamanta qhawayta qallarirqani, mana pay, munakusqayta yachasqallan. Ajinamanta, rikurqani imaynatachus wak runaswan apanakusqanta, coqueteaypis gustasqantachus manachus. Paywan parlarispataq, imatachus ruwayta munasqanta, ima ruwaytachus juntʼanpaqjina akllasqanta ima, repararqani”. Chantá, munakusqayki sipasta riqsiqwan parlarisqaykiqa may allin, imaraykuchus ajinamanta imayna runachus kasqanta yachanaykipaq yanapasunqa (Proverbios 31:31, kikinchay).

Riqsinakuchkaspa

Munakusqayki waynata chayri sipasta allinta riqsinkiña chayqa, parlapayawaq, manaraq casarakuchkaspa astawan riqsiyta munasqaykitataq niwaq.a Pay, qamwan riqsinakullaytataq munan chayqa, mana juk jatun raymitapunichu ruwanayki tiyan. Chayta ruwanaykimanta, ichá mikhuq chayri wakkunawan puriykachariq ima riwaqchik, ajinamanta imayna runachus kasqanta yachanaykipaq, paywan riqsinakullaytapunichus manachus munasqaykita reparanaykipaq ima. Riqsinakuchkasqaykichikta wakkunaman mana willaspalla, riqsinakunkichik chayqa, mana manchikunaykichikpaq, sutʼita iskayniykichik parlanaykichikpaq yanapasunqachik. Chaytaq, manaña riqsinakuyta munaptiykichikpis, mana anchata llakikunaykichikpaq chayri pʼinqakunaykichikpaq yanapasunqachik.

Maypichus tinkunaykichikta nispaqa, horanpi chayay, maychus kaqmanjinataq pʼachallisqa riy. Parlarinaykichikpaqjina wayna chayri sipas kasqaykita rikuchiy. Chantá parlachkasuptinqa sumaqta uyariy (Santiago 1:19, 20). Tukuy kaykunata ruwanapaq, mana juk kamachiy kaptinpis, juk wayna kʼacha runa kasqanta rikuchiyta munan chayqa, payllamantaña. Ichá munakusqan sipas tiyaykunanpaq yanaparinman, chayri punkuta kicharinman yaykunanpaq. Chantá, payqa mana suyananchu tiyan, munakusqan wayna reinatajina apaykachananta, manaqa paypis llampʼu sunquwan yanapanan tiyan. Iskayninku, puraqmanta jatunpaq qhawakunku chayqa, casarakuspapis jatunpaq qhawakullanqankutaq. Diosqa qusata kamachin, warmiykita ‘sumaqpaq qhaway, pʼakikuq vasojina kasqankurayku’, nispa. Chantá warmitapis ‘qusanta jatunpaq qhawananta’, nillantaq (1 Pedro 3:7; Efesios 5:33).

Riqsinakuchkaspa, ¿muchʼanakunanku, uqllanakunanku ima, allinchu kanman? Jina kaptin, ¿maykʼaqtaq chayta ruwananku tiyan? Llimphu munakuyninkuta rikuchinakuyta munaspa, mana sapa jukchu paykunap allinnillankuta maskʼanku chayqa, mana khuchichakuypi urmanankuchu. Biblia, Sulamita, riqsinakuchkaspa munakusqan waynawan, munakuyninkuta rikuchinakusqankumanta willawanchik (Cantares 1:2; 2:6; 8:5). Paykunaqa munakuyninkuta rikuchinakuchkaspa mana khuchichakuypi urmanankupaq mayta jarkʼakurqanku, chayrayku, qamkunapis, paykunajina, ni ima saqra ruwaypi urmanaykichikpaq, nitaq khuchichakuypi urmanaykichikpaq jarkʼakunaykichik tiyan.b (Gálatas 5:19-21). Chaywanpis munakuyninkuta rikuchinakuyta atinku, casarakunankupaq riqsinakuchkaspaña. Sapa juk mana aychap munayninwan atipachikunkuchu chayqa, riqsinakuchkaspa allinta riqsinakunqanku.

‘Imachus sunqunpi kasqanta’, yachay

Yachayniyuq runas, familiamanta parlaspa, mayo killamanta 1980 watapi kay Journal of Marriage and the Family nisqa revistapi qillqasqanku: “Riqsinakuqkuna, imachus sunqunkupi kasqanta riqsinakunku chayqa, qhariwarmi kawsayninkupi kusisqa kawsakuyta atinku”, nispa. Arí, ajina, munakusqaykip ‘sunqunpi’ imachus kasqanta riqsinayki tiyan (1 Pedro 3:4).

Chaywanpis imachus sunqunpi kasqanta ‘urqhunapaqqa’, allinta yuyaychakuspa mayta kallpachakuna tiyan (Proverbios 20:5). Chayrayku imatapis khuska ruwanaykichikqa may allin. Ichá wakkunawan peliculata qhawaq chayri takiqkunata uyariq, mikhuq, rantiq, pitapis waturikuq, puriykachariq ima, riwaqchik, chaytaq allinta riqsinakunaykichikpaq yanapasunqachik.

Munakusqayki wayna chayri sipas imatachus yuyasqanta yachanaykipaqqa, kaykunata tapuriwaq: tiempoyki kaptin, ‘¿imatá ruwanki?’, ‘achkha qullqi kapusuptin, ¿imatá chay qullqiwan ruwawaq?’, ‘¿Diosta yupaychanapaq, ima ruwaytaq astawan gustasunki? ¿Imaraykutaq?’. Kayjina tapuykunata ruwasqaykiqa, imachus gustasqanta yachanaykipaq yanapasunqa.

Casaranaykichikpaq riqsinakuchkaspaqa, allin kanman sutʼita parlanaykichik casarakuspa imatachus ñawpaqta ruwayta munasqaykichikmanta, maypichus kawsakunaykichimanta, qullqimanta, sapa jukchus llamkʼanaykichikmanta, wawasniyuqchus kayta munasqaykichikmanta, imatachus sapa juk qusajina chayri warmijina ruwanaykichikmanta, ima ruwaytachus juntʼanaykichikpaqjina akllanaykichikmanta ima. Achkha Jehovamanta sutʼinchaq waynas, sipaskuna ima, universidadmanta lluqsiytawankama, precursoresjina llamkʼayta qallarinku, casarakuspataq, precursoresjinallapuni llamkʼanku. Riqsinakuchkaspaqa sapa juk ima ruwaytachus juntʼanankupaqjina akllasqankuta qhawakunanku tiyan, iskayninku kikintachus manachus ruwayta munasqankuta reparakunankupaq. Chantá, ichá manu kasqankumanta, chayri familianpi pitapis yanapananku kasqanmanta ima, sutʼinchanakunanku allin kanman, mana qhariwarmi kawsayninkupi qhipamanraq phiñanakunankupaq. Astawanpis, maykʼaqllapis unqusqa kasqankumanta, imamantachus unqusqankumanta, ima llakiykunatachus rikhurichisqanmanta ima, willanakunankuqa may allin.

Tukuy chaykunamanta parlaspa, Elihujina ruwachkankichik, pay nirqa: “Noqaqa chʼuwa sonqowan parlasaj, imatachus yuyasqayta cheqanta nisaj”, nispa (Job 33:3). Casarakunankupaq allinta riqsinakusqankumanta, casarakuspaña kusisqa kawsakusqankumanta sutʼinchachkaspa, Esther nin: “Mana Jayejina yuyaspapis, chiqata niq kani. Kunankamapis ajinallatapuni ruwani. Kallpachakullanipunitaq chiqata parlanaypaq”, nispa.

Munakusqaykiwan parlachkaspaqa, imatachus qhipaman ruwanaykimanta, mana payta manchikuspalla ni imata pakaspa sutʼita parlay. Bethqa, Johnwan riqsinakuchkaspa mana chayta ruwaspa pantarqa. Johnman, qullqita mana usuchispa astawan qhipapaq waqaychayta yuyasqanta, nisqa. Johntaq kikinta yuyasqanta nillasqataq. Bethqa manaña juktawan tapusqachu imatachus chay qullqiwan ruwakunanmanta, iskayninku qullqimanta kikinta yuyasqankuta yuyaspa. Chaywanpis, ¡Johnqa, qullqita waqaychayta munasqa, qhipaman musuq autota rantikunallanpaq! Llakikunapaq, casarakusqankumantaña, qullqimanta mana iskayninkuchu kikinta yuyasqankuta, reparakusqanku.

Chayjina chʼampaykunaqa allinchakuyta atin. Louise, pimantachus ñawpaq parrafospi parlarirqanchikña, riqsinakuchkaspa imatachus ruwasqankumanta yuyarikuspa nin: “Astawan tukuy imamanta tapurinallaypuni karqa, kay tapuykunatajina: ‘Mana wawitanchik kapunawanchikta munachkaptiyki, wiksallisqa rikhuriptiy, ¿imatá ruwawaq?’ Chayri ‘manu kaptinchik, ñuqataq wawitanchikta qhawanaypaq wasipi qhipakuyta munaptiy, ¿imaynatá tukuy chaykunata allinchawaq?’. Ajinamanta yachayman karqa tukuy chaykunamanta imatachus yuyasqanta”. Riqsinakuchkaspallaraq chayjina tapuykunata ruwasqaykiqa, ima kʼacha kaykunachus sunqunpi kasqanta yachanaykipaq yanapasunkiman.

¡Imatachus ruwasqantapis sumaqta qhaway!

Esther nin: “Ichá munakusqayki, qamwan kachkaspa, may munakuyniyuq kanman. Wak runaswan kachkaspataq, ichá mana jinachu kanman. Pillapis, munakusqayki waynata chayri sipasta phiñachinanpaqjina imatapis niptinku, siminakullasqantataqchus manachus, rikuyta atiwaq”. Esther nillantaq: “Riqsinakuchkaspa, familiasniykuwan, amigosniykuwan ima, tantakuq kayku, chaytaq aswan allinta riqsinakunaykupaq may allin karqa”.

Tukuy kaykunata ruwaspapis, iskayniykichik khuska llamkʼallaychiktaq. Ichá, Bibliata ukhunchariwaqchik, Diospa Reinonmanta runaman willaq riwaqchik ima. Chantá, imaschus waykʼunaykichikpaq necesitakusqanta rantiq riwaqchik, mikhunata wakichiwaqchik, platosta mayllawaqchik, wasi ukhuta pichawaqchik ima, casarakuspa imatachus ruwanaykichikta yachanaykichikpaq. Chaytaq, imayna runachus kasqanta, imaynatachus phiñakusqanta ima, astawan sutʼita reparanaykipaq yanapasunqa, ajinata ruwaspataq mana rikchʼaynillantachu qhawanki.

Biblia, willawanchik imaynatachus munakusqan wayna, Sulamitata qhawasqanmanta, payqa rikusqa, imaynatachus munakusqan sipas junpʼi chʼallayta llamkʼasqanta, imaschus llakichisqanta, imata ruwaspapis saykʼusqanta ima (Cantares 1:5, 6; 2:15). Chantá, rey Salomón qhatiykachaptinpis mana kasuta ruwasqanta, payta mana wasachasqanta ima, chayrayku nirqa: “Qanqa kʼachitapuni kanki, munasqetay. Qampeqa manapuni ima mana allimpis kanchu”, nispa (Cantares 4:7). Chaywanpis chayta nispaqa mana nichkarqachu ni imapi pantasqanta, manaqa, llimphu kawsayniyuq kasqanta niyta munachkarqa. Chay llimphu kawsaynintaq, astawan kʼachancharqa, manataq pantasqasnintapis reparachiqchu (Job 31:7, kikinchay).

Chayrayku qampis, munakusqaykita tiempo pasasqanmanjina, allinta riqsiy, amataq usqhayllata casarakuyta, chayri riqsinakuyta maskʼaychu (Proverbios 21:5). Qharipis, warmipis munakusqan sipaswan chayri waynawan astawan munachikunanpaq mayta kallpachakun. Tiempo pasasqanmanjina riqsinakuchkaspa, imayna runachus kasqankuta, imachus phiñachisqanta, imachus mana gustasqanta ima, astawan riqsinakunku. Chaytaq, casarakuspa imaynatachus qhariwarmijina kawsanankupaq yanapallantaq. Casarakuspaqa kusisqa kawsakunqanku ima chʼampaytapis allinchayta yachasqankurayku. Casarakunankupaq, allinta, maychus kaqmanjina riqsinakusqankuqa, qhariwarmi kawsayninkupi allin rinanpaq, kusisqataq kawsanankupaq yanapanqa.

[Sutʼinchaykunasnin]

Tʼukurinapaq tapuykuna

◻ Juk waynawan, juk sipaswan casarakunankupaq, ¿imaraykutaq ñawpaqta riqsinakunanku tiyan, chaytaq imaraykutaq qhariwarmijina kusisqa kawsakunankupaq may sumaq?

◻ Munakusqayki wayna chayri sipas imayna runachus kasqanta riqsinaykipaq, ¿imataq yanapasunkiman?

◻ Casarakunankupaq riqsinakuqkuna, ¿imasmantá parlananku tiyan?

◻ Riqsinakuqkuna, ¿imaraykutaq khuska imatapis ruwananku tiyan?

◻ Riqsinakuchkaspa, ¿imaynapi mana allintachu apanakuchkasqankuta yachankuman?

◻ Riqsinakuchkaspa, ¿maykʼaqtaq tʼaqanakunanku kanman?

[255 paginapi sutʼinchaynin]

“Riqsinakuqkuna, imachus sunqunkupi kasqanta riqsinakunku chayqa, qhariwarmi kawsayninkupi kusisqa kawsakuyta atinku.”—Journal of Marriage and the Family

[256, 257 paginaspi recuadro, dibujo/foto]

¿Manañachu riqsinakunayku kanman?

Riqsinakuchkaspaqa, imatachus ruwanamanta allinta tʼukurina, imaraykuchus wakin kutiqa, iskaychasqajinalla kanchik. Riqsinakuchkaspa mana allintachu apanakunkichik chay, ¿ima kanman?

Allinta apanakuqkunapis, wakin kutiqa mana entiendenakunkumanchu (Génesis 30:2; kay Hechos 15:39, kikinchay). Chaywanpis sapa kuti, mana juk yuyaylla kaspa, siminakullankichikpuni, tʼaqanakuspapis, allinyakapullankichiktaq nitaq allinta apanakunkichik chayqa, ¡paqtataq! Riqsinakuqkunata, 400 doctores waturisqankumanjina ninku, riqsinakuqkuna sapa kuti chʼaqwasqanku, phiñanakusqanku ima, “qhariwarmijina kawsakunanpaq mana wakichisqachu kasqankuta rikuchin”, ichá reparallankutaq “riqsinakuqkuna mana kikintachu yuyasqankuta”.

Munakusqayki waynap chayri sipaspa pantasqanta reparasqaykiqa, llakichisunkiman. Chantá, maqaq runa kasqanta, imatapis payllapaq makʼasqanta, mana machu runajinachu yuyasqanta, nitaq kasukuq runa kasqanta, munaynillanta ruwaq kasqanta ima, reparasqaykiqa, paywan casarakunaykipaq chayri mana casarakunaykipaq tʼukurichillasunkimantaq. Chaywanpis wakinqa, mana kaykunapi tʼukurinkuchu, allinpaqjinalla qhawanku, tukuy imatataq ruwanku khuskallapuni kanankupaq. ¿Imaraykutaq chayta ruwanku?

Cristianosqa, casarakunapaq riqsinakuyta, mana pukllakunapaqjinachu qhawanku, kayta nisqankuraykutaq, mana allinta apanakuspapis, casarakunankupuni kasqanta yuyanku. Chantá wakinqa, munakusqanpa sunqunta mana nanachinanrayku, manaña paywan riqsinakuyta munasqanta, mana ninkumanchu, chayri munakusqantajina, manaña juktawan tarinankuta manchachikunkuman. Chayraykullataq, paywan riqsinakunallaykipuniqa mana allinchu kanman.

Riqsinakuchkaspaqa, aswan qhipanman, casarakunaykichikpaq wakichikuchkankichik. Juk cristiano, casarakuyta munaspa, riqsinakuchkaspa, mana allintachu apanakuchkasqankuta reparaspapis, tanqasqajinalla casarakunanqa, mana allinchu kanman. Riqsinakuqkuna, mana allinta apanakuspapis, ‘manaña munakusqantajina’ juktawan tarinankuta yuyaspa, ¿khuskallapuni kananku allinchu kanman? (Filipenses 2:4, kikinchay.) Chayrayku, ima chʼampayninkutapis mana ayqispa allinchanankuqa, may allin. Munakusqayki waynawan chayri sipaswan riqsinakuchkaspa, imayna runachus kasqanta allinta qhaway.

Munakusqayki sipas, ¿kʼumuykukuq sunquwan kasuyta atisqanta, wasipi ruwanastapis ruwayta atisqanta rikuchinchu? (Proverbios 31:10-31.) Munakusqayki wayna, ¿casarakuspa familianta uywananpaqjina kasqanta chayri munakuyniyuq qusa kananta, ruwaykunasniwan rikuchinchu? (Efesios 5:28, 29; 1 Timoteo 5:8.) Pillapis munakusqaykimanta, tukuy sunquwan Diosta yupaychasqanta nisuptin, ¿ruwaykunasninwan chayta rikuchinchu? (Santiago 2:17, 18.)

Ichá riqsinakuchkaspa, mana tʼaqanakunaykichikpaq tukuy imata ruwarqanki, chaywanpis achkha kutita pantasqanta reparasqaykirayku, paymanta usqhayllata tʼaqakuyta maskʼanaykiqa mana allinchu kanman (Santiago 3:2). Ruwaykunasninpi pantaspapis ichá qusayki chayri warmiyki kanman.

¿Mana jina kaptinri? Ima ruwanatapis juntʼanaykichikpaqjina akllasqaykichikmanta, mana kikintachu yuyasqaykichikmanta, mana entiendenakusqaykichikmanta ima, parlariychik. Chantá ichá sapa juk ‘phiñakuyniykichikta nitʼiykukuyta’ yachanaykichik kanqa, ima chʼampayniykichiktapis allinchanaykichikpaq (Proverbios 25:28). Munakusqayki wayna chayri sipas, imatapis ruwasqan, imatapis mana yuyaychakuspalla phiñachisunaykipaqjina nisuptin, ¿parlapayaptiyki kʼumuykukuq sunquwanchu nisqaykita japʼikun, ruwasqanta, nisqanta ima, chiqanyachinanpaq? Manachayri, ichá qamlla mana phiñakuspa, payta entiendenayki kanqa (Eclesiastés 7:9). Riqsinakuchkaspa ‘puraqmanta paciencianakuspa, munakuypi kawsayqa’, qhariwarmijina kusisqa kawsanankupaq may allin (Efesios 4:2).

Riqsinakuchkaspa, tʼaqanakunaykichikmanta nisqaqa, imatachus ruwanaykichikmanta parlarinaykichik, allin kanman. Chaywanpis chʼaqwallankichik chayqa, casarakuspa mana kusisqachu kawsanaykichikta rikuchin (Proverbios 22:3). Ichá casarakuptiykichikñapis, chʼampayniykichikqa mana allinchakunqachu. Jinata apanakuchkasqaykichikta reparaspa, manaña riqsinakunaykichikpaq, tʼaqanakunaykichik allin kanman.

[253 paginapi dibujo/foto]

Munakusqayki waynata chayri sipasta wak runaswan kachkaspa imatachus ruwasqanta qhawasqayki, paywan riqsinakuytachus manachus munanaykipaq yanapasunqa

[254 paginapi dibujo/foto]

Juk suyuq ususninmanjina, juk wayna, munakusqan sipaswan riqsinakuchkaspa, jatunpaq qhawaspa tukuy imata payrayku ruwasqanqa, qhariwarmi kawsayninkupi jatunpaq qhawakunankupaq yanapallantaq

[259 paginapi dibujo/foto]

Riqsinakuchkaspa mana allinta apanakunku chayqa, imaraykuchus manaña riqsinakunankuta, iskayninku kʼachamanta sutʼita parlanankuqa, may allin kanman