33 Yachaqana

¿Imaraykutaq mana machaykunaykama ukyanaychu kanman?

ICHÁ jinata tapukurqanki: ‘Machachiq ukyanasta ukyay, ¿manachu allin?, ¿machu runasllapaqchu?, ¿unquchiwanmanchu?’, nispa. Chaywanpis ichá tatasniyki, edadniykimanta waynas ima, ukyanku (wakin suyuspiqa, machkha watayuqkamachus mana machachiq ukyanasta ukyananpaq, kamachiy tiyan). Chantá, telepi rikukun, machachiq ukyanasta ukyay allin kasqanta.

Machachiq ukyanasta pisillata ukyayqa, mana juchachu. Bibliaqa, vinota ukyay, sunquta kusichinapaq, miskʼita mikhunata mikhunapaq ima, allin kasqanta rikuchin (Eclesiastés 9:7). Chaywanpis, machaykunankukama ukyaqkunaqa, tatasninkuwan, yachachiqninkuwan, policiawan ima, chʼaqwayta qallarinku, wakintaq anchata ukyasqankurayku wañunku. Biblia nin: “Vinoqa runata chʼajwachin, machachikoj ujyanastaj astawan runata qhollpichin; chaykunawan machakojqa mana yuyayniyoj”, nispa (Proverbios 20:1). Chayrayku sapa juk, machachiq ukyanasta ukyanantachus manachus yachanan tiyan.

Chaywanpis, ¿machachiq ukyanasmanta, cuerpoykita imanasqanmantachus, sutʼita yachankichu? Kay urapi rimaykunaqa, kay tapuyman kutichinaykipaq yanapasunqa. Kay rimaykunaman, chiqa chayri mana chiqachu, nispa kutichiy:

5. Tukuypis, juk vaso alcoholta ukyaykuspa machaykunku ․․ ____

6. Machaykuyqa, alcoholman qukuyjinallataq ․․․․․․․․․․․․․ ____

9. Cuerpoqa, mikhunatajinallataq, alcoholta chʼunqan ․․․ ____

Kunanqa, kutichiykunasniykita kay 270 paginapi rikhuriqwan kikinchay. ¿Alcoholta ukyanamanta pantasqatachu yuyarqanki? Jina kaptin, alcoholta ukyay ima chʼamapaykunatachus apamusqanta mana yachankichu chayqa wañuyman apasunkiman. Chayrayku, anchata alcoholta ukyaqkunamanta parlaspa, Biblia nin: “Ujyaykusqamantarí, katari jina khanikun, nanachikuntaj”, nispa (Proverbios 23:32).

Johnpa kawsayninmanta qhawarina, payqa waynallaraq kachkaspa casarakurqa. Juk chʼisi warminwan chʼaqwaytawan, wasinmanta manchay phiñasqa lluqsispa, machaykamuq ripusqa. Chaymanta, khuskan litrotapuni machachiq ukyanata nisunman vodkata jukllapi ukyaykusqanrayku, casi wañusqa. Manachus doctores, enfermeras ima, usqhayllata jampinkuman karqa chayqa, mañunman karqa. Payqa, ichá mana yacharqachu, jukllapi alcoholta ukyaykuy wañuyman apananta. Chayta mana yachasqanraykutaq, casi wañurqa.

Alcoholta ukyasqaykiqa, astawan llakichisunki

Alcoholta ukyay, chʼampayniykita allinchanaykipaq yanapasunanmantaqa, astawan chʼampayllapi rikhurichisunki. Chay ratollataq llakiyniykita qunqachisunki, nitaq llakiyniykita atipanaykipaq yanpasunkichu. Machaykuspaqa, kusikunki, llakiyniykitapis qunqapunki, sunqu tiyasqa ima kanki, niraq ukyachkaspataq, mana jinachu kachkarqanki. Chayrayku, juk runa pisillata ukyaspaqa, ichá ‘ñakʼariyninmanta mana yuyarikunmanchu’ (Proverbios 31:6, 7). Paulqa, familianwan chʼampayniyuq kasqanrayku, chay chʼampayninta qunqananrayku machaykuq. Yuyarikuspataq nin: “Waynuchumantapacha, machachiq ukyanasta ukyasqayqa, llakiyniyta qunqanaypaq yanapawasqanta yuyarqani. Imaraykuchus sunqu tiyasqa kanaypaq, yanapawaq”.

Kay parlasqanchikmanjina, ¿alcoholta ukyay chʼampayninchikta atipanapaq yanapawanchikchu? ¡Mana! Machachiq ukyanasta ukyasqaykiqa, pisimanta pisi chinkapuyta qallarin, chayraykutaq llakiyniykimanta watiqmanta yuyarikullankitaq, chay llakiyniykitaq sapa kuti ukyasqaykirayku yapakullanpuni. Alcoholta ukyasqaykiqa, 12 horasninmanraq chinkapun. Watiqmanta alcoholta ukyallaptiykitaqrí, ichá llakiyniykimanta qunqapuyta qallarillankitaq. Chaymanta pisi horasninmantaq, llakiyniykiqa ñawpaqmanta nisqaqa, astawan yapakun. Sapa kuti jinata ruwaspa, astawan llakiyniykita yapachkallankipuni.

Rikusqanchikmanjina, machachiq ukyanasta ukyasqaykiqa, mana llakiyniyta chinkachinchu, manaqa astawan wiñachin. Chantá alcoholta ukyasqayki chinkapuptinpis, chʼampaykunasniykiqa kakuchkallanpuni.

Ni imata allinchanchu

Wakin runasqa, machachiq ukyanasta ukyaykuy, imatapis allinta ruwanapaq yanapasqanta ninku. Sutʼinchanapaq: Dennisqa, manchali kasqanrayku, ni piwan parlayta atillaqchu, chayrayku ukyaq. Pay nin: “Ukyaykuytawanqa, mana manchikuspa parlaq kani”.

Dennisjina, chʼampayniykita allinchanaykipaq alcoholta ukyaspaqa, mana machu runajinachu allinchayta yachasqaykita rikuchichkanki. Imaraykuchus, wayna kachkaspa ima chʼampaytapis mana alcoholta ukyaspalla allinchayqa, aswan qhipaman chʼampayniykita machu runajina allinchanaykipaq yanapasunqa. Dennisqa, alcoholta ukyasqan, mana manchali kayninta chinkachisqanta reparasqa. Pay nin: “Alcoholta ukyasqay chinkapuptinqa, kikin manchalillamantaq kutipuq kani”. ¿Watas pasasqamantaña imaynataq Dennis karqa? Pay nin: “Imayna runachus kasqaymanjina mana piwanpis allinta parlayta yachakurqanichu. Kunankama manchalillapuni kani”.

Kikillantaq kanman, machaykuytawan chʼampayninta allinchayta munaqqa. Joanqa, waynallaraq kachkaspa chayta ruwasqa, nintaq: “Manaraq unaychu jatun chʼampayniyuq kachkarqani, nikurqanitaq: ‘¡Allin kanman kunititan alcoholta ukyaykunayqa!’, nispa. Jukqa machaykuspa chʼampayninta allinchananta yuyan”. ¡Chaytaq mana chiqachu!

Kay New York State Journal of Medicine, revista nin: “Chʼampayninkuta allinchanankupaq, drogasta [ichá alcoholta] ukyasqankuqa, mana allinchu, imaraykuchus universidadpi, llaqtanpi chayri wak runawan chʼampayniyuq kaspa, mana kʼachamantachu allinchayta yachanqa. Waynallaraq kachkaspa, alcoholta ukyaspa ichá ni ima llakiypiraq rikukunchu, chaywanpis machu runaña kaspaqa mana wak runaswan allinta apanakuyta atinqachu, sapayakunqataq”. ¡Chayrayku mana machaykuspalla ima chʼampayniykitapis allinchanaykiqa, may allin!

‘Mana ukyayta munarqachu’

Jesús, imatachus ruwasqanta qhawarina. Wañunan pʼunchaymanta ñawpa chʼisin, Jesusqa, juk jatun chʼampayta aguantarqa. Payta wasanchasqankutawan, japʼichisqankutawantaq, achkha tapuykunata ruwarqanku, qhasillamantataq juchacharqanku. Chantá, juk chʼisi mana puñusqata wañuchinankupaq aparqanku (Marcos 14:43–15:15; Lucas 22:47–23:25).

Chaypitaq, yuyayninta chinkachinanpaq, llakiyninta atipayta atinanpaq ima, Biblia nisqanmanjina ‘vinota, mirrawan chaqrusqata quyta munarqanku, paytaqrí mana ukyayta munarqachu’ (Marcos 15:22, 23). Jesusqa, mana yuyayninta chinkachiyta munarqachu. Astawanqa, ni ima drogata ukyaspa, chʼampayninta atipayta munarqa. ¡Manataq chʼampayninkumanta ayqiq runasjinachu karqa! Chaywanpis, qhipamanqa, vinota mana drogawan chaqrusqata jaywariptinku, chʼakiyninta thañichinanpaq japʼikurqa (Juan 19:28-30).

Jesuspa ñakʼariyninta, ñakʼariyniykiwan kikincharispa, ¿mana atipayta atipanaykipaqjinachu? Chaywanpis, Jesuspa ruwasqanmanta, astawanraq yachakuwaq. Chʼampaykunasniykita, machaykuspa allinchanaykimantaqa, mana alcoholta ukyaykuspalla allinchanayki astawan allin. Sapa kuti mana alcoholta ukyaykuspalla ima chʼampayniykitapis allinchasqaykiqa, aswan qhipaman ima chʼampaytapis allinchanaykipaq wakichisqa kanki. Ajinamanta machu runajina, yuyayta yachakunki.

Suyuykipi kamachikusqanmanjina, machachiq ukyanasta ukyanaykipaq edadniyuqña kaspaqa, pisita chayri mana ukyanaykiqa, qamllamantaña (chayri tatasnillaykimantaña). Chaywanpis, allinta yuyaychakuspa chayri tʼukurispa chayta ruway. Alcoholta mana ukyayta munaspaqa, ni pimanta perdonta mañakunaykichu tiyan. Kamachiykunamanjina machachiq ukyanasta ukyanaykipaq edadniyuqña kaspa, ukyayta munaspaqa, ama yuyayniykita chinkachinaykikama ukyaychu. Amataq ni jaykʼaq machachiq ukyanasta ukyaychu, ima llakiyniykimantapis ayqiyta munaspa chayri chay ratollapaq kallpachakuyta munaspaqa. Bibliap yuyaychayninqa sutʼi: “Machachikoj ujyanastaj astawan runata qhollpichin; chaykunawan machakojqa mana yuyayniyoj” (Proverbios 20:1).

Tʼukurinapaq tapuykuna

◻ Achkha waynasta, ¿imataq machachiq ukyanasta ukyanankupaq tanqan?

◻ Alcoholta ukyanamanta, ¿imatataq pantasqata yuyanku?

◻ Machachiq ukyanata ukyaykuytawan autota apaykachay, ¿imaraykutaq mana allinchu?

◻ Chʼampayniykita allinchanaykipaq, ¿imaraykutaq mana allinchu, machachiq ukyanasta ukyaykunayki?

◻ Juk wayna chʼampayninta allinchananpaq, ¿imatataq ruwanan tiyan, imaraykutaq?

[268 paginapi sutʼinchaynin]

Juk wayna, llakiyninta qunqananpaq machachiq ukyanasta ukyasqanqa, chay ratolla yanapan, ukyasqan chinkapuptintaq astawan llakikun

[271 paginapi sutʼinchaynin]

Waynuchu kachkaspa, machachiq ukyanasta ukyayman yachaykakapuq wayna, nin: “Imayna runachus kasqaymanjina mana piwanpis allinta parlayta yachakurqanichu. Kunankama manchalillapuni kani”

[264 paginapi recuadro]

‘Imaraykuchus machachiq ukyanasta ukyayta qallarisqaykumanta’

Machachiq ukyanasta ukyaq, waynasta tapurisqanku

Tapuriq: ¿Imaraykutaq ukyaq kankichik?

Bill: Compañerosniyrayku. Sapa sabado, domingo pʼunchayqa yachasqallaña kaq ukyanaykupaq.

Dennis: Chunka tawa watayuq kachkaspa ukyayta qallarirqani. Tatayqa anchata ukyaq. Wasiypitaq sapa kuti fiesta kaq, machachiq ukyanaspis. Wawamantapacha amigoswan ukyariy allin kasqanta repararqani. Wiñasqaymanjinataq, mana allin kaqta ruwaqkuna waynaswan puriq kani. Paykunawan kayta munaspa, ukyaq kani.

Mark: Basquetta pukllaq riq kani. Chunka phichqa watayuq kachkaspa, amigosniywan pukllaq rispa ukyayta qallarirqani. Imaynachus machaykuy kasqanta yachanallaypaq.

Joan: Telepi imaynatachus runas machasqankuta rikuspa, chaymanjina, ukyayta munaq kani.

Paul: Tatayqa alcoholman qukuq runa. Chayraykutaq wasiykupi chʼampaykunasniyuq kasqaykuta yachani. Chaymantataq ayqiyta munarqani. Tukuy chaytaq ukyanaypaq tanqawarqa.

Joan: Rikusqaymanjina tatasniyqa, mana anchata machachiq ukyanasta ukyaqchu kanku. Chaywanpis tatay, sapa fiestapi machachiq ukyanasta, achkhata ukyaykusqanrayku, mayta jatunchakusqanta yuyarini. Ñuqapis tatayjinallataqsina yuyayta qallarirqani, may kasqayta yuyakuq kani. Juk kuti achkha waynaswan juk raymiman rirqayku, chaypitaq ukyayta qallarirqayku. Manataq amigosniyjinachu machasqa kachkarqani. Yuyarikurqanitaq: ‘Tatayjina kani’, nispa tʼukurisqayta. Tatay ruwasqanqa, ukyanaypaq tanqawarqa.

Tapuriq: Chaywanpis, ¿imaraykutaq achkha waynas machaykunankukamapuni ukyanku?

Mark: Machaykunaykupaq. Machachiq ukyanaspa qʼapaynintaqa, mana muskhirillaqpischu kayku.

Tapuriq: Chaywanpis, ¿machaykunaykiraykupunichu ukyay kanki?

Mark: Arí.

Harry: Ñuqapis kikillantaq niyman. Juk escalerantapis wicharichkawaqjina. Sapa kuti pisimanta pisi juk chhikitallatapis ukyayta qallarispaqa, qhipan kuti ukyaspataq astawan astawan ukyayta munanki.

[270 paginapi recuadro]

Kutichiykuna (Kay 263 paginapaq)

1. MANA CHIQACHU. Alcoholta ukyasqaykiqa juk ratollapaq llakiyniykita qunqachisunki. Chayrayku, sunqu tiyasqa, kusisqa ima sientekunki manañataq llakiyniykimantapis yuyarikunkichu.

2. MANA CHIQACHU. Machachiq ukyanasta pisillata ukyayqa, cuerpota mana imananchu. Sapa kutitaq mana saqispa machaykunakama ukyayqa, sunqunchikpaq, uma ñuptunninchikpaq, kʼiwichanchikpaq, wak imasninchikpaq ima, mana allinchu.

3. MANA CHIQACHU. Vinomanta, cervezamanta ima nisqaqa, licorjina, achkha alcoholniyuq machachiq ukyanasqa usqhayllata yawarwan chaqruykukun.

4. MANA CHIQACHU. Cafeyta ukyasqayki rikchʼarichillasunkiman, chiri yakuwan mayllakusqaykitaq jukʼuchallasunkiman. Chaywanpis alcoholta ukyasqayki, yawarniykipi kakuchkallanpuni, kʼiwichayki cuerpoykimanta alcoholta chinkachinankama, kʼiwichaykitaq sapa juk hora 14 gramos alcoholta cuerpoykimanta chinkachin.

5. MANA CHIQACHU. Chantá chhallita kaspa, mana mikhusqa kachkaspa, alcoholta ukyanki chayqa, juk ratopi machasqa rikhurinki.

6. MANA CHIQACHU. Juk runaqa machaykun, achkha machachiq ukyanasta ukyaykusqanrayku. Alcoholman qukuq runaqa, mana alcoholta ukyaspaqa mana kakuyta atillanchu. Chaywanpis, mana tukuy machaykuqkunachu, alcoholman qukuq runas kanku, chantá mana tukuy alcoholman qukuq runaschu machaykunankukamapuni ukyanku.

7. CHIQA. Wakin drogasta alcoholwan chaqruykuytawankama ukyaykuqqa, astawan machaykun, drogata chayri alcoholta sapallanta ukyaykunanmanta nisqaqa. Juk runa alcoholta wak jampiswan chaqruykuspa ukyaykunman chayqa, mayta unquykunman, chayri wañunman. Chantá drogata, machachiq ukyanastawan ukyaykuptinqa, ¡iskay, kimsa, tawa chayri chunka kutitapis drogata ukyaykuchkanmanjina kanman!

8. MANA CHIQACHU. Kay machachiq ukyanasta (whiskyta, vodkata, ginebrata, aqhata ima) achkhata ukyaykuqkunaqa, machaykunkupuni.

9. MANA CHIQACHU. Cuerponchikqa mana wak mikhunastajinachu pisimanta pisi alcohol ukyasqanchikta chʼunqanan tiyan. Juk runa, juk vaso alcoholta ukyan chayqa, usqhayllata khuskan vasonmanta astawan pisi alcohol, yawarninman pasan. Chaymanta wakintaq ñañu chʼunchulanman pasan, chaymantataq yawarninwan chaqrukun.

[266, 267 paginaspi recuadro, dibujos/fotos]

Machaykuytawan autota apayqa, wañuyman apan

Kay 1984 watamanta, Report on the National Conference for Youth on Drinking and Driving (Kay conferencia nacional nisqapi, waynas machaykuytawan mana autota apaykachanankumanta parlakun) nisqa revista nin: “Achkha waynas, 16 watayuqkunamanta, 24 watayuqkunakama, machaykuytawan autota apaykachasqankurayku wañunku”. “Juk wayna machu runasmanta nisqa machaykuytawan autota apaykachanman chayqa, tawa kutita chokakunman.” (Just Along for the Ride [puriykachaqlla richkani]). Achkha waynas, machachiq ukynasmanta runap nisqallanta uyarispa, machaykuytawan autota apaykachasqankurayku wañunku. Qhawarina wakinta:

NISQALLA: Juk runa 2 botella cervezata ukyaykuspaqa, autota apayta atillanman.

IMAYNACHUS CHIQAMANTAPUNI: “Juk horapi 2 lata cervezata ukyaqkunaqa, mana chay ratochu yuyayninkuman kutinkuman, chayrayku machaykuytawan autota apachkaspa juk horapi, 89 kilometrosta correchkaspa sayayta munanman chayqa, mana jukllapi sayanmanchu, 10 metrostawanraq rinman chayraykutaq imapipis chokakuspa wañunman”.— Development of a Traffic Safety and Alcohol Program for Senior Adults (Machu runas machaykuytawan mana autota apaykachanankupaq yuyaychaykuna), kayta ruwanku doctor pedagogiamanta James L. Malfetti, chantá doctora filosofiamanta Darlene J. Winter.

NISQALLA: Mana machasqa kasqaykita yuyaspaqa, autota apallawaq.

IMAYNACHUS CHIQAMANTAPUNI: Imaynachus sientekusqaypi atienekusqaykiqa mana allinchu. Alcoholta ukyayqa, runata kusichin, yuyachintaq mana machasqachu kachkasqanta, chaywanpis mana yuyayninpichu kachkan.

Machaykuytawan, pillapaqpis autota apayqa mana allinchu, imaraykuchus kawsayninta peligropi churanman. Waynas machaykuspa autota apankunman chayqa, machasqa machu runasmanta nisqa “usqhayllata apachkasqankurayku chokakunkuman, imaraykuchus mana yachasqaraqchu kanku, autota allinta apaykachanankupaq, nitaq machachiq ukyanasta ukyanankupaq, astawanraq machasqa autota apaykachanankupaq”.— Senior Adults, Traffic Safety and Alcohol Program Leader’s Guide (Machu runas machaykuytawan mana autota apanankupaq yuyaychaykuna yuyaychaqpaq), kayta ruwan doctora filosofiamanta Darlene J. Winter.

Machu runamanta nisqa, juk waynaqa pisi alcoholllawan machaykunman, chhallitas kasqankurayku. Astawan astawan machachiq ukyanasta ukyaykuspaqa, astawan machaykunman.

“Yuyayniyojqa sajra kajta rikuspa, pakakun; mana yuyayniyojrí sajraman chimpaykun, chantaqa ñakʼarin.” (Proverbios 22:3.) Machaykuytawan autota apaykachay mana allinchu kasqanta yachasqaykirayku, ni jaykʼaq machaykuspa autota apaykachasaqchu nispaqa, allin ‘yuyayniyuq’ kasqaykita rikuchinki. Jinamanta, kawsayniykita, wakkunap kawsayninkutapis mana peligropi churankichu, chayta ruwaspa wakkunap kawsayninkutapis, jatunpaq qhawasqaykita rikuchinki.

Chantá: 1) juk machasqa runa autota apanqa chayqa, ama ni jaykʼaq chay automan wichariychu, 2) amataq machasqa amigoykitapis autota apananta saqiychu. Mana apaqta saqisqaykirayku ichá amigoyki qamwan phiñakunqa, chaywanpis yuyayninman kutispa agradecesunqa (Salmo 141:5, kikinchay).

[Dibujos/fotos]

Juk machasqa runa autota apanqa chayqa, ama ni jaykʼaq chay automan wichariychu, nitaq machasqa amigoykitapis autota apananta saqiychu

[262 paginapi dibujos/fotos]

Wakin waynasqa, compañerosninkuta, tatasninkuta, chayri telepi alcoholta ukyaqta rikusqankurayku, ukyayta qallarinku

[265 paginapi dibujo/foto]

Alcoholta machaykunakama ukyayqa, “katari jina khanikun”

[269 paginapi dibujos/fotos]

Machaykuytawan autota apaykachayqa, jinapi tukukun