34 Yachaqana
¿Imaraykutaq drogasta mana ukyanaychu tiyan?
MIKE, 24 watayuq nin: “Wawajina yuyani, ñuqap edadniymanta waynastapis wakin kuti manchachikuni, manchachinawankutapis saqikullani. Llakisqa, iskaychasqajina sientekusqayraykutaq, wañuchikuypi yuyarqani”.
Ann, 36 watayuq, pay kikin nikun “wawitajina imatapis yuyasqanta” nitaq “pay kikinta munakusqanta”. Nintaq: “Mana atillanichu allinta kawsakuyta”, nispa.
Mikewan, Annwanqa llakisqas kachkanku, wayna chayri sipas kachkaspa drogakusqankurayku. Kunanpis junukuna waynas kikillantataq ruwanku... phichikatata, marihuanata ima, venankuman churakunku, muskhinku, drogasmanta ruwasqa cigarrosta pitanku ima. Wakintaq, chʼampayninkumanta ayqinankurayku drogakunku. Wakintaq imaynachus drogakuy kasqanta yachanankurayku drogakunku. Wakintaq llakiyninkuta qunqanankupaq, sunqu tiyasqa kanankupaq ima, drogakunku. Drogakuyta qallarispataq, mana saqinkuchu, sapa kuti drogakunku, juk ratollapaq kusichisqanrayku. Grant, 17 watayuq nin: “Juk ratolla kusichiwasqanrayku [marihuanata] pitani. Mana, manaña chʼaqwanaypaqchu, nitaq wak waynasjina kanaypaqchu [...] manataq wakkuna niwasqankuraykuchu, manaqa ñuqapuni pitayta munaq kani”.
Maykʼaqllapis drogakunaykipaqqa tanqasunqankupuni chayri paykuna kikin drogasta jaywasunqanku. Juk wayna nin: “Yachaywasipi, guardiaspis marihuanata ranqhanku”, nispa. Tukuy imapi drogata churanku, chaytaq tukuyniqpi rikukun, mana manchachikuspataq ranqhanku ima. Chayrayku drogas, may riqsisqa kaptinpis, mana drogakuyta munanichu nispa niyta atiwaq. ¿Imaraykutaq?
Drogakusqaykiqa, mana yanapasunqachu
Mikejina, Annjina, achkha waynas chʼampayninkumanta ayqinankurayku drogakunku. Ñawpa yachaqanapi rikusqanchikmanjina, juk wayna machu runajina yuyananpaqqa, machu runajina chʼampayninta atipayta yachanan tiyan. Juk wayna chʼampayninmanta ayqinanrayku drogakun chayqa, ni jaykʼaq machu runajina yuyanqachu.
Imaynatachus imatapis ruwanapaq ñawpaqta yachakunchik, ajinallatataq chʼampaykunata allinchanapaqpis yachakunanchik tiyan. ¿Maykʼaqllapis pelotawan pukllaq waynata imaynatachus pukllasqanta qhawarqankichu? ¡Umanwan, chakisninwan ima, sumaqta pelotata apaykachasqanqa may sumaq! ¿Icharí? Chaywanpis chayjinata pukllayta yachananpaq, ¿imaynatá yachakunman karqa? Chaypaq unay watastachá, imaynatachus pelotata japʼiyta, pelotawan khuska correyta, wak pukllaqkunatapis muspachiyta ima, yachakunan karqa.
Kikillantaq chʼampaykunata allinchayta yachaywanpis. Allinchanaykipaqqa, imaynatachus allinchayta ñawpaqta yachanayki tiyan. Biblia, Proverbios 1:22 pʼitipi tapuriwanchik: ‘¿Mana ima yachaqkuna, maykʼaqkamataq ajinallapuni kayta munankichiqri? ¿Wampus, maykʼaqkamataq yachaytaqa chiqninkichiqri?’, nispa. Juk wayna chʼampayninta mana allinchayta atispa drogakunman chayqa, ‘mana imatapis yachakuyta munanchu’; chayraykutaq mana yachanchu imaynatachus chʼampayninta allinchananta. Kay Talking With Your Teenager (Imaynatá juk tata wayna wawanwan parlarinman) nisqa libro, drogakup waynasmanta parlaspa nin: “Mana drogakuspalla, kawsayninkupi chʼampayniyuq kaspa, mana allinchayta atillankuchu”, nispa.
Chayta Annpa kawsayninpi rikunchik, payqa chʼampayninta qunqapunanpaq drogakuq, nintaq: “Chunka tawa watapipuni mana chʼampayniyta allinchayta yacharqanichu”, nispa. Mike, nillantaq: “Drogakuq kani 11 watayuqmantapacha. Iskay chunka iskayniyuq watayuq kaspaña drogakuyta saqispataq, wawajinallapuni kasqayta reparakurqani. Mana sapallay imamantapis jarkʼakuyta atispa, wawajina wakkunamanta mana kacharikuqchu kani. Nitaq machu runajinachu yuyayta yachasqayta reparakurqani”.
Frank, 13 watayuqmantapacha drogakuq, nintaq: “Chay chhika watapi machu runajina yuyanaypaq wakichikunaymanta, mana chayta ruwarqanichu. Drogakuyta saqisqaymantaña, chʼampaykunasniyta mana allinchayta atisqayta reparakurqani. Imaynatachus 13 watayuq kachkaspa llakiyniyta mana atipayta atirqanichu, ajinallatataq kunanpis mana atinichu llakiyniyta atipayta wak wayñuchusjina”.
¿Drogasta ukyasqay unquchiwanmanchu?
Kaytapis yachanallanchiktaq tiyan. Achkha waynasqa, drogakuy, runasta wañuyman apasqanta yachanku. Chaywanpis, ¿imatá nisunman marihuanata ukyaymanta? Drogakuy cuerponchikta unquchin, nispa nisqanku, ¿runasta manchachinankuraykullachu chayta ninku? Kayta yachanapaq, marihuanamanta parlarina.
Yachayniyuq runas, kay marihuanamanta (mariguana, marijuana, hachís, cáñamo índico, grifa chayri hierba sutiswan riqsisqallataq) parlaspa, unquykunata jampinapaq, allinchus manachus kasqanmanta achkhata parlanku. Chaywanpis kay drogamanta pisita yachakun. Mana tukuyninmanta sutʼita yachakuptinpis, marihuanamanta ruwasqa cigarrillop qʼusñinpiqa 400 compuestos químicos kapun, chaytaq cuerpopaq mana allinchu. Achkha doctores, 60 watapipuni, cigarillop qʼusñin cancerwan runasta unquchisqanta yachasqanku. Chantá marihuanaqta 400 compuestos químicos kapullantaq, kaykunataq imaynatachus cuerponchikta unquchisqanta yachanapaq achkha tiemporaq pasanan tiyan.
Estados Unidos suyumanta, Instituto de Medicina nisqanmanta, achkha yachayniyuq runas, kay drogamanta yachanankupaq achkhata ñawirisqankumanjina ninku: “Kunankama yachakusqanmanjina, marihuanata ukyayqa, runata uma ñuptunninmanta, cuerponmanta ima, unquchin”, nispa. ¿Imaynatataq juk runata unquchinman?
Marihuana, ¿imanantaq cuerpoyta?
Marihuanamanta ruwasqa cigarrop qʼusñin, pulmonesninchikpaq mana allinchu kasqanmanta parlarina. Achkha runas, marihuana may sumaq kasqanta nispapis, chaymanta ruwasqa cigarillop qʼusñinta muskhiyqa mana allinchu kasqanta ninku. Chay qʼusñinqa, tabacomanta ruwasqa cigarrojina, imaraykuchus wak imaswan chaqrusqa, alquitrán nisqawanjina.
Estados Unidos suyumanta, doctor Forest S. Tennant, marihuanata ukyaq 492 soldadosta waturisqanmanjina, 123 solados marihuanata ukyasqankurayku “kunka kʼaraywan kasqankuta nisqanku, 30 soldadostaq kunka nanaywan kasqankuta nisqanku”. Wak kutitaq, 30 marihuanata ukyaqkunata waturillasqankutaq, kaykunamantataq 24 “kunka kʼaraywan, cancerwan unqunankupaqjinaña kachkasqankuta nisqanku”.
Chaywanpis ni pi yachanchu, kay runas qhipamanraq cancerwan unqunankumanta. Qampis, ¿cancerwanchu unquyta munanki? Biblia nin: Dios ‘tukuyman kawsayta, samayta ima quwasqanchikta’ (Hechos 17:25). Mana munachkaspapis, kunkayki kʼaranankama, pulmonesniykimanta unqunaykikama marihuanata ukyaspa, ¿Ruwawaqninchikta jatunpaq qhawasqaykita rikuchichkawaqchu?
Eclesiastés 12:6 pʼitipi, runap uma ñuptunnin “qorimanta kʼanchana” kasqanta niwanchik. Umanchikpi ñuptunninchikqa, maki puñunchikmanta, tumpa jatitun, pesantaq 1,4 kilogramos, chantá mana tukuy imata yuyarikunallapaqchu jallchʼan, manaqa tukuy cuerponchikta apaykachan. Kaymanta parlaspa, Instituto de Medicina nisqa yuyaychawanchik: “Marihuanaqa, uma ñuptunninchikpaq mana allinchu, chayrayku marihuanata ukyaqkunaqa uma ñuptunninkumanta unqusqankurayku kharkatinku manataq allintapis puriyta atinkuchu”. Chaywanpis kunankama mana yachakunraqchu marihuanata ukyay wiñaypaq runata uma ñuptunninmanta unquchinanta. Manataq nisunmanchu, (‘qorimanta kʼanchanata’) mana unquchinanta.
Maykʼaqllapis casarakuspa wawasniyuq kaspa, ¿manachu wawasniykipis unqunkuman marihuanata ukyaq runa kasqaykirayku? Kay Instituto de Medicina nisqapi llamkʼaqkuna, “uywasman achkha marihuanata churaykuspa, chay uywaspa uñasnin unqusqas nacekusqankuta reparasqanku”. Kunankama mana runaspi chay rikukunraqchu. Runaspa wawasninqa tiempo pasasqanmanjinaraq unqunkuman. Chayrayku marihuanata ukyaqkunaq wawasninkumanta, allchhisninkumanta mana yachakunraqchu imachus qhipaman kananmanta. Doctor Gabriel Nahas, marihuanamanta ruwasqa cigarrota pitaqkunap wawasninkupi mana unqusqanku rikukun chayqa, astawan qhipamanraq wawasninkup wawasninpi, chayri allchhisninpi, rikukunanta niwanchik”. Wawas, ‘Tata Diosmanta herencia’ kasqankuta yachaqkuna, marihuanata ukyasqankurayku, ¿wawasninku unqunankuta munankumanchu? (Salmo 127:3.)
Drogasmanta, ¿imatataq Biblia nin?
Marihuanaqa achkha riqsisqa drogasmanta juknillanraq. Chaywanpis kaykama rikunchikjina, kusikunallapaq drogakuyqa, yuyayninchikta chʼichichanman. Biblia nin: “Waynakunaqa kallpankurayku jatumpaj qhawasqa kanku”, nispa (Proverbios 20:29). Wayna kachkaspa sano kasqaykiqa kusichisunki. Jina kachkaspataq, ¿unquyta munawaqchu?
Chayta yachanapaq, Bibliaqa, ‘yuyayninchikta waqaychanata’, nitaq drogaswan chʼichichanata niwanchik (Proverbios 3:21). Chantá nillantaq: ‘Cuerponchiqta, sunqunchiqtapis tukuy chʼichi kaqmanta llimphuchakunata. Diosta manchachikuspa, astawan astawan juchamanta tʼaqakunata ima’. Drogakuymanta chantá ‘tukuy chʼichi kaqmanta llimphuchakuqkunallata, Dios nin: “Noqataj japʼikapusqaykichej. Noqataj qankunaj tataykichej kasaj”, nispa (2 Corintios 6:17–7:1).
Drogasta qhisachayqa ichá mana atikullanchu.
Wak waynas drogakunaypaq tanqawaptinku, ¿imatá ruwayman?
Qʼuñi tiempopi chʼisi, Joewan, Frankwan ima, primosjina, amigosjina tratota ruwarqanku. Juk wayna, 2 hermanosninmanta sullkʼa Joe nin: “Wakkuna ruwasqankuta ama kasuta ruwanachu, ama ni jaykʼaq drogaswanqa pukllakunachu”, nispa. Iskaynin waynas makisninkumanta qʼapinakunku juk tratota ruwaspa. Chaymanta, 5 watanman Joetaqa, drogakusqanrayku auton ukhupi wañusqata tarisqanku. Franktaqri drogakuyman yachaykakapusqa.
¿Imaraykutaq chaykama chayarqanku? Biblia kutichin: “Ama chʼawkiyachikuychejchu. Sajra runaswan pureyqa kʼacha ususta chinkachin”, nispa (1 Corintios 15:33). Joewan, Frankwan, drogakuq waynaswan tantakuyta qallarisqanku. Sapa kutitaq paykunallawanpuni purisqankurayku, paykunajina drogakuyta qallarisqanku.
Kay Self-Destructive Behavior in Children and Adolescents (Wawas, waynas ima, paykuna kikin ñakʼariyta maskʼakunku) libro nin: “Achkha waynasta, amigosninku drogakunankupaq tanqanku chayri riqsichinku [...] Ichá kay waynasqa, amigosninkuwan kusikuyta munarqanku”. Mike (ñawpaq parrafospi paymanta parlarirqanchikña) nin: “Wak waynas drogakunaypaq tanqawasqankurayku, mana atillarqanichu qhisachayta. [...] Wak waynas marihuanamanta ruwasqa cigarrota pitasqankurayku, ñuqapis pitayta qallarirqani, paykunawan kanaypaq saqinawankurayku”.
Amigosniyki drogakuyta qallarinku chayqa, paykunajina kanaykipaq, drogakunaykipaq ima, tanqasunqanku. Mana paykunamanta karunchakunki chaytaq, paykunajina drogakuyta qallarinki.
‘Yachayniyuqkunawan puriy’
Proverbios 13:20 pʼiti nin: “Yachayniyojkunawan purejqa yachayniyojllataj kanqa. Wampu runaswan purejrí mana allinman chayanqa”, nispa. Kayta sutʼinchanapaq: mana chʼuju unquywan unqunaykipaq, jarkʼakuchkaspa, ¿chʼuju unquywan unqusqa kaqkunawan tantakuwaqchu? Mana, ¿icharí? Kay Adolescent Peer Pressure (Wakin waynasta rikuspa kikillantataq ruwanku) nisqa libro, “mana drogakuyman yachaykakapunapaq [...], tukuy imata ruwananchikta, mana drogakuq waynaswan tantakunanchikta, llimphu kananchikta ima”, niwanchik.
Chayrayku, mana drogakuyta munanki chayqa, pikunawanchus purichkasqaykita, allinta qhawakuy. Drogakuymanta jarkʼakunaykipaq, Diosta manchachikuq cristianosta, yanapasunankupaq maskʼay (1 Samuel 23:15, 16, kikinchay). Chantá qhawarillaytaq Éxodo 23:2 pʼiti, nisqanta: “Ama ashkha kasqankurayku sajra juchankuta ruwaysinkichu”. Kay nisqan unay tiempo juk runa juiciopi allinta sutʼinchananmanta parlaspapis, kayqa waynaspaqpis allin yuyaychaykuna.
Amigosninpa nisqankuta ruwaqkunaqa, amigosninpa wata runasnin kanku. Biblia, Romanos 6:16 pʼitipi (Qheshwa Biblia) nin: “Manachu yachankichej pillatapis wata runa jina kasuspa, chaypa kamachin kasqaykichejta?”, nispa. Chayrayku Biblia tukuy waynasta ‘yuyayninkuta’ wiñachinankuta nin (Proverbios 2:10-12). Qam kikinmanta tʼukuriyta yachakuy, ajinamanta mana wak waynas nisqankumanjina ruwankipaq.
Ichá qamqa, imaynachus drogakuy kasqanta, yachayta munanki. Drogas, runap cuerponta imanasqantachus yachayta munasqaykiwanqa, ama yuyayniykita nitaq cuerpoykita chʼichichaychu. May chhika unaytaña drogakuq waynasta qhawariy, ¿rikchʼarisqas, yachayniyuq waynas kasqankutachu rikuchinku? ¿Yachaywasipipis allin notastachu urqhukunku, mana yuyayniyuqchu kanku, qayllankupi imachus pasachkallasqanmantapis reparakunkuchu? Drogakuqkunallataq, “drogadictos”, nispa ninakunku. Kay waynasmanta wakinqa, ichá drogakuyta qallarirqanku, imaynachus droga kasqanta yachanallankupaq. Chayrayku, tukuy cristiananosman Biblia nin ‘saqra yuyaykunapaq wawasjina kanankuta’ nitaq cuerponkuta drogakuspa chʼichichanankuta (1 Corintios 14:20).
¡Mana!, niyta atiwaq
Estados Unidos suyupi, kay Instituto Nacional nisqa, Drogakuymanta, juk folletota qillqasqanpi nin: “Drogakunayki chayri mana drogakunaykiqa qamllamantaña. Amigosniyki drogakunaykipaq tanqasunku chayqa, mana jatunpaqchu qhawachkanku imatachus nisqaykita, imatachus ruwayta munasqaykiwantaq churanakuchkanku”. Pillapis drogasta quyta munasuptin, ¿imatá ruwawaq? ¡Mayta kallpachakuspa, mana drogakuyta munanichu, nispa niy! Kayqa mana ninayanchu imaraykuchus drogakuy, may saqra kasqanta sutʼinchanaykitaqa. Chay folletollataq, imaynatachus kutichinata nin: “¡Gracias, mana munanichu!”, “¡Mana!; mana ima chʼampaytapis maskʼachkanichu”, chantá ichá qhapariykuspa: “Mana venenakuyta munanichu”, nispa nillawaqtaq. Quytapuni munasuptinkutaq, mana iskaychakuspa sutʼita niwaq: ¡Mana!, nispa. Chantá Jehovamanta sutʼinchaqjina riqsichikusqaykiqa, paykunamanta jarkʼakunaykipaq yanapasunqa.
Wiñay tukusqa runa kayqa, mana atikullanchu. Chaywanpis, drogakusparaq chʼampayniykita allinchayta munasqaykiwanqa, ni jaykʼaq machu runajina ima chʼampayniykitapis allinchayta atinkichu. Chayrayku mana machaykuspalla chʼampayniykita allinchayta yachakuy. Wak waynas drogakunaykipaq tanqasusqanku, mayta llakichisuptinqa, ama chaymanta ayqiychu, drogakuspaqa. Chantá, chʼampayniykimanta, tastasniykiwan chayri wak machu runawan parlariwaq, paykunaqa imaynatachus chʼampayniykita allinchanaykipaq yanapasunqanku. Astawanpis kay Bibliap nisqanta yuyarikuy: “Ama imamantapis phutikuychejchu, astawanqa Diosmanta mañakuspaqa, imatachus munasqaykichejta mañakuychej, tukuy imamanta graciasta qospallapuni. Chantá Diosqa chay mana unanchay atina sonqo tiyaykuyninta sonqosniykichejman churanqa, chaytaj sonqoykichejta, yuyayniykichejtawan waqaychanqa Cristo Jesuspi” (Filipenses 4:6, 7).
Arí, Jehovaqa, kallpata qusunqa: ¡Mana!, ninaykipaq. Wakkuna drogakunaykita nisuptinkupis, ama drogakuychu. Mike nin: “Ama drogakuychu. Drogakunki chayqa, ¡tukuy kawsayniykipi, pesachikunki!”.
Tʼukurinapaq tapuykuna
◻ ¿Imaraykutaq achkha waynas, drogakuyta qallarinku?
◻ Drogakusqayki, ¿imaraykutaq yuyayniykipaq mana allinchu kanman?
◻ Marihuanata ukyay, ¿runap cuerponta imanantaq?
◻ Llakiyniykita qunqanallaykipaq drogakuymanta, ¿imatá Biblia nin?
◻ Mana drogakunaykipaq, ¿imaraykutaq piwanchus purichkasqaykita qhawakunayki tiyan?
◻ Mana drogakuyta munasqaykita, ¿imaynatá niwaq?
[274 paginapi sutʼinchaynin]
Juk wayna nin: “Yachaywasipi, guardiaspis marihuanata ranqhanku”, nispa
[279 paginapi sutʼinchaynin]
Mike, pichus drogakuq nin: “Chaymantaraq mana machu runajinachu yuyayta yachasqayta reparakurqani”
[278 paginapi recuadro]
Marihuana, ¿juk sumaq jampichu?
Achkha runasqa, glaucoma, asma unquykunata, cancerwan unqusqa kaqkunata ima jampinapaq, marihuanaqa may sumaq kasqanta ninku. Estados Unidos suyumanta, kay Instituto de Medicina nisqapi llamkʼaqkuna allin kasqanta nillankutaq. Chaywanpis tukuy kay nisqanku, ¿ninayanchu pisi tiempomantawan doctores marihunamanta ruwasqa cirgarrota runas pitanankuta?
Kay nisqankuqa mana chiqachu, marihuanaqta 400 compuestos quimicos kapuptinpis, kaykunamanta wakillan ima unquymantapis jampikunapaq allin kanman, chaywanpis unquyninchikmanta jampikunapaq marihuanamanta ruwasqa cigarrota pitayqa, mana allinchu. Juk doctor Carlton Turner sutiyuq nin: “Runasman, marihuanamanta ruwasqa cigarrota pitanankuta niyqa, juk jampita churanankupaq, qurwariyasqa tʼantatapis mikhunankupaq quchkankumanjina”. Chayrayku maykʼaqllapis marihuanamanta wakin jampista urqhunkuman chayqa, “chaykunallata” ichá doctoresqa, runas ukyanankuta ninkuman. Estados Unidos suyumanta kay Secretario de Salud y Servicios Humanos nisqamanta juk yachayniyuq runa nin: “Marihuanamanta wakin jampis urqhusqa kaptinpis, chayqa mana ninayanchu marihunata ukyayqa cuerponchikpaq may allin kasqanta”.
[275 paginapi dibujo/foto]
¡Mayta kallpachakuspa mana drogakuyta munanichu, nispa niy!
[276, 277 paginaspi dibujos/fotos]
Chʼampayniykimanta ayqinaykirayku drogakuspaqa, ni jaykʼaq chʼampayniykita, machu runajina allinchayta atinkichu