‘Sunquymanjina michiqkuna’

1, 2. a) Ovejasta mana jarkʼaptinku, ¿imataq kanman? b) Ñawpa tiempopi michiqpa llamkʼaynin, ¿imaynataq karqa?

JAPÓN suyumanta Hiroyasu sutiyuq yuqallitupaqqa, maman iskay ovejitasta rantipusqa, juk chinata juk urqutawan. Ovejan watapi iskayta uñachakusqanrayku, Hiroyasu chunka iskayniyuq watayuq kananpaq, ovejasninqa chunka iskayniyuq kuraqmanña mirarqa. Hiroyasu nin: “Juk paqarin camallapiraq kachkaptiy, ovejasniyta waqaqta uyarirqani, chaywanpis mana chay ratochu lluqsirqani. Wasiymanta lluqsiptiytaq, achkha atuqkunata ayqiqllataña rikurqani, ovejitasniytataq wañurachisqanku. Mana ni imanakuyta atispa, ovejitasniypa mamankuta maskʼarqani, tariparqanitaq yawarpuruta ayquchkaqllataña. Carnerollata mana wañuchisqankuchu. Chayta rikuspa sunquy mayta nanawarqa. Ovejitasniyta waqaqta uyariytawankama mana yanapaq lluqsisqayrayku, atuqkuna wañurachirqanku”.

² Ñawpa tiempopiqa, michiqkunap llamkʼayninkuta tukuy riqsirqanku. Michiqqa, ovejitasninta qʼumir pampaspi michimuq, saksanankukamataq mikhuchiq, sumaqta jarkʼaq, chinkaq ovejitastapis maskʼaq (1 Sam. 17:34-36). Chantapis, ovejitasta sumaq lugarespi samarichiq, uñachakuptinku yanapaq, uñitastapis sumaqta qhawaq. Bibliata qillqaqkunaqa, chaykunamanta Jeremiaspis, kamachiqkunata, umachaqkunata, sacerdotesta, profetasta ima, michiqkunawan kikincharqanku.

3. Michiq, michiy rimaykunata, ¿imapaq Jeremías uqharirqa?

³ Ichapis qutuchakuymanta ancianosta, hermanosta kallpacharinankupaq chayri yanapanankupaq waturiptillanku, michiqkunatajina qhawasunman. Chaywanpis Jeremiasqa, michiq, michiy rimaytawan uqharirqa, Judá llaqtata kamachiqkuna, judío masisninkuta tukuy imapi allinta qhawanankumanta parlananpaq. Jehovaqa, kuraq runasta, profetasta, sacerdotesta ima, mana allin michiqkuna kasqankumanta sapa kuti juchacharqa, imaraykuchus runaspa allinninkuta mana maskʼaqchu kanku (Jer. 2:8). Astawanpis, allinnillankuta maskʼasqankurayku, ‘ovejitasta’ nisunman Diospa llaqtanta, ñakʼarichirqanku, chʼiqirachirqanku, nitaq allintachu qhawarqanku. Diospa llaqtanqa, saqirpayasqa ovejasjina karqanku. Chayrayku Jehovaqa, chay llulla michiqkunata juchacharqa, chantapis munakuyniyuq kʼacha michiqkunata llaqtanta allinta jarkʼanankupaq churananta nirqa (Jeremías 3:15, 23:1-4 ñawiriy).

4. ¿Pikunatataq Jehová ovejitasninta qhawanankupaq churarqa, chantá imayna sunquwantaq chayta juntʼanku?

⁴ Jehovap nisqanqa, Jesuspi juntʼakurqa. Payqa Jehovap ovejasninpa Michiqnin, qutuchakuypa Umantaq. Payllataq, “sumaj michej kani”, nispa nirqa, imaraykuchus makinpi kaq ovejitasta, chiqamanta khuyakurqa (Juan 10:11-15). Kunanpis Jehovaqa, kay Jallpʼapi ovejitasninpaq, allin kamachi yuyayniyuq kaqkunamanta, ‘may chhika runas’ kaqkunamanta ima, michiqkunata churallantaq (Apo. 7:9). Tukuyninkutaq, Jesucristojina qutuchakuyta munakunankupaq, yachachinankupaq ima, kallpachakunku. ¡Ni mayqin ancianopis jatunchakuspa, atiyninman atienekuspa ima, qutuchakuyta munayninmanjina kamachinanchu tiyan! Astawanpis allinta qhawanan tiyan (Mat. 20:25-27; 1 Ped. 5:2, 3). Jehová, ¿ancianos imayna michiqkuna kanankutataq munan? Imayna sunquwanchus ancianos llamkʼayninkuta juntʼanankumanta, ¿imatataq Jeremiaspa qillqasqasnin yachachiwanchik? Kunanqa, imaynatachus ancianos qutuchakuyta yanapanankuta, jarkʼanankuta, juecesjina kanankuta, hermanosta, wak runasta yachachinankuta ima ukhunchasun.

ANCIANOSQA QUTUCHAKUYTA JARKʼANKU, QHAWANKU IMA

5-7. a) ¿Imaynatá Jehová, ancianos ovejitasninta qhawanankuta suyan, imaraykutaq? b) ¿Imaynamantá ancianos, hermanosninkuta, karunchakuqkunatapis, chiqamanta munakusqankuta rikuchinku?

⁵ Apóstol Pedroqa, Jehová “almanchikpa michiqnin, qhawaqnin ima” kasqanta nirqa (1 Ped. 2:25, NM). ¿Imaynatá Jehová ‘ovejasninta’ qhawan? Chay tapuypa kutichiyninta yachanapaq, Jeremiaspa tiemponmanta yuyarikuna. Jehovaqa, mana allin michiqkunata, ovejasninta mana allinta qhawasqankumanta, chʼiqirachisqankumanta ima, juchacharqa. Ovejasninta watiqmanta tantananta, michinasninkuman kutichimunantataq nirqa. Chantapis, “paykunata michinankupaj”, enemigosninkumanta jarkʼanankupaq ima, wak michiqkunata churananta nillarqataq (Jer. 23:3, 4). Jehovapaqqa, ovejasnin may valorniyuq karqanku, kachkallankupunitaq, imaraykuchus preciowan wiñaypaq rantirqa (1 Ped. 1:18, 19).

⁶ Ancianosqa, ovejasta michiqkunajina, qutuchakuyta allinta qhawananku tiyan. Ancianos, hermanos ima llakiypi rikukuptinkupis chay rato yanapanaykichikpaq, ¿wakichisqachu kachkankichik? Yachayniyuq rey Salomón, jinata qillqarqa: “Ovejasniyki imaynachus kasqankuta allinta qhawaykuy; uywasniykitaqa allintapuni michiy”, nispa (Pro. 27:23, 24). Salomonqa, ovejasta michiqkunap llamkʼayninkumanta parlachkarqa, chaywanpis kay yuyaychayqa, ancianostapis qutuchakuyta qhawanankupaq yanapallantaq. Chayrayku allin kanman ancianos tapurikunanku: “Jehovap ovejasninta munasqaymanjina mana kamachinaypaq, ¿maytachu kallpachakuchkani?”, nispa. Pedro jinata nirqa: “Qhawanaykichejpaj churasqa kashanku, chaykunataqa ama qankunajtapis kankuman jinachu kamachiychej”, nispa. Chay nisqanqa, ancianos chay ruwaypi urmayta atisqankuta rikuchiwanchik. Jina kaptin, ¿imatataq paykuna, Jeremías 33:12 (ñawiriy) nisqanmanjina ‘ovejasta michinankupaq’, ruwananku tiyan? Familiankuta sapallanku uywaq tatas, warmisapas, madrastrayuq chayri padrastroyuq familias, machitus, waynas, sipaskuna ima, ancianospa yanapayninkuta astawan necesitanku.

⁷ Imaynatachus ovejasta michiq, chinkaq ovejasta maskʼan, ajinallatataq ancianospis, hermanos qutuchakuymanta imaraykullapis karunchakuptinku, wakin kuti maskʼananku tiyan. Chaypaqqa, wakkunap allinninkuta maskʼaqkuna, llampʼu sunqus ima kananku tiyan. Chantapis, kamachiyninkupi kaq hermanos imatachus necesitasqankumanjina pacienciawan yanapanankupaq tiempochakunanku tiyan. Ancianos tapurikuychik: “Juchachanaymanta chayri qhawaranaymanta nisqaqa, ¿kallpachakuchkanichu hermanosta yanapanaypaq, kallpachanaypaq ima? ¿Chiqamantachu astawan sumaqta llamkʼayta munani?”, nispa. Wakin kutispiqa, juk hermano Diospa yuyasqanmanjina yuyananpaq, ancianosqa kutin kutita yanapananku tiyan. Juk hermano Bibliap yuyaychayninta mana japʼikuyta munaptintaq, May Sumaq Michiq Jehovamanta yuyarikunanku tiyan. Payqa, mana kasukuq llaqtanta yanapayta munaspa, ‘kutin kutita’ parlarqa (Jer. 25:2-6). Kunanqa, Diospa yaqha tukuy kamachisnin, mana saqra kaqtachu ruwachkanku; chaywanpis yuyaychanata necesitaptinku, ancianosqa Jehovajina yanapananku tiyan.

8.  ¿Imaynatá ancianos, Jeremiasjina ruwayta atinkuman?

⁸ Jeremiasqa, llaqtamasisnin Jehovaman kutirikunankupaq tiempo kachkaptillanraq, Diosmanta jinata paykunapaq mañakurqa: “Yuyarikuy ñawpaqeykipi sayaspa paykunaj allinninkurayku mañakusqayta, paykunamanta kʼajaj phiñakuyniykita karunchanaykipaj”, nispa (Jer. 18:20). Jeremiasqa, hermanosninpi mana pantasqankutachu maskʼarqa, manaqa kʼacha kaykunasninkuta. Ancianospis kikillantataq ruwananku tiyan, juk hermano saqra ruwayninta mana saqiyta munasqan sutʼi rikukunankama. Ancianosqa, hermanos allinta ruwachkasqankumanta, allinta ruwasqankuta ninanku tiyan. Chantapis paykunapaq, paykunawan khuska ima, Diosmanta mañakunkuman (Mat. 25:21).

“PAYKUNATAJ QANKUNATA MICHISONQACHEJ”

9, 10. ¿Imaraykutaq ancianos sumaq michiqkuna kanankupaq, sumaq yachachiqkuna kananku tiyan?

⁹ Jeremías 3:15 nisqanmanjina, ancianosqa ovejitasta nisunman qutuchakuyta “sumaj yachaywan, sumaj yuyaywantaj” michinanku tiyan; nisunman yachachinankupaq allin wakichisqas kananku tiyan (1 Tim. 3:2; 5:17). Jehovaqa, sumaq michiqkuna chayta ruwanankuta nirqa, chantá judiosta profeta Jeremiaspa nisqanta kasunankuta nirqa (Jeremías 6:8 ñawiriy). Ovejasqa, mana unqunankupaq allinta mikhunanku tiyan. Ajinallatataq Diospa llaqtanpi kaqkunaqa, mana unqusqajina kanankupaq, Bibliata ukhunchananku tiyan, chaymanjinataq kawsananku tiyan.

¹⁰ Ancianosqa, yachachiqkuna kasqankurayku, hermanosta, wak runasta ima, yanapananku tiyan. Wak runasta yachachinankumanta parlaspa, qutuchakuyqa Diospa Reinonmanta willakunanpaq sayachisqa kasqanta yuyarina. Chayrayku ancianosqa, sunqu kʼajaywan willaq cristianos kananku tiyan (Jer. 1:7-10). Ajinamanta Diospa kamachisqanta juntʼanqanku, chantapis hermanosninkuta ruwasqankuwan yachachinqanku. Ancianos, sapa kuti wakjina hermanowan chayri hermanawan willaptiykichik, ¿reparankichikchu aswan sumaq yachachiqkuna kanaykichikpaq puraqmanta yanapanakusqaykichikta? Chantapis willaypi qamkuna ñawpaqpi kaptiykichikqa, hermanosta kallpachankichik, qutuchakuytataq wiñanallanpaqpuni yanapankichik.

11, 12. Sumaq yachachiq kayta munaq anciano, ¿imatá ruwanan tiyan?

¹¹ Ancianospa yachachiyninkuqa, Bibliamanta urqhukunan tiyan, jinamanta hermanosta chiqamanta kallpachanqa. Chayrayku, sumaq yachachiq kayta munaq ancianoqa, Bibliata sumaqta ukhunchanan tiyan. Jeremiaspa tiemponmanta umachaqkunaqa, mana chayta ruwarqankuchu, chayrayku Jeremías paykunamanta nirqa: “Kay aylluta michejkunaqa wampusman tukorqanku. Tata Diosta mana maskʼankuchu. Chayraykumin paykunata mana allinchu rin; tukuy ovejasninkupis chʼeqerapunku”, nispa (Jer. 10:21). Chay tiempomanta yachachiqkunaqa, mana Diospa yuyaychasqan qillqasqasmanjinachu ruwaq kanku, nitaq Diosta maskʼaqchu kanku. Chayrayku wampusjina ruwaq kanku. Jeremiasqa, chay llulla profetasta mayta juchacharqa (Jeremías 14:14, 15 ñawiriy).

¹² Chay mana allin yachachiqkunamanta nisqaqa, qutuchakuymanta ancianosqa, Bibliata ukhunchanku, Jesusjinataq ruwanku. Chayta ruwaptillanku, yachayniyuq michiqkuna kankuman. Ichá achkha ruwanasniyuq kasqankurayku, mana Bibliata ukhunchanapaq tiempota urqhuyta atillankuchu. Chaywanpis ancianosqa, tapurikunanku tiyan: “¿Chiqamantachu niyman allin kamachi yuyayniyuq nisqanmanjina, Biblia nisqanmanjina ima yachachiptillay, yachachisqay wakkunata kallpachananta, chiqa kaqmanjina kananta, yachayta, allin yuyayta ima rikuchinanta?”, nispa. Anciano, manaña ñawpaqtajinachu Bibliata ukhunchasqaykita reparanki chayqa, ¿imatataq Jeremiaspa tiemponmanta llulla yachachiqkunaman mana rikchʼakunaykipaq ruwanki?

13. ¿Imaraykutaq Jeremías sumaq yachachiq karqa, imatataq ancianos paymanta yachakunkuman?

¹³ Jeremiasqa, kikinchaykunawan, sutʼinchaykunawan ima yachachisqanrayku, sumaq yachachiq karqa. Paypa yachachiqninqa Jehová karqa. Ñuqanchik chay tiempopi kawsasunman karqa chayqa, ¿manacharí qunqasunmanchu karqa, Jeremías pʼuñuta pʼakispa, Jehová kikillantataq Jerusalenwan ruwananta nisqanta? (Jer. 19:1, 10, 11.) Wak kutipitaq, Jeremiasqa babilonios judiosta ñakʼarichinanta ninanpaq, juk yugota ruwaspa kunkanman churaykukurqa (Jeremías 27, 28 tʼaqa ima). Jehovaqa, mana ancianosta ajina kikinchaykunawanchu yachachinankuta kamachin. Chaywanpis, ¿maytacharí agradecekunchik ancianos sumaq kikinchaykunawan yachachiwaptinchik? Sumaq kikinchaykuna, allin yuyaywan ruwakuptinqa, tʼukurichiwanchik, mana qunqanapaqjinataq kanku.

14. a) ¿Imaraykutaq Jeremías ‘Galaad llaqtapi kaq jampimanta’ parlarqa? b) ¿Imaynatataq ancianos, hermanosninku unqusqajina mana kanankupaq yanapanku?

¹⁴ Ancianospa yachachiyninkutaqa, ¡jatunpaq qhawanchik! Jeremiasqa llaqtan unqusqajina kachkasqanrayku, jinata tapukurqa: “Manachu ima jampipis Galaad llajtapi kanman? Manachu jaqaypi pipis jampiykurejqa kanman?”, nispa (Jer. 8:22). Jordanmanta inti lluqsimuyniqpi kaq Galaadpiqa, jampi karqapuni. Chay jampiqa sachʼasmanta urqhukuq, qʼaparichkaq aceitejinataq karqa; chaywantaq lliktista, nanasqasta ima jampiq kanku. Chaywanpis judiospa unquyninkupaqqa, mana jampi karqachu. ¿Imarayku? Jeremías nirqa: “Profetasqa llulla kajllata sutʼinchanku, sacerdotestaj munasqankuman jinalla kamachinku. Aylluyrí ajinatapuni munan”, nispa (Jer. 5:31). Kunanrí, ¿“ima jampipis Galaad llajtapi” kanchu? Arí, chaytaqa qutuchakuykunapi tarinchik. Chay jampitaqa, ancianos sunquchanawanchikpaq munakuywan Bibliap yuyaychayninta yuyarichiwasqanchikwan, kallpachawasqanchikwan, ñuqanchikpaq, ñuqanchikwan khuskataq Diosmanta mañakusqankuwan ima, kikinchasunman (Sant. 5:14, 15).

“KAY JINATA NIN TATA DIOSQA”

15, 16. ¿Imaraykutaq ovejitas, qutuchakuy ima, yanapata necesitanku?

¹⁵ Michiqqa, kʼuchi kʼuchilla ovejasninta qhawasqanrayku, ovejasnin wapitusta uñachakuptinku, maytachá kusikun. Chaywanpis uñitas sumaqta wiñanankupaqqa, yanapanan kasqanta yachan, kallpachananpaqjinataq mikhuchinan tiyan. Wakin suyuspiqa, ovejitas jatun chupitayuq nacekunku, chayrayku akitanwan, tʼuruwan ima mana chʼichichakunankupaq, mana nanachispalla chupitanta murunku, ajinamanta llimphitus kanku, nitaq unqunkuchu. Ajinallatataq ancianospis, Diospa ovejasninta nisunman qutuchakuyta munakuywan qhawanku (Juan 21:16, 17). Ancianosqa, Bibliamanta yachakuqkunata cristianosman tukunankupaq kallpachakusqankuta rikuspa, mayta kusikunku. Chantapis ovejitas, nisunman waynas, sipaskuna, machitus ima, mana unqusqas, sumaq kallpachasqastaq kanankuta munanku. Chayrayku sumaqta qhawanku, yanapana kaptintaq yanapanku. Chantapis paykunaqa, ‘Jehovap nisqasninta’ yuyarichinku, nisunman Bibliap yachachiyninta (Jer. 2:2, 4, 5; 7:5-7; 10:2; Tito 1:9).

¹⁶ Jeremiasqa, mana manchachikuspa Diospa nisqasninta willananpaq, kallpachakunan karqa. Ancianospis, Jeremiasjinallataq kananku tiyan, astawanraq hermanosninkuta jarkʼanankupaq paykunawan parlananku kaptinqa. Ancianoqa, ichá “uña ovejita” chayri “machu oveja”, Satanaspa saqra pachanwan mana chʼichichakunanpaq, yanapanan kanqa. Ichapis chay “ovejaqa”, ancianospa yuyaychayninkuta mana maskʼachkanchu. Chaywanpis, ¿juk sumaq anciano, mayqin ovejitallantapis chʼampayman satʼikuqta qhawallanmanchu? ¡Mana! Juk hermano, Jehovawan allinpi kasqanta chinkachinanpaqjinaña kachkaptinqa, manachá jinallata qhawallanmanchu, tukuy imapis allillan kasqanta yuyaspa, ¿icharí? (Jer. 8:11.)

17. ¿Maykʼaqtaq juk anciano juk ovejata yanapanan tiyan, imaynatá chayta ruwanqa?

¹⁷ Juk oveja tropamanta tʼaqakun chayqa, sumaqta qhawaq michiqqa, tropaman usqhayllata kutichimun (Jeremías 50:6, 7 ñawiriy). Ancianospis, chʼampayman urmananpaqjina kaqta tʼukurichinankupaq, munakuywan, sutʼimantataq wakin kuti parlananku kanqa. Sutʼincharinapaq, ichapis casarakunankupaq parlasqaña kaqkunaqa, maypichus juchaman urmanapaq tanqasqa kankuman, chay lugaresman sapallanku rinkuman. Ancianoqa, munakuyniyuq michiq, kʼacha kasqanrayku ima, juchaman mana urmanankupaq yanapanqa. Juchachananmantaqa, Jehová imatachus chiqnisqanta mana ruwanankupaq yuyaychanqa. Chiqa sunqu ancianosqa, Jeremiasjina, imatachus Jehová juchachasqanta, juchachallankutaq. Chantapis Jehovajina ruwanku, pichus llaqtanman Jeremiasniqta kʼachamanta jinata nirqa: “Millachikuni, chay imasta amapuni ruwaychejchu”, nispa (Jer. 5:7; 25:4, 5; 35:15; 44:4). ¿Jatunpaqchu qhawanchik ancianos qutuchakuyta munakuywan sumaqta qhawasqankuta?

18. Ancianos hermanosninkuta yanapanankupaq kallpachakusqanku, ¿qhasipaqchu? Sutʼinchay.

¹⁸ Yachanchikjina, Jeremiaspa yuyaychasqantaqa, wakillan japʼikurqanku. Chaykunamanta jukqa, amigon qillqiri Baruc karqa. Sutʼimanta yuyaychanankuta necesitaptinqa, Jeremiasqa mana iskaychakuspa payta yanaparqa (Jer. 45:5). Chay ruwasqan, ¿Baructa yanaparqachu? Arí, imaraykuchus Barucqa, Dioswan allinpi kallarqapuni, Jerusalén thuñikuchkaptinpis mana wañurqachu. Kunanpis ancianos, hermanosninkuta yanapanankupaq kallpachakusqankuqa, mana qhasipaqchu. Chaytaq, paykunata ‘hermanospa sunqusninkuta uqhariypi, salvasqa kanankupaq yachachiypi’ ima, kallpachakunallankupaqpuni tanqan (1 Tim. 4:13, 16).

MAYCHUS KASQANMANJINA JASUTʼIY

19, 20. ¿Imaynatataq ancianos saqrata ruwaqkunata yanapananku tiyan?

¹⁹ Chantapis ancianosqa juecesjina kallankutaq. Wakin kuti, ancianosqa juchankumanta mana pesachikuyta munaqkunata, pesachikunankupaq yanapananku kanqa. Jehovaqa, saqra runasta kʼachamanta, sutʼita saqra ruwasqasninkuta saqinankuta nirqa (Jer. 4:14). Qutuchakuymanta pillapis, saqra ruwayninta mana saqiyta munanchu chayqa, ancianosqa qutuchakuyta jarkʼanankupaq, imatachus ruwanankuta yachanku. Arí, mana pesachikuqtaqa, Biblia nisqanmanjina qutuchakuymanta wikchʼunanku kanqa. Imaraykuchus Jehovaqa, ancianos chiqan kayninta chay kutispi jarkʼanankuta munan. Kʼacha kamachiq Josiasqa, Diosjina chiqan kaqta munakurqa, chayrayku “ñakʼarichisqa kajkunaman, wajchasmampis sayakuspa yanapaj”. Ajinata Josías ruwasqanrayku, Jehovaqa llaqtanman nirqa: “Chaypi yachakun noqata rejsiwasqanqa”, nispa. Josiastaqa, “cheqan kajta, justiciata ima ruwa[sqan]rayku tukuy imapi allin rerqa”. Ancianos Josiasjina ruwaptinku, ¿manachu aswan jarkʼasqa sientekunki? (Jer. 22:11, 15, 16.)

²⁰ Jehová, saqrata ruwaqkunata ‘juchallikusqankumanjina’ chayri maychus kasqanmanjina jasutʼisqanta yachanchik (Jer. 46:28). Chayrayku ancianosqa, juchallikuq imatachus ruwasqanmanjina, imaynatachus juchanta qhawasqanmanjina ima, yuyaychanku, saqra ruwayninta saqinanpaq kallpachanku chayri kʼaminku. Manapuni pesachikuptintaq, qutuchakuymanta wikchʼunku chayri qharqunku. Ancianosqa, wikchʼuchikuq saqra ruwaynillanpipuni kasqanrayku, mana paypaq tukuypa uyarinankuta mañapunkuchu, imaraykuchus chayqa qhasilla kanman (Jer. 7:9, 16).a Chaywanpis Jehovajina ruwanqanku, juchallikuqman Dioswan watiqmanta allinpi kananpaq imatachus ruwananta rikuchispa (Jeremías 33:6-8 ñawiriy). Qutuchakuymanta wikchʼuchikuy llakikunapaqjina kaptinpis, Diospa kamachiykunasninqa chiqanpuni kanku, chaymanjina ruwaytaq allinninchikpaqpuni (Lam. 1:18).

21. ¿Imaynataq ovejas nisunman qutuchakuy kanan tiyan, chantá imaynatá chaypaq yanapasunman?

²¹ Ancianos Diospa kamachiykunasninta sumaqta riqsiptinku, chaymanjina ruwaptinku ima, ovejasqa nisunman qutuchakuyqa, sumaq kallpachasqa, sumaq jarkʼasqataq kanqa (Sal. 23:1-6). Jeremías qillqasqasninpi Diospa llaqtanpi imastachus ruwakusqanmanta, imayna sunquwanchus chayta ruwakusqanmanta ima sutʼinchasqanqa, ancianosta Diospa ovejasninta sumaqta qhawanankupaq mayta yanapanqa. Tapurikunachik: “Jehová llaqtanta ancianosniqta ‘sumaj yachaywan, sumaj yuyaywantaj’ yachachisqanmanta, yanapasqanmanta, jarkʼasqanmanta ima, ¿agradecekullasaqpunichu?”, nispa (Jer. 3:15; 23:4).