Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos
7-13 RE MAYO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | MARCOS 7, 8
«Kutelej uloq ri ucheʼ re kʼaxkʼolil, kinuterenej»
(Marcos 8:34) Ri Jesús xeʼusikʼij ri kʼiʼalaj winaq xuqujeʼ ri utijoxelabʼ, xubʼij chke: «We kʼo jun kraj kpe wukʼ in, mubʼan ri urayibʼal ri areʼ. Rajawaxik chi kutelej uloq ri uripibʼal [cheʼ], kinuterenej.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mr 8:34
mubʼan ri urayibʼal ri areʼ: O xuqujeʼ «kuya kan ubʼanik ri taqal che kubʼano». Wariʼ kraj kubʼij che rajawaxik che kqaj kqaxutuj qibʼ pa ronojel jastaq o kqaya bʼe che ri Dios che areʼ ktaqan pa qawiʼ. Ri frase pa griego kraj kubʼij junam che «kuxutuj ribʼ», rumal che kʼo jujun taq mul kraj kubʼij che kqaya kan ubʼanik ri qarayibʼal, uriqik kʼi jastaq o ri kqachomaj che kubʼan utz chqe (2Co 5:14, 15). Marcos xuqujeʼ xukoj ri verbo griego are chiʼ xutzʼibʼaj ri jun mul che Pedro xuxutuj ri Jesús (Mr 14:30, 31, 72).
w92-S 1/8 pág. 17 párr. 14
¿Jas tajin kabʼan che ri utijik anim re ri kʼaslemal?
14 «We kʼo jun kraj kpe wukʼ in —xchaʼ ri Jesucristo chke jupuq ajtijoxelabʼ xuqujeʼ chke e nikʼaj chi winaq—, mubʼan ri urayibʼal ri areʼ (o, «che kuxutuj ribʼ», La Nueva Biblia, Latinoamérica) rajawaxik chi kutelej uloq ri uripibʼal [cheʼ], kinuterenej.» (Marcos 8:34.) Are chiʼ kqakʼam wajun sikʼinik, rajawaxik che kqakoj qachuqʼabʼ che utzʼaqatisaxik, rumal taj che xa kʼo jun tojbʼal re ri ukojik chuqʼabʼ, xaneʼ rumal che we jujun taq mul kqachajij ta qibʼ, utz ta ukojik ri chomanik kqabʼano, kqatzaq ronojel ri qariqom chik, xuqujeʼ kuya pa kʼax ri qaʼutzilal che kʼo ta ukʼisik che kqariq na pa ri petinaq. Ri unimarisaxik ri qakojonik nojimal kqariqo, ¡are kʼu aninaq ktzaqik we kqachajij ta qibʼ!
(Marcos 8:35-37) Apachin ri kraj kutoʼ ribʼ rech man kpe ta kʼax chrij, kutzaq na ri ukʼaslemal. Apachin kʼu ri kutzaq ri ukʼaslemal rumal wech in xuqujeʼ rumal rech ri utzalaj taq tzij, ri areʼ kukol na ri ukʼaslemal. 36 ¿Jas ta kʼu lo krechbʼej ri winaq, we ta kuchʼak ronojel ri uwach Ulew, kutzaq ta kʼu ri ukʼaslibʼal? 37 ¿Jas ta kʼu lo kuya na ri winaq che ukʼexwach ri ukʼaslibʼal?
w08-S 15/10 págs. 25, 26 párrs. 3, 4
¿Jas ri qas kawaj kabʼano rech kariq akʼaslemal che kʼo ta ukʼisik?
3 Pa ri qʼij riʼ, Jesús xubʼan kebʼ preguntas che kubʼano rech kojchoman chrij kʼi jastaq: «¿Jas ta kʼu lo krechbʼej ri winaq, we ta kuchʼak ronojel ri uwach Ulew, kutzaq ta kʼu ri ukʼaslibʼal?» xuqujeʼ «¿Jas ta kʼu lo kuya na ri winaq che ukʼexwach ri ukʼaslibʼal?» (Mar. 8:36, 37). E kʼi riʼ kkichomaj che ri respuesta re ri nabʼe upregunta ri Jesús are che kʼo ta upatan che kqachʼak ronojel ri uwach Ulew are kʼu kqatzaq ri qakʼaslibʼal —kraj kubʼij, ri kʼaslemal— we jeʼ kbʼanik, rumal che ri e jastaq re ri uwach Ulew kʼo upatan we ri winaq kʼaslik rech kkikot che ukojik. Are chiʼ Jesús xubʼan ri ukabʼ pregunta, «¿Jas ta kʼu lo kuya na ri winaq che ukʼexwach ri ukʼaslibʼal?», ri xetatabʼenik weneʼ xnaʼtaj chke ri xubʼij Satanás pa taq ri uqʼij ri Job: «Ri achi kuya utzij chi kasach uwach ronojel rumal utoʼtajisaxik ri ukʼaslemal» (Job 2:4). E kʼi winaq che kkiqʼijilaj ta ri Jehová xaq junam riʼ kkichomaj rukʼ ri kubʼij Satanás, kkibʼan ronojel rech kekam taj, xuqujeʼ are ta kkichomaj we kkibʼan ta jun pixabʼ re ri utz taq tzij. Are kʼu ri oj cristianos je ta kqachomaj.
4 Qetaʼm che Jesús xpe ta pa ri uwach Ulew rech kojukunaj, kuya qarajil xuqujeʼ jun qakʼaslemal kʼo ta ukʼisik pa wajun uwach Ulew riʼ. Xpetik rech kuya jun qakʼaslemal che kʼo ta ukʼisik pa jun kʼakʼ uwach Ulew, jun jastaq che sibʼalaj nim ubʼanik chqe (Juan 3:16). Rumal laʼ, are chiʼ ri cristiano kusikʼij uwach ri nabʼe pregunta re ri Jesús, qastzij riʼ che jeʼ uchʼobʼik waʼ kubʼano: «¿Jas ta kʼu lo krechbʼej ri winaq, we ta kuchʼak ronojel ri uwach Ulew are kʼu kutoj rukʼ utzaqik ri kʼaslemal che kʼo ta ukʼisik?». Qas qʼalaj ri urespuesta: kʼo ta krechbʼej (1 Juan 2:15-17). Ri ukabʼ upregunta ri Jesús kuya jeʼ ubʼanik wariʼ kqabʼano: «¿Jas jastaq kwaj kinbʼano rech kinkʼasiʼ pa ri kʼakʼ uwach Ulew?». Ri respuesta kqʼalajin rukʼ ri kqabʼan pa ri qakʼaslemal xuqujeʼ kukʼutu we kʼo ri qeyebʼal o kʼo taj (chajunamisaj rukʼ Juan 12:25).
(Marcos 8:38) We kʼo jachin jun kkʼix chwe xuqujeʼ che ri nutijonik chkiwach we winaq riʼ ri man e jik taj xuqujeʼ e ajmakibʼ, xuqujeʼ ri Rijaʼl Winaq kkʼix na che aretaq chpetik rachil ri ujuluwem ri uTat xuqujeʼ e rachil ri tastalik taq taqoʼnibʼ aj kaj».
jy-S pág. 143 párr. 4
¿Jachin riʼ ri Rijaʼl Winaq?
Ri qastzij, rech ri Jesús utz kril ri kikojonik, ri e rajtijoxelabʼ rajawaxik che kkikoj kichuqʼabʼ xuqujeʼ kkaj weneʼ kkiriq kʼax. Jesús xubʼij: «We kʼo jachin jun kkʼix chwe xuqujeʼ che ri nutijonik chkiwach we winaq riʼ ri man e jik taj xuqujeʼ e ajmakibʼ, xuqujeʼ ri Rijaʼl Winaq kkʼix na che aretaq chpetik rachil ri ujuluwem ri uTat xuqujeʼ e rachil ri tastalik taq taqoʼnibʼ aj kaj» (Marcos 8:38). Junam che areʼ xubʼij, are chiʼ kpetik, «keʼutoj na ri winaq chkijujunal jeʼ jas ri kichak ri kibʼanom» (Mateo 16:27).
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Marcos 7:5-8) Je kʼu riʼ ri pariseyibʼ e kachil ri ajtzʼibʼabʼ re ri pixabʼ xkikʼot uchiʼ ri Jesús: «¿Jasche ri atijoxelabʼ man kkibʼan taj jas ri kubʼij ri kitijonik ri nimaʼq taq tatayibʼ, xaneʼ kkitij ri kiwa, man kkichʼaj taj ri kiqʼabʼ, e tzʼil kʼut?». 6 Ri Jesús xubʼij chke: «Ri ix xa kebʼ iwach. Ri Isaías, ri qʼaxal tzij, qastzij ri xuya qʼalajisanik chiwij: We winaq riʼ xaq rukʼ ri kichiʼ kkinimarisaj nuqʼij, are kʼu ri kanimaʼ naj kʼo wi chwe. 7 Xaq loqʼ kinkiqʼijilaj. Ri e kitijonik xa e kitaqanik winaq. 8 Iyoʼm kan ri utaqanik ri Dios, kinimaj kʼu ri kitijonik ri winaq».
w16.08-S pág. 30 párrs. 1-4
Pregunta kech ri ajsikʼinelabʼ
¿Jasche ri e ukʼulel ri Jesús sibʼalaj nim kkil wi ri uchʼajik ri kiqʼabʼ?
▪ Are waʼ jun chke ri e kʼi jastaq che ri e ukʼulel keyoqʼon che ri Jesús xuqujeʼ ri e rajtijoxelabʼ. Pa ri taqanik re ri Moisés kʼo ri cholajil re ujosqʼixik ibʼ pa ri kojonik. Kchʼaw chrij jastaq junam rukʼ ri menstruación xuqujeʼ ri emisiones de semen, ri lepra o jas kkibʼano are chiʼ kʼo jun winaq o jun chikop kaminaq. Xuqujeʼ kuya taqanik chrij ri kbʼan che resaxik ri jastaq che saq taj: kkoj tabʼal toqʼobʼ, ujosqʼixik ri jastaq che tzʼil o kkichikloj ri joron (capítulos 11 kopan 15 re Levítico xuqujeʼ capítulo 19 re Números).
Ri e ajtijabʼ judíos kʼi ri kkibʼij chrij ukojik jujun chke ri taqanik. Jun wuj che kchʼaw chrij ri historia re ri tinamit judío pa ri utiempo ri Jesús kubʼij: «Chkijujunal [ri tzʼil taq jastaq] knikʼox ri rumal che kriqtajik, ri ubʼanik xuqujeʼ ri unimal are chiʼ ktʼiqonik (koqanik) chke ri e nikʼaj chik, ri chakubʼal xuqujeʼ ri e jastaq che ketzʼilobʼik, chukʼisbʼal, ri kbʼanik xuqujeʼ ri e naqʼatisabʼal che kkoj che ri chʼajchʼobʼenik».
Ri e ukʼulel ri Jesús xkitaʼ che: «¿Jasche ri ajtijoxelabʼ man kkibʼan taj jas ri kubʼij ri kitijonik ri nimaʼq taq tatayibʼ, xaneʼ kkitij ri kiwa, man kkichʼaj taj ri kiqʼabʼ, e tzʼil kʼut?» (Mar. 7:5). Are ta che utz kkil ri chʼajchʼojil. Ri ajtijabʼ judíos kkibʼij che ktix jaʼ chrij ri kiqʼabʼ are chiʼ majaʼ kkitij kiwa junam taneʼ rukʼ jun rito. Ri wuj bʼim kan nabʼe kubʼij: «Xuqujeʼ kechʼojin chrij ri ubʼanik ri tzima (likbʼal jaʼ) kkojik rech ktix ri jaʼ, jas ri jaʼ ri más utz kkojik, jachin ktixow ri jaʼ xuqujeʼ jachiʼ kopan wi ri jaʼ che ri qʼabʼaj».
Ri xubʼij ri Jesús chrij ri kitaqanik ri winaq kʼax ta uchʼobʼik. Xubʼij wariʼ chke ri ajkʼamal taq bʼe judíos rech ri nabʼe siglo: «Ri ix xa kebʼ iwach. Ri Isaías, ri qʼaxal tzij, qastzij ri xuya qʼalajisanik chiwij: We winaq riʼ xaq rukʼ ri kichiʼ kkinimarisaj nuqʼij, are kʼu ri kanimaʼ naj kʼo wi chwe. Xaq loqʼ kinkiqʼijilaj. Ri e kitijonik xa e kitaqanik winaq. Iyoʼm kan ri utaqanik ri Dios, kinimaj kʼu ri kitijonik ri winaq» (Mar. 7:6-8).
(Marcos 7:32-35) Xkʼam uloq chuwach ri Jesús jun winaq mem xuqujeʼ man ktan taj. Ri xekʼamow uloq xkibʼochiʼj ri Jesús chi kuya ri uqʼabʼ puwiʼ. 33 Ri Jesús xukʼam bʼik ri yawabʼ jelaʼ chke ri winaq pa utukel wi. Xeʼunim ri uwiʼ taq uqʼabʼ pa taq uxikin, xchubʼanik, xunaq okoq ri raqʼ ri yawabʼ. 34 Xkaʼy chikaj, xbʼiqʼbʼitik, xubʼij che ri yawabʼ: «Epata». (Je kel kubʼij waʼ: «Chatjaqtajoq».) 35 Chanim xejaqtaj ri uxikin, xkun kʼu che ukojik ri raqʼ che tzijonik, utz chik ktzijonik.
w00-S 15/2 págs. 17, 18 párrs. 9-11
¿La «kʼo ri chomanik re ri Cristo qukʼ»?
9 Ri achi ktan taj xuqujeʼ qas ta kkunik kchʼawik. Weneʼ ri Jesús xril ri xibʼin ibʼ xuqujeʼ ri kʼixbʼal kunaʼ ri achi, xubʼan jun jastaq che amaqʼel ta kubʼano. Xukʼam bʼi pa jun lugar xaq utukel, naj chke ri winaq. Chilaʼ rukʼ ri upalaj xuqujeʼ uqʼabʼ xubʼij che ri kubʼano. «Xeʼunim ri uwiʼ taq uqʼabʼ pa taq uxikin, xchubʼanik, xunaq okoq ri raqʼ ri yawabʼ.» (Marcos 7:33.) Tekʼuriʼ, Jesús xkaʼy chikaj sibʼalaj xuxlabʼik. Ri bʼantajik riʼ xukʼut chuwach ri achi che ri kbʼan che rumal ri Jesús are rumal ri ukunem ri Dios. Kʼisbʼal re, Jesús xubʼij: «Chatjaqtajoq» (Marcos 7:34). Pa ri tiempo riʼ, ktan chi ri achi xuqujeʼ kkun chik kchʼawik.
10 Jesús sibʼalaj kchoman chrij ri kajwataj chke ri nikʼaj chik. Xunaʼ ri kkinaʼ ri e winaq, rumal la xkinaʼ ta kʼixbʼal ri winaq are chiʼ xeʼutoʼ. Ri oj cristianos utz kqabʼano we kojchomanik xuqujeʼ kqakʼut ri uchomanik ri Cristo pa ri e jastaq riʼ. Ri Biblia kojupixbʼej: «Chixux iwonojel xa jun ichomanik, chel ikʼuʼx chbʼil iwibʼ, chiloqʼoqʼela ri iwachalal. Rajawaxik utzalaj ikʼuʼx xuqujeʼ machʼamoj» (1 Pedro 3:8). Wariʼ qastzij che rajawaxik are chiʼ kojchʼawik xuqujeʼ kqabʼan ri e jastaq kojchoman chrij ri kkinaʼ ri e nikʼaj chik.
11 Pa ri congregación kojkunik kqakʼutu che kojok il chrij ri kkinaʼ ri e nikʼaj chik are chi nim keqil wi xuqujeʼ junam rukʼ ri kqaj oj kbʼan chqe (Mateo 7:12). Wariʼ kraj kubʼij che kqachajij ri kqabʼij xuqujeʼ ri kqabʼan che ubʼixik (Colosenses 4:6). Chnaʼtaj chqe che ri e tzij che qas ta chomam junam rukʼ jun chʼichʼ che ksokonik (Proverbios 12:18). Are kʼu, ¿jas kqabʼij chrij ri familia? Ri achi xuqujeʼ ixoq che qas kkiloqʼoqʼej kibʼ qas kechoman chrij ri kkinaʼ ri kikʼulaj (Efesios 5:33). Kkixutuj ubʼixik kʼax taq tzij, keyoqʼon taj xuqujeʼ kkikʼaqalaʼ tzij, rumal che kʼax usachik ri kʼax kuyaʼo. Ri e alkʼwalabʼ xuqujeʼ kʼo kkinaʼo, xuqujeʼ ri e tat nan kechoman chrij wariʼ. Are chiʼ kajwatajik che kyaʼ pixbʼenik, ri e tat nan nim kkil wi ri kibʼantajik ri e kalkʼwal xuqujeʼ kkibʼan taj che kkinaʼ kʼixbʼal we kʼo ta jun rumal (Colosenses 3:21). Are chiʼ nim keqil wi ri e nikʼaj chik, kqaqʼalajisaj che junam ri qachomanik rukʼ ri Cristo.
14-20 RE MAYO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | MARCOS 9, 10
«Jun kʼulwachinik che kuya uchuqʼabʼ ri qakojonik»
(Marcos 9:1) Ri Jesús xuqujeʼ kubʼij chke; «Qastzij kinbʼij chiwe chi e kʼo jujun chke ri e kʼo waral, chi man kekam ta na kʼa kkil na ri rajawibʼal ri Dios petinaq rukʼ kunem».
w05-S 15/1 pág. 12 párrs. 9, 10
Cristo: ri unimal ri e bʼim kanoq
9 Qʼaxinaq chi más che jun junabʼ che Jesús xukʼutu che areʼ are ri Mesías, xuqujeʼ okʼowinaq chi ri Pascua re ri junabʼ 32 E. C. Kʼi chke ri xkiterenej ri Jesús xkibʼan ta chik, weneʼ rumal ri kʼax, ri umulixik kʼi jastaq o che keʼok il pa ri kikʼaslemal. Weneʼ jujun chik qas ta xkichʼobʼ ri tajin kkʼulmatajik o xebʼisonik rumal che xraj taj xux ajawinel. Xuqujeʼ, chkiwach ri e ajkʼamal taq bʼe re ri kojonem judío, xraj taj xuya jun etal re ri kaj rech kyaʼ uqʼij (Mateo 12:38, 39). Wajun bʼantajik riʼ weneʼ xubʼano che e jujun kkichʼobʼ ta ri rumal che xubʼan taj. Are kʼu, Jesús ukʼutum chi chkiwach ri rajtijoxelabʼ jun jastaq che kʼax uchʼobʼik, che rajawaxik «Kbʼe na pa Jerusalén, kbʼan kʼu na nimaʼq taq kʼax che kumal ri nimaʼq taq tatayibʼ xuqujeʼ ri kinimaqil ri e kojol taq tabʼal toqʼobʼ xuqujeʼ ri ajtijabʼ re ri pixabʼ. Rajawaxik kʼut chi kkam na» (Mateo 16:21-23).
10 Jesús retaʼm che pa bʼelejebʼ o lajuj ikʼ kopan ri qʼij che «kuya kan ri uwach ulew, kbʼe rukʼ ri Tataxel» (Juan 13:1). Sibʼalaj xok il chke ri e sukʼ taq rajtijoxelabʼ, xutzujuj chke jujun che kuya jun etal re ri kaj, che xraj taj xukʼut chkiwach ri e itzel taq judíos. «Qastzij kinbʼij chiwe: E kʼo jujun chke ri e kʼo waral, kʼa majaʼ kekamik kkil na ri Rijaʼl winaq petinaq pa ri rajawibʼal» (Mateo 16:28.) Qastzij wi, Jesús tajin ta kubʼij che jujun chke ri rajtijoxelabʼ e kʼasal na are chi kumaj uchak ri ajawbʼal pa ri kaj pa ri 1914. Ri kraj are kukʼut chkiwach oxibʼ chke ri rajtijoxelabʼ che más keraj jun kʼutbʼal re ri unimal uqʼij are chiʼ kux Ajawinel, xukʼut wariʼ chkiwach pa jun kʼutwachinik re ri transfiguración.
(Marcos 9:2-6) E okʼowinaq chi waqibʼ qʼij ri Jesús xeʼukʼam bʼik ri Luʼ, ri Santiago xuqujeʼ ri Xuan. Xeʼukʼam bʼik pa kitukel wi puwiʼ jun juyubʼ naj elinaq chikaj. Xkʼextaj kʼu ri uwachbʼal ri Jesús chkiwach. 3 Ri ratzʼyaq sibʼalaj xjuluwik, sibʼalaj saqloloj, jeriʼ chi man kʼo ta jun chʼajomanel cho ri uwach ulew ri je ta kisaqarisaxik waʼ kubʼano. 4 Xkil ri Elías xukujeʼ ri Moisés, ktajin ketzijon rukʼ ri Jesús. 5 Xchʼaw ri Luʼ, xubʼij che ri Jesús: «Qajtij, sibʼalaj utz chi kujkʼojiʼ kan waral. Keqabʼanaʼ oxibʼ kabʼal: jun ech la, jun rech ri Moisés, jun chik rech ri Elías». 6 Je xubʼij waʼ rumal rech chi man kuriq taj jas kubʼij. Sibʼalaj kʼu xkixeʼj kibʼ ri tijoxelabʼ
w05-S 15/1 pág. 12 párr. 11
Cristo: ri unimal ri e bʼim kanoq
11 Qʼaxinaq chi waqibʼ qʼij, Jesús xukʼam bʼi ri Pedro, Santiago xuqujeʼ Juan pa uwiʼ jun juyubʼ sibʼalaj nim, weneʼ are jun chke ri uchʼaqapil ri juyubʼ Hermón. Chilaʼ kʼut «xkʼextaj kʼu ri uwachbʼal ri Jesús chkiwach; xjuluw ri upalaj je jas ri qʼij, ri ratzʼyaq xeʼux saqloloj je jas ri saqil». Xuqujeʼ, xekʼutun ri e ajqʼaxal tzij Moisés xuqujeʼ Elías, xuqujeʼ xetzijon rukʼ Jesús. Weneʼ wajun nimalaj bʼantajik riʼ xkʼulmataj chaqʼabʼ, wariʼ xubʼano che ri xkʼulmatajik kʼo ta kjunamataj wi sibʼalaj nim ubʼanik. Ri qastzij, are che qas e kʼo ri winaq che Pedro xubʼij che kubʼan oxibʼ ja bʼanom che atzʼyaq rech kkʼojiʼ ri Jesús, Moisés xuqujeʼ Elías chupam. Ri apóstol majaʼ kukʼis ri utzij, are chiʼ xqaj jun sutzʼ kchupchutik pa kiwiʼ, chupam kel lo jun chʼabʼal che kubʼij: «Are loqʼalaj nuKʼojol waʼ, ri kqaj chnuwach. Chitatabʼej bʼaʼ ri utzij» (Mateo 17:1-6).
(Marcos 9:7) Xpe jun sutzʼ pa kiwiʼ, xechʼuqutaj kʼut. Xkita jun chʼabʼal pa ri sutzʼ, ri xubʼij: «Are waʼ ri loqʼalaj nuKʼojol. Chitatabʼej ri utzij».
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mr 9:7
jun chʼabʼal: Wariʼ are ri ukabʼ mul re ri urox mul che kbʼix pa ri Evangelios che are ri Jehová kchʼaw kukʼ ri winaq (Mr 1:11; Jn 12:28).
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Marcos 10:6-9) Are taq kʼu ri Dios xuchaplej ubʼanik ronojel, are taq xeʼubʼan ri winaq, chi achi chi ixoq xeʼubʼano. 7 Rumal riʼ ri achi kuya kan ri utat xuqujeʼ unan, ktuniʼ kʼu na rukʼ ri rixoqil. 8 Ri e kebʼ keʼux na xa jun winaq. Je kʼu riʼ man e kebʼ ta chik, xaneʼ xa e jun chik. 9 Ri xutunubʼaʼ ri Dios, man yaʼtal ta che ri winaq chi kujacho».
w08-S 15/2 pág. 30 párr. 8
Pixabʼ nim kibʼanik keʼesax pa ri wuj re Marcos
10:6-9. Ri kraj ri Dios are che ri e winaq e kʼulanik kkijach ta kibʼ. Rumal laʼ, rech kkijach ta kibʼ, ri kʼulaj rajawaxik che kkibʼan pa kikʼaslemal ri e pixabʼ re ri Biblia rech kekunik kkiqʼaxej ri e kʼax kkiriq pa ri kikʼulanem (Mat. 19:4-6).
(Marcos 10:17, 18) Aretaq bʼenam re ri Jesús, xpe jun achi kxikʼinik, xxukiʼ chuwach, xutaʼ che: «Utzalaj Ajtij, ¿jas kinbʼan che rechbʼexik ri junalik kʼaslemal?». 18 Ri Jesús xubʼij che: «¿Jasche kabʼij utz chwe? Man kʼo ta jun utz, xaneʼ xuwi jun, are ri Dios.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mr 10:17, 18
Utzalaj Ajtij: Ri achi xukoj ri título formal «Utzalaj Ajtij» rech kraj kuya uqʼij ri Jesús, rumal che are laʼ ri kkaj ri ajkʼamal bʼe re ri kojonem che kbʼix chke. Pa neʼ Jesús utz kuto che kbʼix «Ajtij» xuqujeʼ «Ajaw» che (Jn 13:13), amaqʼel xuya uqʼij ri uTat.
Man kʼo ta jun utz, xaneʼ xuwi jun, are ri Dios: Rukʼ ri e tzij riʼ, Jesús xukʼutu che xaq xiw ri Jehová ri qas utz. Xaq xiw ri Jehová, ri ktaqan pa uwiʼ ri kajulew, taqal che kubʼij ri utz xuqujeʼ ri utz taj. Are chiʼ ri Adán xuqujeʼ ri Eva xkitij ri uwach ri cheʼ re ri utz o ri utz taj xeniman ta che ri Dios xuqujeʼ xkaj xkitoqij ri utaqanik ri Jehová. Are kʼu, Jesús kmachʼachʼik xuqujeʼ kuchʼobʼo che ri kyaʼow ri taqanik are ri uTat. Rumal ri Biblia, qetaʼm ri kqaj chuwach ri Dios (Mr 10:19).
QAKʼASLEMAL RI OJ CRISTIANOS
«Ri xutunubʼaʼ ri Dios...»
(Marcos 10:4) Ri e areʼ xkibʼij: «Ri Moisés xuya chi ktzʼibʼax jun wuj re jachow ibʼ, kjach kʼu bʼik ri ixoq».
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mr 10:4
wuj re jachow ibʼ: O «re uchupik ri kʼulanem». Ri Taqanik kubʼij che ri achi che kraj kuchup ri ukʼulanem kubʼan jun wuj tzʼibʼam cho qʼatbʼal tzij, che weneʼ are rajawaxik kutaʼ unoʼj chke ri ajkʼamal bʼe. Wariʼ kuya na che, che kchoman na chrij wajun jastaq riʼ che uchaʼom ubʼanik che sibʼalaj nim ubʼanik. Qastzij, ri Taqanik kubʼano che aninaq ta kchup jun kʼulanem xuqujeʼ kuya chke ri ixoqibʼ che ketoʼ rumal ri qʼatbʼal tzij (Dt 24:1). Are kʼu, pa taq uqʼij ri Jesús, ri ajkʼamal taq bʼe re ri e kojonem xkibʼano che uchupik jun kʼulanem kʼax ta ubʼanik. Jun historiador judío re ri nabʼe siglo ubʼiʼ Josefo, che are jun fariseo xuqujeʼ uchupum ri ukʼulanem xubʼij che kuya kchup ri kʼulanem rumal «apachike jastaq, xuqujeʼ ri achijabʼ kiriqom kʼi rumal che kkichup ri kikʼulanem».
(Marcos 10:11) Ri Jesús xubʼij chke: «Apachin ri kujach bʼik ri rixoqil, we kkʼuliʼ chi rukʼ jun ixoq, kqaj riʼ pa mak chrij ri rixoqil.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mr 10:11
kujach bʼik ri rixoqil: O xuqujeʼ «kubʼij che ri rixoqil che kel bʼik». Rech qas kqachʼobʼ ri utzij ri Jesús, rajawaxik che xuqujeʼ kojchoman chrij ri kubʼij Mateo 19:9, che kubʼij ri e tzij «we man rumal rukʼaxik ribʼ ri ixoqil rukʼ jun achi che ubʼanik makunik». Ri utzij ri Jesús chrij ri uchupik ri kʼulanem che kʼo pa Marcos kchʼaw chrij ri winaq che kuchup ri ukʼulanem rumal ta ri inmoralidad sexual (pa griego porneía).
kqaj riʼ pa mak chrij ri rixoqil: Jesús xuxutuj ri kichomanik ri ajtijabʼ judíos che ri achijabʼ kuya kkichup ri kikʼulanem xa «rumal rech apachike jasach» (Mt 19:3, 9). Chkiwach e kʼi judíos, kuya taj kchomaxik che jun achi kqʼabʼax adulterio chrij. Ri e ajtijabʼ judíos kkibʼij, che xaq xiw ri ixoqibʼ e ajmak che adulterio. Are chiʼ xubʼij che ri achi xuqujeʼ ri ixoq xaq junam ri rajawaxik kkibʼano, Jesús xubʼano che nim ubʼanik ri ixoq.
21-27 RE MAYO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | MARCOS 11, 12
«Más nim xuya chkiwach nikʼaj chik»
(Marcos 12:41, 42) Tʼuyul kʼu ri Jesús chuwach ri kʼolbʼal ri kyaʼ wi ri kuchuj. Krilo jas ri kkibʼan ri winaq kkiya ri pwaq chupam ri kʼolbʼal kuchuj. Xepe kʼi qʼinomabʼ, xkiya nimaʼq taq kikuchuj. 42 Xopan kʼu jun mebʼalaj chuchuʼ malkaʼn, xeʼuya kebʼ alaj taq pwaq re kaq chʼichʼ, ri xa jubʼiqʼ kajil.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mr 12:41, 42
kʼolbʼal ri kyaʼ wi ri kuchuj: Ri ojer taq wuj kkibʼij che ri cofres riʼ o kʼolbʼal xaq junam rukʼ ri uchiʼ jun trompeta o jun ukʼaʼ, xuqujeʼ pa uwiʼ kʼo jun alaj jul. Chilaʼ, ri winaq kkiya kikuchuj rech kkoj che jalajoj taq jastaq. Ri tzij griega che kkoj waral xuqujeʼ kʼo pa Juan 8:20, chilaʼ kubʼij «kyaʼ wi ri kuchuj». Weneʼ, wajun tzij riʼ kchʼaw chrij jun lugar che kʼo pa kikʼolbʼal ri ixoqibʼ (chawilaʼ sgdls, jupuq 15). Jujun wuj rabínicos kkibʼij che e kʼo 13 kaxon re kuchuj chuchiʼ ri uwo ja. Kchomaxik che pa ri loqʼalaj ja xuqujeʼ kʼo jun lugar jachiʼ kyaʼ wi ri pwaq che kriqitaj pa ri kaxon re kuchuj.
kebʼ alaj taq pwaq: Literalmente kubʼij: «kebʼ leptones», are plural re ri tzij griega leptón, che kraj kubʼij nitzʼ xuqujeʼ xax. Ri leptón are jun pwaq re cobre o bronce che más nitzʼ che xkoj pa Israel pa ri e tiempo riʼ (1 denario = 128 leptones) (chawilaʼ sgdls, jupuq 18).
xa jubʼiqʼ kajil: Literalmente kubʼij: «Xaq junam rukʼ jun cuadrante». Ri tzij griega kodrántes (del latín quadrans) kchʼaw chrij jun moneda romana re cobre o bronce (1 denario = 64 cuadrantes). Waral, Marcos kukoj jun moneda romana rech kuya ubʼixik chrij ri monedas kkikoj ri judíos ojer (chawilaʼ sgdls, jupuq 18).
(Marcos 12:43) Ri Jesús xeʼusikʼij ri utijoxelabʼ, xubʼij chke: «Qastzij kinbʼij chiwe chi we mebʼalaj chuchuʼ malkaʼn riʼ are nim na ri xuya chkiwach konojel ri kiyoʼm kikuchuj chupam ri kʼolbʼal kuchuj.
w97-S 15/10 págs. 16, 17 párrs. 16, 17
Jehová nim kril wi ri achak che kabʼan rukʼ ronojel awanimaʼ
16 Qʼaxinaq chiʼ jujun qʼij, ri 11 re Nisán, Jesús xkʼojiʼ kʼi tiempo pa ri loqʼalaj ja, jachiʼ xbʼan wi jun pregunta che chrij ri petinaq wi ri taqanik che kʼo pa uqʼabʼ xuqujeʼ xutzalij ubʼixik preguntas chrij ri impuestos, ri kʼastajibʼal xuqujeʼ nikʼaj chi jastaq. Xubʼij che ri escribas xuqujeʼ ri fariseos tajin ta kkibʼan ri utzilal, jujun chke ri jastaq, tajin «kkitoqij kachoch ri ixoqibʼ malkaʼnibʼ» (Marcos 12:40). Tekʼuriʼ xkubʼe ri Jesús, weneʼ pa kikʼolbʼal ri ixoqibʼ, jachiʼ, junam rukʼ ri kubʼij ri tradición judía, e kʼo oxlajuj kaxon re kuchuj. Xkubʼe jubʼiqʼ chilaʼ tajin keril ri e winaq che kkiya kikuchuj. Xeʼopan e kʼi qʼinomabʼ, xuqujeʼ jujun weneʼ nim kkibʼan che kibʼ o kkikʼut ri jastaq ke rech ri e winaq kkilo (Chajunamisaj rukʼ Mateo 6:2). Jesús xril ri tajin kubʼan jun ixoq. Wet junam kukʼ ri nikʼaj chi winaq weneʼ man nim ta xril wi ri xubʼan ri ixoq o ri ukuchuj. Are kʼu ri Jesús, che retaʼm ri kʼo pa ranimaʼ retaʼm che are «jun mebʼalaj chuchuʼ malkaʼn». Xuqujeʼ qas retaʼm jampaʼ ri ukuchuj xuya: «Kebʼ alaj taq pwaq re kaq chʼichʼ, ri xa jubʼiqʼ kajil» (Marcos 12:41, 42).
17 Jesús xeʼuchʼabʼej ri rajtijoxelabʼ rumal che kraj che kkitatabʼej jun kʼutunem che kukʼut chkiwach. Areʼ «nim na ri xuya chkiwach konojel ri kiyoʼm kikuchuj chupam ri kʼolbʼal kuchuj», xchaʼ ri Jesús. Chuwach ri Jesús, xuya más nim ukuchuj chuwach ronojel ri xkiya ri nikʼaj chik. Xuya «ronojel ri kʼo rukʼ», ri kʼisbʼal pwaq kʼo rukʼ, rumal laʼ xuya ribʼ pa ri utzalaj uqʼabʼ Jehová. Rukʼ wariʼ xkoj ri malkaʼn chuchuʼ che jun más utz kʼutbʼal chrij ri uyaʼik sipanik che Dios, pa neʼ ri xuya nim ta rajil. Are kʼu chuwach ri Dios sibʼalaj nim ubʼanik (Marcos 12:43, 44; Santiago 1:27).
(Marcos 12:44) Konojel are kiyoʼm jubʼiqʼ che ri toʼtajinaq kan kukʼ. Are kʼu we chuchuʼ malkaʼn riʼ, puneʼ kʼo rajawaxik che, xuya ronojel ri kʼo rukʼ, ronojel ri tzuqbʼal rech».
w97-S 15/10 pág. 17 párr. 17
Jehová nim kril wi ri achak che kabʼan rukʼ ronojel awanimaʼ
17 Jesús xeʼuchʼabʼej ri rajtijoxelabʼ rumal che kraj che kkitatabʼej jun kʼutunem che kukʼut chkiwach. Areʼ «nim na ri xuya chkiwach konojel ri kiyoʼm kikuchuj chupam ri kʼolbʼal kuchuj», xchaʼ ri Jesús. Chuwach ri Jesús, xuya más nim ukuchuj chuwach ronojel ri xkiya ri nikʼaj chik. Xuya «ronojel ri kʼo rukʼ», ri kʼisbʼal pwaq kʼo rukʼ, rumal laʼ xuya ribʼ pa ri utzalaj uqʼabʼ Jehová. Rukʼ wariʼ xkoj ri malkaʼn chuchuʼ che ri más utz kʼutbʼal chrij ri uyaʼik sipanik che Dios, pa neʼ ri xuya nim ta rajil. Are kʼu chuwach ri Dios sibʼalaj nim ubʼanik (Marcos 12:43, 44; Santiago 1:27).
w87-S 1/12 pág. 30 párr. 1
Ri akuchuj, ¿la are jun tabʼal toqʼobʼ?
Che wajun bʼantajik riʼ kqetaʼmaj kʼi utzalaj taq kʼutunem. Weneʼ ri más nim ubʼanik are che, pa neʼ yaʼom chqe ri nimalaj eqelen rech kqatoʼ ri qastzij qʼijilanik rukʼ ri jastaq qe, ri qas nim ubʼanik chuwach ri Dios are che kqaya ri qas nim ubʼanik chqawach are ta ri kajwataj ta chqe. Pa nikʼaj chik tzij, ¿la tajin kqaya jastaq che kqabʼisoj taj o qas are jun tabʼal toqʼobʼ ri qakuchuj?
cl-S pág. 185 párr. 15
Ri unojibʼal ri Utzij ri Dios
15 ¿La qastzij che sibʼalaj nim ubʼanik che ri Biblia are kchʼaw chrij ri malkaʼn chuchuʼ pa neʼ e kʼo chi nikʼaj winaq? Je wariʼ, ri Jehová kukʼutu che kmaltyoxinik, che sibʼalaj kqaj chuwach ri kqaya che rukʼ ronojel qanimaʼ, kujunamisaj ta kukʼ ri kkiya ri nikʼaj chik. Qastzij wi xukoj jun utzalaj kʼutbʼal rech kukʼut chqawach wajun utzalaj qastzij riʼ.
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Marcos 11:17) Xeʼutijoj, xubʼij chke: «¿La ma ta tzʼibʼatalik: ‹Ri wachoch kbʼix na ja re chʼawem rukʼ Dios che kumal konojel ri nimaʼq taq tinimit?›. Ri ix kʼut ibʼanom kikʼolbʼal elaqʼomabʼ che».
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mr 11:17
ja re chʼawem rukʼ Dios che kumal konojel ri nimaʼq taq tinimit: Chke ri oxibʼ evangelistas che kechʼaw chrij ri Isaías 56:7, xaq xiw ri Marcos kubʼij ri e tzij «konojel ri nimaʼq taq tinimit [winaq]» (Mt 21:13; Lu 19:46). Ri loqʼalaj ja re Jerusalén are jun lugar che ri israelitas xuqujeʼ ri e winaq rech jun chi tinamit kekunik kkibʼan kichʼawem che ri Jehová xuqujeʼ kkiqʼijilaj (1Re 8:41-43). Rumal laʼ, ri Jesús xeʼupixbʼej ri judíos che kkibʼan kikʼay pa ri loqʼalaj ja rumal che kibʼanom kikʼolbʼal elaqʼomabʼ che. Ri kkibʼan ri e winaq riʼ kubʼano che ri e winaq rech nikʼaj chik tinamit keʼopan ta chi pa rachoch ri Jehová, wariʼ kubʼano che kketaʼmaj ta chrij ri Jehová.
(Marcos 11:27, 28) Bʼitajinaq chi kʼu waʼ xetzelej pa Jerusalén. Aretaq kʼu ktajin kwakat ri Jesús pa ri rachoch Dios. Xepe ri kinimaqil ri e kojol tabʼal toqʼobʼ e kachil ri ajtijabʼ re ri pixabʼ xuqujeʼ ri nimaʼq taq tatayibʼ, xeʼopan rukʼ. 28 Xkikʼot uchiʼ: «¿Rukʼ jachike taqanik kabʼan ronojel waʼ? ¿Jachin kʼu yowinaq we taqanik riʼ pa aqʼabʼ che kibʼanik we jastaq ri?».
jy-S pág. 244 párr. 7
Kukoj jun ucheʼal higo rech kukʼut chrij ri kojonik
Qʼaxinaq jubʼiqʼ tiempo, Jesús xuqujeʼ ri rajtijoxelabʼ keʼopan pa Jerusalén. Junam che naqʼatal wi ri Jesús, kbʼe pa ri loqʼalaj ja xuqujeʼ kuya tijonik. Che ri jun qʼij kanoq xeresaj bʼi ri ajkʼayibʼ, weneʼ rumal laʼ chukabʼ qʼij ri kinimal ri ajkojol tabʼal toqʼobʼ xuqujeʼ ri e ajkʼamal bʼe re ri tinamit xkitaʼ che: «¿Rukʼ jachike taqanik kabʼan ronojel waʼ? ¿Jachin kʼu yowinaq we taqanik riʼ pa aqʼabʼ che kibʼanik we jastaq riʼ?» (Marcos 11:28).
28 RE MAYO KOPAN 3 RE JUNIO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | MARCOS 13, 14
«Mayaʼ che ri xibʼin ibʼ chkiwach ri winaq ktaqan pa awiʼ»
(Marcos 14:29) Are kʼu ri Luʼ xubʼij che: «Puneʼ konojel kkitzaq na, ri kuʼlbʼal kikʼuʼx man in je taj ri in».
(Marcos 14:31) Are kʼu ri Luʼ xukoj uchuqʼabʼ che ubʼixik che ri Jesús: «Puneʼ rajawaxik kinkam junam ukʼ la, mawi jumul kinbʼij na chi man wetaʼm ta wach la». Jewaʼ xuqujeʼ xkibʼij konojel ri tijoxelabʼ.
(Marcos 14:50) Kʼateʼ riʼ konojel ri tijoxelabʼ xkiya kan ri Jesús, xeʼanimajik.
(Marcos 14:47) Jun chke ri e takʼatoj chilaʼ xresaj ri uchʼichʼ, xusok ri upataninel rech ri kinimal ri e kojol tabʼal toqʼobʼ, xresaj apan ri uxikin.
(Marcos 14:54) Are kʼu ri Luʼ xuterenej bʼik ri Jesús chi naj kʼa cho ri rachoch ri kinimal ri e kojol tabʼal toqʼobʼ. Xtʼuyiʼ kan kukʼ ri chajinelabʼ, ktajin kumiqʼ ribʼ chrij ri qʼaqʼ.
(Marcos 14:66-72) Kʼo kʼu ri Luʼ cho ri uwo ja ikim. Xpe jun ali, are jun chke ri pataninelabʼ re ri kinimal ri e kojol tabʼal toqʼobʼ. 67 Xrilo chi kumiqʼ ribʼ ri Luʼ, xukaʼyej, xubʼij che: «Ri at xuqujeʼ xatkʼojiʼ rukʼ ri Jesús ri aj Nazaret». 68 Ri areʼ kʼut xresaj ribʼ chupam, xubʼij: «Man wetaʼm taj uwach, mawi kinchʼobʼ ri kabʼij». Xel kʼu apan chuchiʼ ri ja. Xoqʼ kʼu ri amaʼ ekʼ. 69 Ri ali xril chi jumul ri Luʼ, xuchaplej ubʼixik chke ri e kʼo chilaʼ: «Areʼ jun waʼ chke». 70 Ri Luʼ jumul chik xresaj ribʼ chupam. Xaʼ nim jubʼiqʼ chik, ri e kʼo chilaʼ xkibʼij chi jumul che ri Luʼ: «Qastzij ri at at jun chke; qetaʼm chi at aj Galileo». 71 Ri Luʼ xuchaplej ukʼoqoxik ribʼ xubʼan ri chiʼnik ri qas kbʼan na pa ri ubʼiʼ ri Dios, xubʼij: «Man wetaʼm ta uwach we achi riʼ ri kitzijoj». 72 Chanim ri amaʼ ekʼ xoqʼ chukamul. Xnaʼtaj kʼu che ri Luʼ ri tzij ri ubʼim kan ri Jesús che: «Kʼa majoq koqʼ kamul ri amaʼ ekʼ, oxmul abʼim chik chi man awetaʼm ta nuwach». Aretaq ri Luʼ xnaʼtaj waʼ che, xqʼutut ri ranimaʼ, xoqʼik.
ia-S pág. 200 párr. 14
Xretaʼmaj ri kraj kubʼij ri kuybʼal mak
14 Pedro nojimal xbʼe kʼa xopan pa rachoch ri nim ubʼanik xuqujeʼ qʼinomalaj ajkojol tabʼal toqʼobʼ Caifás, jun chke ri nimaʼq xuqujeʼ jeʼlikalaj taq ja che e kʼo pa ronojel Jerusalén. Ja junam rukʼ wariʼ kʼo jun uwo ja chupam xuqujeʼ kʼo jun uchiʼja chuwach. Are chiʼ kopan Pedro pa ri okibʼal, ri ktorow ri uchiʼja kuya ta bʼe che kok bʼik. Are kʼu Juan, che retaʼm uwach ri ajkojol tabʼal toqʼobʼ che xuqujeʼ okinaq chik ktzijon rukʼ ri ktorow ri uchiʼja rumal laʼ kyaʼ bʼe che kokik. Weneʼ, ri Pedro kkanaj ta rukʼ Juan xuqujeʼ kbʼe ta rukʼ ri rajtij chupam ri nimalaj y jeʼlikalaj ja. Are kuchaʼ kkanaj kan cho ri uwo ja jawiʼ e kʼo wi e kʼi ajchakibʼ kkiqʼaxej ri tewalaj chaqʼabʼ chuwach jun qʼaqʼ, are taq ri qastzij taj testigos tajin keʼokik xuqujeʼ keʼel loq chupam ri ja che umolik umak ri Jesús (Mar. 14:54-57; Juan 18:15, 16, 18).
it-2-S pág. 624 párr. 2
Pedro
Are chiʼ ri Pedro kʼo chi pa rachoch ri ajkojol tabʼal toqʼobʼ, jun chi ajtijoxel che weneʼ xuterenej o xrachilaj bʼi ri Jesús xutoʼ rech kok bʼi ri Pedro kʼa chupam ri ja (Jn 18:15, 16). Are taq kʼo chi chilaʼ, man xutas ta ribʼ xuqujeʼ man xaq ta jun xkʼojiʼ wi, xaneʼ are xbʼe xuqujeʼ xumiqʼ ribʼ chuwach ri qʼaqʼ. Ri usaqil ri qʼaqʼ xubʼano che xchʼobʼotaj uwach che are jun chke ri e rachiʼl ri Jesús, xuqujeʼ ri utzijonem galileo xukʼutu che qastzij ri kkibʼij ri winaq. Are chiʼ xbʼixik che are jun chke ri rachiʼl ri Jesús, ri Pedro oxmul xrowaj che retaʼm uwach ri Jesús, kʼisbʼal re, rumal ri nimalaj royowal, xubʼano che xubʼij itzel taq tzij. Chupam ri tinamit ktataj jun amaʼ akʼ xoqʼik pa ukamul, e ri Jesús «xutzolqʼomij ribʼ, xukaʼyej ri Luʼ». Pedro, sibʼalaj xbʼisonik, xel kʼu bʼik xuqujeʼ xoqʼ rukʼ kʼaxkʼolil (Mt 26:69-75; Mr 14:66-72; Lu 22:54-62; Jn 18:17, 18; chawilaʼ pa CANTO DEL GALLO; JURAMENTO). Are kʼu, ri chʼawem che xubʼan ri Jesús pa uwiʼ ri Pedro ojer kanoq xyaʼ urespuesta, man xsach ta uwach ronojel ri ukojonik (Lu 22:31, 32).
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Marcos 14:51, 52) Terenetal kʼut rumal jun ala ri xa jun atzʼyaq re waram ukʼaqom chrij, xchap kʼu kumal ri winaq. 52 Ri areʼ kʼut xutzoqopij kan ri atzʼyaq, chʼanalik xanimajik.
w08-S 15/2 pág. 30 párr. 6
Pixabʼ nim kibʼanik keʼesax pa ri wuj re Marcos
14:51, 52. ¿Jachin ri ala che «chʼanalik xanimajik»? Xaq xiw ri Marcos kchʼaw chrij wajun bʼantajik riʼ, rumal laʼ kqachomaj che areʼ tajin kchʼaw chrij ri xukʼulmaj.
(Marcos 14:60-62) Xwalij kʼu ri kinimal ri kojol tabʼal toqʼobʼ pa kinikʼiʼajil ri winaq, xukʼot uchiʼ ri Jesús, xubʼij: «¿La man kʼo jas katzelej ubʼixik? ¿Jas waʼ ri kakibʼij chawij?». 61 Ri Jesús man xchʼaw taj, man kʼo ta jun tzij xutzelej uwach. Ri e kinimal ri e kojol tabʼal toqʼobʼ xukʼot chi jumul uchiʼ, xubʼij che: «¿La at riʼ ri Cristo, uKʼojol ri Tewichimalaj Dios?». 62 Ri Jesús xubʼij che: «In riʼ. Kiwil kʼu na ri Rijaʼl Winaq tʼuyul pa ri uwikiʼaqʼabʼ ri kʼo ronojel ukuʼinem, petinaq pa taq ri sutzʼ cho ri kaj».
jy-S pág. 287 párr. 5
Xkikʼam bʼi chuwach ri Anás kʼateʼ riʼ chuwach ri Caifás
Ri areʼ retaʼm che ri e judíos itzel kkito we kʼo jun kubʼij che are Ralkʼwal ri Dios. Pa jujun taq mul kanoq, are chiʼ Jesús ubʼim che ri Dios are ri uTat ri e judíos are xkaj xkikamisaj, tajin kkichʼojij che «xujunamaj ribʼ rukʼ ri Dios» (Juan 5:17, 18; 10:31-39). Caifás, retaʼm ri kkichomaj, aninaq kuya ri taqanik riʼ che ri Jesús: «Pa ri ubʼiʼ ri kʼaslik Dios, rajawaxik kabʼij chqe we at riʼ ri Cristo, ri uKʼojol ri Dios» (Mateo 26:63). Are kʼu, ri Jesús uqʼalajisam chik che ri uTat are ri Dios (Juan 3:18; 5:25; 11:4). Are kʼu, wet man kʼo ta xubʼij, weneʼ kubʼano che kkichomaj che kraj taj ketaʼmaxik che areʼ are ri Cristo xuqujeʼ ri Ukʼojol ri Dios. Rumal laʼ kubʼij: «In riʼ. Kiwil kʼu na ri Rijaʼl Winaq tʼuyul pa ri uwikiʼaqʼabʼ ri kʼo ronojel ukuʼinem, petinaq pa taq ri sutzʼ cho ri kaj» (Marcos 14:62).