UK'OLB'AL WUJ PA INTERNET Watchtower
Watchtower
UK'OLB'AL WUJ PA INTERNET
quiché
'
  • '
  • ä
  • Ä
  • BIBLIA
  • E WUJ
  • E RIQB'AL IB'
  • mwbr18 julio e uxaq 1-10
  • Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos

K'o ta video che wajun kʼutunem ri'.

Chakuyu' qamak, ri video ktziji' taj.

  • Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos
  • Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos (2018)
  • Subtítulo
  • 2-8 RE JULIO
  • 9-15 RE JULIO
  • 16-22 RE JULIO
  • nwtsty notas re etaʼmanik rech Lu 11:5-9
  • 23-29 RE JULIO
  • 30 RE JULIO KOPAN 5 RE AGOSTO
Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos (2018)
mwbr18 julio e uxaq 1-10

Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos

2-8 RE JULIO

QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | LUCAS 6, 7

«Chojux ajsipanel»

(Lucas 6:37) «Miqʼat tzij pa kiwiʼ nikʼaj chik, rech man kqʼat ta tzij piwiʼ ix. Mebʼikʼoqoj nikʼaj chik, rech man kixkʼoqox ta na ix. Chisachaʼ kimak nikʼaj winaq chik, ksach kʼu na imak ix.

nwtsty nota re etaʼmanik rech Lu 6:37

Chisachaʼ kimak nikʼaj winaq chik, ksach kʼu na imak ix: Ri tzij griega xuqujeʼ kraj kubʼij «tzoqopitajik», «kyaʼ bʼe che», «ktaq bʼik» o «kqʼatex ta chik», jun kʼutbʼal, chiʼ kchʼaw chrij jun winaq tzʼapim pa cárcel. Rumal che pa ri versículo riʼ kkoj rukʼ uqʼatik tzij, kraj kubʼij tzoqopitajik xuqujeʼ usachik mak, jujun taq mul pa neʼ taqal che jun winaq kqʼat tzij pa uwiʼ.

w08-S 15/5 págs. 9, 10 párrs. 13, 14

Amaqʼel chqabʼanaʼ ri utz

13 Mateo jeʼ waʼ kubʼan che ubʼixik ri utzij ri Jesús: «Miqʼat tzij pa kiwiʼ nikʼaj chik, rech man kqʼat ta tzij piwiʼ ix» (Mat. 7:1). Lucas xaq junam ri tzij xukojo, xubʼij: «Miqʼat tzij pa kiwiʼ nikʼaj chik, rech man kaqʼat ta tzij piwiʼ ix. Mebʼikʼoqoj nikʼaj chik, rech man kixkʼoqox ta na ix. Chisachaʼ kimak nikʼaj winaq chik, kasach kʼu na imak ix» (Luc. 6:37). Ri e fariseos rukʼ itzelal kkiqʼat tzij pa kiwiʼ ri e winaq rukʼ taqanik che petinaq ta rukʼ ri Dios. Chke konojel ri e winaq riʼ Jesús tajin kubʼij che kkiya kan uqʼatik tzij pa kiwiʼ, are utz che kekitzoqopij bʼik o kkisach kimak. Ri apóstol Pablo xuya jun pixabʼ che xuqujeʼ kchʼaw chrij ri usachik makaj pa Efesios 4:32, junam rukʼ ri qilom chik.

14 We ri rajtijoxelabʼ ri Jesús kkisach kimak nikʼaj chi winaq, e areʼ xuqujeʼ kpe pa kanimaʼ kkisach makaj. Jesús xubʼij: «Je kʼut jas kibʼan ix che uqʼatik tzij pa kiwiʼ juleʼ chik, je kabʼan na chiwe ix, kaqʼat na tzij piwiʼ, jas ri pajbʼal xikoj ix, je kakoj na chiwe» (Mat. 7:2). Ri kbʼan che kilik ri e winaq, qastzij wi che are kyak ri wachinik re ri tikoʼn (Gál. 6:7).

(Lucas 6:38) Chixyanoq, kayan kʼu na ri Dios chiwe, rukʼ utzalaj pajbʼal, tʼikom, slabʼesam, kachemowisax ri ikʼolbʼal. Jas ri pajbʼal kikoj ix kukʼ nikʼaj chik, jeʼ kakoj na chiwe.

nwtsty nota re etaʼmanik rech Lu 6:38

Chixyanoq: O «Kiya ta kan uyaʼik». Ri tzij griega che xkoj waral xuqujeʼ kubʼij «chiyaʼ» kraj kubʼij che kyaʼ ta kan ubʼanik.

(Lucas 6:38) Chixyanoq, kayan kʼu na ri Dios chiwe, rukʼ utzalaj pajbʼal, tʼikom, slabʼesam, kachemowisax ri ikʼolbʼal. Jas ri pajbʼal kikoj ix kukʼ nikʼaj chik, je kakoj na chiwe.

nwtsty nota re etaʼmanik rech Lu 6:38

utzalaj pajbʼal: Literalmente, «xeʼupam o chuwach ukʼuʼx». Ri texto riʼ weneʼ kchʼaw chrij jun bolsa che kubʼan ri winaq rukʼ ri uchiʼ ri ratzʼyaq. Ri tzij utzalaj pajbʼal weneʼ kchʼaw chrij ri kkibʼan jujun ajkʼayibʼ are chiʼ kkinojisaj ri ratzʼyaq ri winaq rukʼ ri xuloqʼo.

Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ

(Lucas 6:12, 13) Pa taq ri qʼij riʼ, ri Jesús xubʼanaʼ chʼawem rukʼ Dios pa ri juyubʼ. Xrokʼowisaj ri chaqʼabʼil pa chʼawem rukʼ Dios. 13 Aretaq xsaqarik, xeʼusikʼij ri utijoxelabʼ, xeʼuchaʼ kabʼlajuj chkixoʼl, ri xkibʼinaj taqom rumal.

w07-S 1/8 pág. 6 párr. 1

Ri koʼalaj kojonik: ¿jas kbʼan che uriqik?

Jesús kʼi mul xukoj kʼi tiempo che ubʼanik chʼawem (Juan 17:1-26). Jun kʼutbʼal, are chiʼ majaʼ keʼuchaʼ ri kabʼlajuj achijabʼ che xeʼux apóstoles, «xubʼanaʼ chʼawem rukʼ Dios pa ri juyubʼ. Xrokʼowisaj ri chaqʼabʼil pa chʼawem» (Lucas 6:12). Ri e winaq che nim kkil wi ri kikojonik kkibʼan ke junam rukʼ Jesús, pa neʼ rajawaxik taj kkibʼan kichʼawem ronojel jun chaqʼabʼ. Are chiʼ kkichaʼ ubʼanik jun jastaq kkibʼan kichʼawem kkikoj ri tiempo che kajwataj chke, kkitzukuj ri utobʼanik ri uxlabʼixel, rumal che kkaj che ri kkichaʼ ubʼanik kubʼan ta kʼax che ri kikojonik.

(Lucas 7:35) Ri unoʼj ri Dios kqʼalajisaxik chi sukʼ, kumal konojel ri e ralkʼwal».

nwtsty nota re etaʼmanik rech Lu 7:35

ri e ralkʼwal: O «ri e uwachinik». Pa wajun versículo riʼ ri nojibʼal kjunamisax rukʼ jun winaq, rumal laʼ kbʼixik che kʼo ralkʼwal. Jun chi versículo che kchʼaw chrij ri nojibʼal junam rukʼ Mateo 11:19, kubʼij che ri nojibʼal kʼo uchak. Ri ralkʼwal ri unoʼj o ri uchak —junam rukʼ kubʼij waral, ri xkibʼan ri Juan el Bautista xuqujeʼ ri Jesús— xukʼutu che ronojel ri itzelal xbʼix chkij are molom taq tzij. Pa nikʼaj chi tzij, ri xraj xubʼij Jesús are: «Ri sukʼ taq ubʼantajik xuqujeʼ ri sukʼ taq uchak jun winaq kukʼutu che ri kqʼabʼax chrij are jun molom tzij».

9-15 RE JULIO

QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | LUCAS 8, 9

«¿Jas rajawaxik kqabʼano rech kqaterenej ri Jesús?»

(Lucas 9:57, 58) Are taq e bʼenaq pa ri bʼe, kʼo jun xubʼij che ri Jesús: «kinterenem che la apawijeʼ ta ne ri kabʼe wi la, Wajaw». 58 Ri Jesús xubʼij che: «Ri yak kʼo kijul, ri chikop aj uwo kaj kʼo kisok. Are kʼu ri Rijaʼl Winaq man kʼo ta kʼolbʼal ri kawar ta wi».

it-2-S pag. 485

Usok chikop

Are chiʼ jun ajtij re ri pixabʼ xubʼij che ri Jesús: «Ajtij, kinteri chij la xa apawijeʼ ta ne ri kabʼe wi la». Ri Jesús xubʼij che: «Ri yak kʼo kijul, ri chikop aj uwo kaj kʼo kisok. Are kʼu ri Rijaʼl Winaq, man kʼo ta kuxlan wi ri ujolom» (Mt 8:19, 20; Lu 9:57, 58). Rukʼ wariʼ Jesús xukʼutu rech kteriʼ chrij, ri achi rajawaxik kchoman ta chrij ri jastaq rech xuqujeʼ ronojel ri utzilal uyaʼom che. Rajawaxik kukubʼsaj ukʼuʼx chrij ri Jehová. Xa junam ri pixabʼ che xuya pa ri chʼawem che xukʼut chkiwach ri e rajtijoxelabʼ: «Yaʼ la ri qawa re kamik ri kajwataj chqe» xuqujeʼ junam kubʼij ri e nikʼaj tzij riʼ: «Jeʼ kʼu riʼ, apachin chiwe ri man kebʼuyaʼ ta kan konojel ri jastaq rech, man kakun taj kux nutijoxel» (Mt 6:11; Lu 14:33).

(Lucas 9:59, 60) Ri Jesús xubʼij che jun chik: «Chinaterenej». Ri areʼ xubʼij: «Yaʼ bʼaʼ la chwe chi nabʼe kinmuquxtaj na kan ri nutat». 60 Ri Jesús xubʼij che: «Cheʼayaʼ kan ri kaminaqibʼ chi chekimuquʼ ri e kikaminaq. Ri at kʼut, jat, chatzijoj ri rajawbʼal ri Dios».

nwtsty notas re etaʼmanik rech Lu 9:59, 60

kinmuq na ri nutat: Pa ri tinamit oriente medio aninaq kemuq ri kaminaqibʼ, weneʼ pa ri qʼij che kekamik. Rumal laʼ, kojkunik kqabʼij che kʼateʼ ta xkam ri utat ri achi che kraj jubʼiqʼ tiempo rech kbʼe che umuqik. We ta jeʼ riʼ ma ta ktzijon riʼ rukʼ ri Jesús pa ri qʼij riʼ. Rumal laʼ, weneʼ ri utat ri achi yawabʼ o nim winaq chik. Jesús ma ta xubʼij riʼ ri e tzij riʼ che ri achi we ta ma ta e kʼo nikʼaj chi ufamiliares che kechajin re (Mr 7:9-13). Ri qastzij che tajin kubʼij ri achi are: «Jeʼ, katintereneʼj, are kʼu kinkun taj rumal che kʼa kʼasal na ri nutat. Chaweyej na kʼa kkam na xuqujeʼ kʼa kinmuq na ri nutat». Are kʼu chuwach ri Jesús ri achi riʼ tajin kuxutuj ri sikʼinik tajin kyaʼ che rech kuya ri Ajawbʼal pa nabʼe lugar pa ri ukʼaslemal (Lu 9:60, 62).

Cheʼayaʼ kan ri kaminaqibʼ chi chekimuquʼ ri e kikaminaq: Junam rukʼ ri kukʼut ri nota re etaʼmanik re Lu 9:59, weneʼ, ri utat ri achi che tajin ktzijon rukʼ Jesús yawabʼ o nim winaq chik. Rumal laʼ ri xraj xubʼij ri Jesús che are: «Chayaʼ che ri e kaminaq pa ri kikojonik kekimuq ri e kaminaq». Pa nikʼaj chi tzij, ri achi rajawaxik kuya chke ri e nikʼaj chi ufamiliares kkichajij ri utat kʼa kkam na xuqujeʼ kmuqik. We ta xutereneʼj ri Jesús, ri achi xkun ta riʼ xumaj ri bʼe re ri kʼaslemal che kʼo ta ukʼisik xuqujeʼ ma ta xkʼojiʼ riʼ chkixoʼl ri winaq che e kaminaq pa ri kikojonik. Rukʼ ri tzij riʼ Jesús xukʼutu che rech kqariq ri kʼaslemal che kʼo ta ukʼisik, rajawaxik che kqaya ri Rajawbʼal ri Dios pa nabʼe lugar pa ri qakʼaslemal xuqujeʼ kqatzijoj pa ronojel lugar.

(Lucas 9:61, 62) Kʼo chi kʼu na jun xubʼij che: «Kinterenem che la, Wajaw. Yaʼ bʼaʼ la chwe chi nabʼe kebʼenchʼabʼextaj na kan ri aj uwo wachoch». 62 Ri Jesús xubʼij che: «Jun winaq, aretaq ukojom chik ri uqʼabʼ che ri utajibʼal, we kakaʼy chrij, ri areʼ man taqal ta che ri rajawibʼal ri Dios».

nwtsty multimedia

Tajibʼal

Ri ulew ktajix pa ri otoño, are chiʼ ri e nabʼe taq jabʼ kubʼan chʼuchʼuj che ri ulew che ubʼanom ko rumal ri saqʼij (chawilaʼ sgdls, sección 19). Jujun taq tajibʼal xa jun tzʼalam kojom che, jujun chʼichʼ kojom che, che kkijururej jun o más awajibʼ. Are chiʼ tajim chi ri ulew, ktik ri ijaʼ. Pa ri escrituras Hebreas, ri tajiʼn che etaʼmatalik kkoj che jun kʼutbʼal (Jue 14:18; Isa 2:4; Jer 4:3; Miq 4:3). Jesús kʼi mul xukoj ri uchakuxik ri ulew rech xuqʼalajisaj nimaʼq taq qastzij chkiwach ri e winaq. Jun kʼutbʼal, xtzijon chrij ri tajiʼn rech xukʼutu che ri winaq che kraj kutereneʼj rajawaxik kubʼan rukʼ ronojel ranimaʼ (Lu 9:62). We ri ajchak ksach ri uchomanik xuqujeʼ kkaʼy chrij, sukʼ ta kel ri uchak. Junam rukʼ, ri rajtijoxel ri Jesús che ksach ri uchomanik o kuya kan uchajixik ri ukojonik taqal ta chi ri Rajawbʼal ri Dios che.

w12–S 15/4 págs, 15, 16 párrs. 11-13

Kqaya ta kan upatanixik ri Jehová rukʼ jun tzʼaqatalaj qanimaʼ

11 Rech kqachʼobʼ ri kʼutunem kuya Lucas 9:62, rajawaxik che jeʼ ta neʼ kqatzʼaj jun cuadro che kubʼan chqe kojchoman chrij ri kubʼij. Jun ajchak tajin kutajij ri rulew. Are chiʼ tajin kchakunik, kchoman chrij ri rachoch, che chilaʼ e ko wi ri ufamilia, ri e rachiʼl tajin kewaʼik ketzeʼnik, kekikotik. ¡Sibʼalaj kraj che kkʼojiʼ kukʼ! Are chiʼ ubʼanom chi jubʼiqʼ ri uchak, kubʼan che, che kraj ktzalijik rech kkikot rukʼ ri jastaq che uyaʼom kan chrij. Kʼisbʼal re, kkaʼy chrij rech kril ri uyaʼom kanoq. Pa neʼ kʼo kʼi ri rajawaxik kbʼan na kʼa kopan na utikik ri tikoʼn, ri ajchak we ksach ri uchomanik ri uchak utz ta kelik. Ri más nim kʼax kubʼano are, rumal che rukʼ ta chi ukʼuʼx kchakunik kkun ta chik kukikotemaj ri rajaw.

12 Tekʼuriʼ chojchoman chrij jun bʼantajik re kimik. Ri ajchak kchʼaw chrij jun cristiano che qas kubʼan ri uchak pa ri congregación, are kʼu ri ranimaʼ kʼo pa kʼax. Pa neʼ amaqʼel kutzijoj utzij ri Dios xuqujeʼ kbʼe pa ri e riqbʼal ibʼ, kuya ta kan uchomaxik ri e jastaq re ri uwach Ulew che utz krilo. Qastzij wi che kraj kubʼano. Kʼisbʼal re, pa neʼ uxnaq sukʼ pa kʼi junabʼ, kkun ta chi kukoj uchuqʼabʼ chuwach ri kutzujuj ri uwach Ulew, kʼisbʼal re kkaʼy kan chrij kril ri jastaq che uyaʼom kanoq. Pa neʼ kʼo na kʼi chak kbʼan pa ri uchak ri Dios, ri tzij re ri kʼaslemal kʼo ta chi pa ranimaʼ, rumal laʼ ri uchak pa ri ukojonik kuriq kʼax (Fili. 2:16). ¡Sibʼalaj bʼisobʼal riʼ che kukikotemaj ta ri Jehová, ri Ajaw re ri qʼatoj, rumal che nojim xuya kan ri uchak! (Luc. 10:2.)

13 Ri kʼutunik qas qʼalaj. Ri bʼenam pa ri e riqbʼal ibʼ re congregación, utzijoxik utzij ri Dios amaqʼel xuqujeʼ ubʼanik chi nikʼaj chak pa ri qakojonik sibʼalaj utz (2 Cró. 25:1, 2, 27). We pa ranimaʼ ri cristiano kuloqʼoqʼej na ri jastaq che uyaʼom kan chrij —che kraj kubʼij, ri jastaq che kʼo ubʼantajik rukʼ ri kikʼaslemal ri e winaq re wajun uwach Ulew riʼ—, kubʼan riʼ che kresaj ri utoqʼobʼ ri Jehová che (Luc. 17:32). Rech qas taqal ri Rajawbʼal ri Dios chqe rajawaxik qas kqanimaj wajun taqanik riʼ: «Chiwetzelaj uwach ri lawaloyil chitaqej kʼu ubʼanik ri utzilal» (Luc. 9:62; Rom. 12:9). Rumal laʼ, qonojel rajawaxik kqachajij qibʼ rech kʼo ta jun jastaq re ri Satanás, pa neʼ qas utz rilik o kqilo che kojutoʼ, kojuqʼatej che upatanixik ri Jehová rukʼ jun tzʼaqatalaj animaʼ (2 Cor. 11:14; chasikʼij uwach Filipenses 3:13, 14).

Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ

(Lucas 8:3) ri Xuaʼn rixoqil ri Cuz, ri kataqan pa kiwiʼ ri jastaq rech ri Herod, ri Susan, kukʼ nikʼiʼaj ixoqibʼ chik ri kakikoj ri jastaq kech che upatanixik ri Jesús xuqujeʼ ri utijoxelabʼ.

nwtsty notas re etaʼmanik rech Lu 8:3

che upatanexik: O «che kkiya chke ri kajwataj chke». Ri tzij griega diakonéo kraj kubʼij uyaʼik ri kajwataj chke nikʼaj chik, jun kʼutbʼal, uyaʼik ri ktijowik, utzakik xuqujeʼ uyaʼik. Xa junam kuya ubʼixik pa Lucas 4:39 («kipatanexik»), Lucas 10:40 («rilik ri jastaq»), Lucas 17:8 («chinapatanij») xuqujeʼ Hechos 6:2 («ujachik ri ktijowik»), xuqujeʼ kuya ubʼixik ronojel ri kqabʼan chke nikʼaj chik. Waral kchʼaw chrij ri xkibʼan ri e ixoqibʼ che kubʼij pa ri e versículos 2 xuqujeʼ 3 che ri Jesús xuqujeʼ chke ri rajtijoxelabʼ rech kkibʼan ri uchak ri Dios. Rumal ri xkibʼano, ri e ixoqibʼ riʼ xkiya uqʼij ri Dios, areʼ xutzalij ukʼaxel chke xubʼano che xtzʼibʼax pa ri Utzij ri xkibʼan ri e ixoqibʼ riʼ che ajsipanelabʼ xuqujeʼ kel kikʼuʼx (Pr 19:17; Heb 6:10). Pa Mateo 27:55 xuqujeʼ Marcos 15:41, xuqujeʼ kukoj ri tzij griega riʼ rech kuya ubʼixik ri xkibʼan jujun taq ixoqibʼ.

(Lucas 9:49, 50) Ri Xuan xubʼij che ri Jesús: «Qajtij, xqil jun ri keresaj itzel taq uxlabʼal pa ri bʼi la. Xqaqʼil kʼut che ubʼanik rumal rech chi man areʼ ta jun qukʼ». 50 Ri Jesús xubʼij che: «Miqʼil che ri kubʼano. Apachin ri man kujukʼulelaj taj, qukʼ kʼo wi».

w08-S 15/3 pág. 31 párr. 3

Pixabʼ nim kibʼanik keʼesax pa ri wuj re Lucas

9:49, 50 ¿Jasche ri Jesús xuqʼatej ta jun achi che tajin keresaj itzel taq uxlabʼal? Jesús xuqʼatej ta ri achi rumal che majaʼ kmajtaj ri congregación cristiana. Rumal laʼ, rajawaxik taj che ri achi krachilaj ri Jesús rech kkʼojiʼ ukojonik chrij ri ubʼiʼ xuqujeʼ kresaj ri itzel taq uxlabʼal (Mar 9:38-40).

16-22 RE JULIO

QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | LUCAS 10, 11

«Ri kʼambʼal noʼj chrij ri utz achi Samaritano»

(Lucas 10:29-32) Are kʼu ri ajtij xraj xuqʼalajisaj ribʼ chi sukʼ, xubʼij che ri Jesús: «¿Jachin riʼ ri wajil nutzʼaqat?». 30 Ri Jesús xubij che: «kʼo jun achi xqaj uloq pa Jerusalén bʼenam re pa Jericó. Xqaj pa kiqʼabʼ elaqʼomabʼ. Xkesaj bʼik ri ratzʼyaq, xkichʼayo. Xebʼek, xkiya kan ri achi xa jubʼiqʼ man kkamik. 31 Xqaj kʼu bʼik jun kojol tabʼal toqʼobʼ pa ri bʼe riʼ. Are taq xril ri achi, naj xokʼow wi che. 32 Xuqujeʼ jun aj levi xopan pa ri kʼolbʼal riʼ. Are taq xril ri sokotajinaq, junam xubʼano, naj xokʼow wi che.

nwtsty multimedia

Ri bʼe kel bʼi pa Jerusalén kopan pa Jericó

Ri bʼe (1) che kilitaj pa wajun alaj video riʼ weneʼ kutereneʼj bʼi jun kʼambʼal bʼe junam rukʼ ri kʼo pa ri ojer bʼe che kqaj bʼi Jerusalén kopan pa Jericó. Are jun bʼinebʼal che kʼax qʼaxem chupam che ketan 20 kilómetros (12 millas) xuqujeʼ 1.000 metros (0,6 millas) uqʼajbʼal bʼi pa jun chi lugar. Are jun kʼolbʼal che kʼo ta utz jastaq kriqitajik xaq xiw elaqʼomabʼ. Rumal che kajwatajik che kechajix ri kebʼe pa jun kiviaje, xkoj jun jupuq ajchajinelabʼ chilaʼ. Ri Jericó pa uqʼij Roma (2) kriqitaj pa ri tinamit che jachiʼ kel wi lo ri bʼe pa ri chaqiʼj uwo saq re Judea. Ri ojer Jericó (3) kʼo weneʼ pa 2 kilómetros (weneʼ jun milla) che ri tinamit Jericó pa uqʼij Roma.

w02-S 1/9 págs. 16, 17 párrs. 14, 15

«Man kʼo ta kʼu jas xebʼutzijoj ri ma ta kukʼ kʼambʼal taq noʼj»

14 Ri ukabʼ kʼutbʼal kqariq pa ri kʼambʼal noʼj re ri utz achi Samaritano, kubʼij: «Kʼo jun achi xqaj uloq pa Jerusalén bʼenam re pa Jericó. Xqaj pa kiqʼabʼ elaqʼomabʼ. Xkesaj bʼik ri ratzʼyaq, xkichʼayo. Xebʼek, xkiya kan ri achi xa jubʼiqʼ man kkamik» (Lucas 10:30). Kʼo kraj kubʼij che ri Jesús xchʼaw chrij ri bʼe che kel bʼi «pa Jerusalén kopan pa Jericó». Are chiʼ xchʼaw chrij ri kʼambʼal noj, ri Jesús pa Judea kʼo wi, naj ta che Jerusalén, kubʼano che ri tajin kkitatabʼej weneʼ ketaʼm ri bʼe. Are jun okʼowibʼal che sibʼalaj xibʼibʼal, che jun winaq we xaq utukel kbʼe chupam. Kokʼow pa taq siwan che e kʼo ta winaq keriqitajik, chupam kʼi taq kʼolbʼal jachiʼ keriqitaj wi elaqʼomabʼ.

15 Kʼo chi jun jastaq che kojkunik kqabʼij chrij ri xraj xubʼij ri Jesús chrij ri bʼe «che kbʼe pa Jerusalén kopan pa Jericó». Pa wajun kʼambʼal noʼj kubʼij, nabʼe jun kojol tabʼal toqʼobʼ tekʼuriʼ jun levita xeqʼax bʼi rukʼ ri areʼ, qastzij che kʼo ta jun chke xtakʼiʼ che utoʼik ri sokotajinaq (Lucas 10:31, 32). Ri e kojol tabʼal toqʼobʼ kkibʼan ri kichak pa ri Loqʼalaj ja re Jerusalén xuqujeʼ ri e levitas kekitereneʼj. E kʼi chke e areʼ kekʼojiʼ pa Jericó are chiʼ kechakun ta pa ri Loqʼalaj ja, rumal che kʼo pa 23 kilómetros che Jerusalén. Rumal laʼ kʼo jujun taq mul keʼokʼow chupam wajun bʼe riʼ. Chqilampeʼ xuqujeʼ che ri kojol tabʼal toqʼobʼ xuqujeʼ ri levita keqaj lo «pa Jerusalén», kraj kubʼij che, tajin kkinajtajisaj kibʼ che ri Loqʼalaj ja. Rumal riʼ, kʼo ta jun kkunik kuchʼuq ri ketzelal ri e areʼ we kubʼij: «Xkitoʼ ta ri sokotajinaq rumal che xkichomaj che kaminaq chik, xuqujeʼ we kkichap jun kaminaq, we neʼ pa kʼi qʼij kekun taj kepatanin pa ri loqʼalaj ja» (Levítico 21:1; Números 19:11, 16). ¿La ma ta qas qʼalaj che ri kʼambʼal noʼj xukoj ri Jesús xukʼut jujun jastaq che ketaʼm ri xetatabʼenik?

(Lucas 10:33-35) Petinaq jun aj Samar pa ri bʼe, xopan chunaqaj ri sokotajinaq. Are taq xrilo, xel ukʼuʼx che. 34 Xqebʼ rukʼ, xebʼubʼotzʼ ri e usokotajik, xukoj aceite rukʼ uwaʼl uva chke. Xuya chrij ri ukej, xukʼam bʼik pa jun ja oqxanibʼal, xrilij kʼut. 35 Chukabʼ qʼij kʼut, are taq xbʼek, xeresaj kebʼ pwaq, xuya che ri rajaw ri ja oqxanibʼal, xubʼij: ‹Chawilij ri achi. Ronojel ri kasach na, are taq kintzelej na uloq kintoj na chawe›.

nwtsty notas re etaʼmanik rech Lu 10:33, 34

ri Samaritano: Kʼi mul ri e judíos itzel kekil ri e samaritanos xuqujeʼ kekichʼabʼej taj (Jn 4:9). Xuqujeʼ e kʼo jujun judíos kkikoj ri tzij ‹samaritano› rech kkikʼutu che keyoqʼonik xuqujeʼ kkixutuj jun winaq (Jn 8:48). Ri kukʼut ri wuj ubʼiʼ Misná, kʼo jun ajtij judio (o rabino) kubʼij: ‹ri winaq che kutij ri kiwa ri e samaritanos kjunamataj rukʼ ri kutij utiʼjol aq› (Shebiit 8:10). E kʼi winaq e judíos nim ta kkil wi ri kkibʼan ri samaritanos xuqujeʼ kkiya ta bʼe chke che kechakunik. Rumal che Jesús retaʼm che ri e judíos itzel kekil ri e samaritanos, xukoj wajun kʼambʼal noʼj —ri kʼambʼal noʼj re ri utz achi samaritano— rech kukʼut jun nimalaj etaʼmanik.

xebʼubʼotzʼ ri e usokotajik, xukoj aceite rukʼ uwaʼl uva chke: Ri utzalaj ubʼixik kubʼan ri ajkun Lucas junam rukʼ ri kunanik che kyaʼ chke ri e sokotajik pa taq ri uqʼij. Ri aceite xuqujeʼ ri vino are jujun taq kunabʼal che kkoj che ri sokotajik. Jujun taq mul kkoj ri aceite rech kutzirik (chawilaʼ Isa 1:6), ri vino kukunaj xuqujeʼ kuchʼuchʼujisaj. Lucas kubʼij xuqujeʼ che ri samaritano xeʼubʼotzʼ ri usokotajik rech knimataj taj.

jun ja oqxanibʼal: Ri tzij griega che kojom che «mesón» literalmente kraj kubʼij «kʼolbʼal jachiʼ konojel kekʼam wi xuqujeʼ keʼoqxanix wi», kraj kubʼij, jachiʼ kyaʼ wi kikʼolbʼal ri e bʼenaq che ubʼanik jun kiviaje xuqujeʼ chke ri e kichikop. Ri oqxaninel kutzujuj jastaq che kajwataj chke ri e winaq che kekanaj rukʼ xuqujeʼ, jujun taq mul, kyaʼ pwaq che rech keʼuchajij ri e winaq che keʼoqxaʼnix kan rukʼ.

(Lucas 10:36, 37) Ri Jesús xuchʼabʼej ri ajtij re ri pixabʼ: «¿Jas kabʼij at? ¿Jachin chke ri oxibʼ achijabʼ riʼ xux rajil utzʼaqat ri xqaj pa kiqʼabʼ elaqʼomabʼ?». 37 Ri areʼ xubʼij: «Are ri xel ukʼuʼx che». Kʼateʼ riʼ xubʼij ri Jesús che: «Jat, junam chabʼanaʼ».

w98-S 1/7 pág. 31 párr. 2

Jun achi samaritano xux utz ajil tzʼaqat

Ri kʼambʼal noʼj che xukoj Jesús kukʼut chqawach che ri winaq qastzij wi chi sukʼ xaq xiw ta kunimaj ri utaqonik ri Dios, xaneʼ xuqujeʼ kresaj uwach ri e ubʼantajik (Efesios 5:1). Jun kʼutbʼal, ri Biblia kukʼut chqawach che «ri Dios man jalan ta keril wi taq ri winaq» (Hechos 10:34). ¿La kqesaj uwach ri Dios pa wa taq jastaq riʼ? Ri utzalaj kʼambʼal noʼj re ri Jesús kukʼutu che rech kojux utz ajil tzʼaqat rajawaxik che kqil ta ri kitinamit, ri kibʼantajik xuqujeʼ ri kikojonik ri winaq rech kqabʼan utz chke. Ri qas utz, ri e cristianos kyaʼ ri taqanik chke che «kkibʼan ri utzil chke konojel winaq» xaq xiw ta chke ri e winaq ri junam ri kibʼanik kukʼ, ri kitinamit xuqujeʼ xaq xiw ta chke ri e qachalal (Gálatas 6:10).

Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ

(Lucas 10:18) Ri Jesús xubʼij chke: «In xinwil ri Satanás, je jas jun kaypaʼ xtzaq uloq chikaj».

nwtsty nota re etaʼmanik rech Lu 10:18

In xinwil ri Satanás, je jas jun kaypaʼ xtzaq uloq chikaj: Qas qʼalaj che Jesús xchʼaw chrij jun jastaq che xkʼulmataj pa jun chi tiempo, xchʼaw chrij ri resaxik lo ri Satanás pa ri kaj je ta neʼ tzʼaqatinaq chi ubʼanik. Apocalipsis 12:7-9 kchʼaw chrij ri chʼoʼj che kbʼan na riʼ pa ri kaj xuqujeʼ ri uchʼakik ri Satanás kʼo ubʼanik rukʼ ri ukʼiyik ri Ajawbʼal re ri Mesías. Rukʼ wariʼ Jesús xuya ubʼixik che pa ri chʼoj kʼo ta jun jastaq keʼutoʼ ri Satanás xuqujeʼ ri itzel taq uxlabʼal rech kekolotajik, junam rukʼ ri xubʼan che ukʼutik are chiʼ ri Dios xuya kunem chke ri e 70 ajtijoxelabʼ rech kkesaj itzel taq uxlabʼal, che xaq e winaq (Lu 10:17).

w08-S 15/3 pág. 31 párr. 12

Pixabʼ nim kibʼanik keʼesax pa ri wuj re Lucas

10:18. ¿Jas chrij tajin kchʼaw wi ri Jesús are chiʼ xubʼij chke ri e 70 rajtijoxelabʼ: «In xinwil ri Satanás, je jas jun kaypaʼ xtzaq uloq chikaj»? Jesús xubʼij taj che elesam chi lo ri Satanás pa ri kaj. Xaneʼ xchʼaw chrij ri qʼij che ktzʼaqat ubʼanik are chiʼ kojom chi che Ajawinel pa ri kaj pa ri 1914 (Apoc. 12:1-10). Kojkun taj kqaya uwiʼ ri kqabʼij chrij wajun jastaq, are chiʼ kojtzijon chrij jun jastaq che kkʼulmataj na pa ri petinaq. Are kʼu chiʼ Jesús xubʼij che qʼaxinaq chik, je ta neʼ xraj xukʼutu che qas kkʼulmataj na ri xubʼij.

(Lucas 11:5-9) Xuqujeʼ xubʼij ri Jesús chke: «Chibʼanaʼ chi kʼo jun chiwe, kabʼe rukʼ ri rachiʼl pa nikʼaj aqʼabʼ, kubʼij che: ‹Wachil, kinjal na oxibʼ kaxlanwa chawe. 6 Xopan kan jun wachiʼl wukʼ petinaq pa bʼe. Man kʼo ta kʼu jas kinya che›. 7 Ri rachiʼl kʼut kachʼaw uloq, kubʼij che: Mayaʼ latzʼ chwe. Tzʼapil chik ri uchiʼ ja, ri walkʼwal e qʼoyol chi wukʼ. Man kuyaʼ taj kinwalij che uyaʼik chawe›. 8 Kinbʼij chiwe chi, puneʼ man kawalijik che uyaʼik ri katzʼanon che rumal rech chi areʼ rachiʼl, kubʼan kʼu na rumal rech ri utaqalem, kuya kʼu na che ronojel ri kajwatajik. 9 Ri in kʼut kinbʼij chiwe: Chitaʼ, kayataj kʼu na chiwe. Chitzukuj, kiriq kʼu na. Chikʼorkʼaʼ ri uchiʼ ja, kajaqtaj kʼu na chiwach.

nwtsty notas re etaʼmanik rech Lu 11:5-9

Wachiʼl, kinjal na oxibʼ kaxlanwa chawe: Chke ri e winaq re ri tinamit re Oriente Medio, ri roqxaʼnixik jun winaq are jun jastaq che rajawaxik ktzʼaqatisaxik xuqujeʼ jun bʼantajik che kkikoj kichuqʼabʼ che ubʼanik, junam rukʼ ri kukʼut wajun kʼutunem riʼ. Xuqujeʼ are chiʼ ri winaq xaq kʼateʼ kopanik xuqujeʼ weneʼ nikʼaj aqʼabʼ, ri ajchaqʼe ri ja rajawaxik kuya kiwa ri keʼopanik. Wariʼ kukʼutu che ubʼanik jun viaje sibʼalaj kʼax pa taq uqʼij ri Jesús. Rumal riʼ, ri achi che kʼo pa ri kʼutunem kʼo ta xkunik xubʼano are xutaʼ toqʼobʼ che ri ukʼulja pa ri hora riʼ rech kutaʼ ri kaxlanwa che.

Mayaʼ latzʼ chwe: Ri kʼulja che kʼo pa ri kʼutunem qas ta kraj che kuya tobʼanik, xa ta rumal che ma ta kraj ktobʼanik, xaneʼ rumal che qʼoyol chik. Pa taq ri qʼij riʼ, ri e ja, más na ri e mebʼaʼ, xa jun nimalaj ja ubʼanom. Rumal laʼ, we ri achi kwalijik, weneʼ keʼukʼasuj ri ufamilia, xuqujeʼ ri e ralkʼwal, che tajin kewarik.

xkos ta che utaʼik: Ri tzij griega che xkoj chiʼ weneʼ literalmente kraj kubʼij «kumachʼ ta ribʼ» o «kʼo ta ukʼixibʼal». Are kʼu, pa wajun contexto riʼ, kukʼutu che xkʼistaj ta ukʼuʼx che utaʼik ri kraj. Ri achi re ri kʼutunem xkʼix ta che utaʼik rukʼ chuqʼabʼ ri kajwataj che. Jesús xubʼij chke ri e utijoxelabʼ che rajawaxik kkʼistaj ta kikʼuʼx che ubʼanik kichʼawem junam rukʼ ri xubʼan ri achi (Lu 11:9, 10).

23-29 RE JULIO

QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | LUCAS 12, 13

«Nim na iqʼij chkiwach kʼi chiʼochi»

(Lucas 12:6) ¿La ma ta kebʼ alaj taq pwaq ri xaʼ jubʼiqʼ kajil kekʼayix wi jobʼ chiochi? Man kʼo ta kʼu jun chke ksach ta pa ujolom ri Dios.

nwtsty nota re etaʼmanik rech Lu 12:6

e chiʼochi: Ri tzij griega strouthíon are jun tzij che kkoj che apachike alaj taq chikop ajuwokaj, are kʼu kʼi mul kkoj chke ri e chiʼochi, ri alaj chikop che ktijowik paqal ta más rajil.

(Lucas 12:7) Xuqujeʼ ne ri iwiʼ konojel e ajilatalik. Mixeʼj bʼa iwibʼ, are nim na iqʼij chkiwach kʼi chiʼochi.

nwtsty nota re etaʼmanik rech Lu 12:7

xuqujeʼ ri iwiʼ konojel e ajilatalik: Kbʼixik che pa ujolom jun winaq, xa jun calculo, kʼo más che cien mil wiʼaj. Retaʼmaxik che Jehová retaʼm ri e jastaq riʼ kukʼut chqawach che qas nim keril wi pa kijujunal ri rajtijoxelabʼ ri Jesús.

(Lucas 12:7) Xuqujeʼ ne ri iwiʼ konojel e ajilatalik. Mixeʼj bʼa iwibʼ, are nim na iqʼij chkiwach kʼi chiʼochi.

cl-S pág. 241 párrs. 4, 5

Kʼo ta kojesan pa ri uloqʼoqʼebʼal ri Dios

4 Nabʼe, ri Biblia qas kukʼutu che ri Dios nim keril wi ri rajpatanelabʼ. Jun kʼutbʼal, Jesús xubʼij: «¿La ma ta jun alaj pwaq kekʼayix wi kebʼ chiʼochi? Mawi kʼu jun chke katzaq pa ulew, we ta ma ta are ri urayibʼal ri iTat. E ta kʼu lo ri ix, konojel ri iwiʼ e ajilatalik. Je kʼu riʼ mixeʼj iwibʼ; are kʼu ri ix kʼo na iwajil chkiwach kʼi chiʼochi» (Mat 10:29-31). Chqachomaj ri xubʼan ri e tzij pa ri kikʼaslemal ri xetatabʼen pa ri nabʼe siglo.

5 Kimik weneʼ kqachomaj kʼo ta jun winaq riʼ kuloqʼ jun alaj chiʼochi. Are kʼu, ojer ri alaj chikop riʼ ktijowik, are ri paqal ta rajil pa ri kʼaybʼal: e kebʼ chuwach jun alaj pwaq. Xuqujeʼ Jesús xubʼij che ri winaq che keʼuloqʼ bʼi kajibʼ chiʼochi kyaʼ jobʼ che rumal che kyaʼ ksipax bʼi jun che, jeʼ ta neʼ che kʼo ta rajil. Pa neʼ ri e winaq kkibʼan chke ri e alaj taq chikop riʼ che kʼo ta kajil, ¿jas kubʼan ri bʼanal ke che kilik? Kʼo ta nijun chke [xuqujeʼ ri xa ksipax bʼik] ksach che ri Dios, je riʼ xubʼij ri Jesús (Lucas 12:6, 7). Weneʼ kojkunik kqachʼobʼ ri xraj Jesús xukʼutu: We Jehová jeʼ waʼ kubʼan che rilik jun alaj chiʼochi, kubʼan más utz che rilik ri winaq. Junam rukʼ ri xukʼut ri Cristo, ri qaTat qas retaʼm ri qabʼanik. Qastzij wi, retaʼm ri rajilabʼal ri qawiʼ kʼolik.

Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ

(Lucas 13:24) «Chikojoʼ ichuqʼabʼ rech kixok pa ri uchiʼja ri chʼutin uwach. Kinbʼij kʼu chiwe chi e kʼi kakitzukuj kokik, man kekun ta kʼut».

nwtsty notas re etaʼmanik rech Lu 13:24

Chikojoʼ ichuqʼabʼ: O «Chitaqej ukowirisaxik ri ichuqʼabʼ rukʼ kochʼonik». Ri utaqanik ri Jesús kubʼij che rajawaxik kqakoj qachuqʼabʼ rukʼ ronojel qanimaʼ rech kojok pa ri uchiʼ ja che latzʼ uwach. Rumal ri contexto, nikʼaj chik wuj kkikoj nikʼaj chi tzij che ubʼixik junam rukʼ «chikojoʼ ronojel ri ichuqʼabʼ» o «chibʼanaʼ ronojel ri kixkun che ubʼanik». Ri tzij griego agonízomai kʼo ubʼanik rukʼ ri sustantivo agón, che amaqʼel xkoj che ri kkibʼan ri atletistas rech kechʼakanik. Pa Hebreos 12:1, wajun sustantivo riʼ kkoj che jun kʼambʼal tzij chiʼ kchʼaw chrij ri «xikʼinem» rech ri kʼaslemal. Kʼo jujun taq mul, xuqujeʼ kchʼaw chrij nikʼaj chi jastaq, junam rukʼ ri «tijow chuqʼabʼ» (Flp 1:30; Col 2:1) o «kkʼistaj ta akʼuʼx» (1Ti 6:12; 2Ti 4:7). Xuqujeʼ wajun tzij griego riʼ tajin kubʼij «ri kkisukʼumaj kibʼ che utijik kichuqʼabʼ che chʼakanik pa jun naqʼatisanik» (1Co 9:25), «utijik chuqʼabʼ» (Col 1:29; 4:12; 1Ti 4:10) xuqujeʼ «utijik qʼij» (1Ti 6:12). Rumal che wajun tzij riʼ kchʼaw ta chrij ri kkibʼan ri atletistas rech kechʼakanik, e kʼo nikʼaj winaq che nim ketaʼmabʼal kkibʼij che ri ukojik chuqʼabʼ che tajin kchʼaw wi ri Jesús kjunamisax rukʼ ri nimalaj chuqʼabʼ che kukoj ri atleta rech kchʼakanik.

(Lucas 13:33) Rajawaxik kʼut kamik, chweʼq, kabʼij kinbʼin na. Man yaʼtal ta kʼut chi kakamisax jun qʼaxal tzij we ta ma ta pa Jerusalén.

nwtsty nota re etaʼmanik rech Lu 13:33

Man yaʼtal ta kʼut: O «kuya taj kchomaxik». Kʼo ta jun bʼim kan pa ri Biblia che kuya ubʼixik che ri Mesías kkam pa Jerusalén, are kʼu ri Daniel 9:24-26 kkunik kuya jujun taq etaʼmanik chqe chrij wa riʼ. Xuqujeʼ, ri e 71 achijabʼ che e kʼo pa ri jupuq re ri Sanedrín, che are ri unimal ri qʼatal taq tzij re ri tinamit judío, kkimulij kibʼ pa Jerusalén, jachiʼ kqʼat wi tzij pa kiwiʼ ri winaq che kkijaluj kibʼ chi e qʼaxal taq tzij. Rumal laʼ, we ri e judíos kkaj kkikamisaj jun ajqʼaxal tzij, más na we are ri Mesías, keyeʼxik che kbʼan pa wajun tinamit riʼ. Weneʼ, Jesús xuqujeʼ retaʼm che Jerusalén are ri tinamit jachiʼ kyaʼ wi ri tabʼal toqʼobʼ xuqujeʼ ri kkamisax wi ri alaj chij re pascua. Ri e bʼantajinaq kukʼutu che xetzʼaqat ri e utzij ri Jesús. Xopan chuwach ri Sanedrín xuqujeʼ xqʼat tzij pa uwiʼ. Chilaʼ, chrij ri tinamit re Jerusalén, xkamisaxik junam rukʼ jun alaj chij re ri pascua (1Co 5:7).

30 RE JULIO KOPAN 5 RE AGOSTO

QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | LUCAS 14-16

«Ri kʼambʼal noʼj chrij ri ala ri xusach uwach ri rechbʼal»

(Lucas 15:11-16) Xubʼij ri Jesús: «Kʼo jun achi kʼo kebʼ ukʼojol. 12 Ri chaqʼaxel xubʼij che ri utat: ‹Tat, yaʼ la chwe ri kinwechbʼej na che ri qʼinomal›. Ri achi xujach kʼu ri jastaq rech chkiwach ri e ukʼojol. 13 Okʼowinaq chi kebʼ oxibʼ qʼij, ri chaqʼaxel ukʼojol xumulij bʼik ri pwaq, xbʼe naj pa jun ulew chik. Chilaʼ kʼut xaq xusachilaʼ wi ri uqʼinomal, xubʼan ronojel jas ri urayinik. 14 Are taq ronojel usachom chik uwach xpe jun nimalaj wiʼjal pa ri ulew riʼ. Ri ala xux mebʼaʼ, man kʼo ta chi kʼo rukʼ. 15 Xbʼek, xutzukuj uchak rukʼ jun achi re ri ulew jawijeʼ ri kʼo wi. Ri xutaq bʼik pa ri rulew che kiyuqʼuxik aq. 16 Sibʼalaj kurayij kutij ri rij kinaqʼ ri kkitij ri aq. Man kʼo ta kʼu jun kyoʼw ta che.

nwtsty notas re etaʼmanik rech Lu 15:11-16

Kʼo jun achi kʼo kebʼ ukʼojol: Ri kʼambʼal noʼj chrij ri ala ri xusach uwach ri rechbʼal, o ri kʼojol sachinaq, sibʼalaj nim ubʼanik rumal kʼi jastaq. Sibʼalaj nim ubʼanik rumal che are jun chke ri e kʼambʼal noʼj más nim xubʼij ri Jesús xuqujeʼ rumal che sibʼalaj kkaj kibʼ ri e familias che e kʼo chupam. Pa ri nikʼaj chik e kʼambʼal noʼj, Jesús xchʼaw chrij jastaq che kʼo ta kikʼaslemal, junam rukʼ jalajoj taq uwach ijaʼ o ulew, o sukʼ achilanik, junam ri kʼo chkixoʼl ri ajaw rukʼ ri e rajchakibʼ (Mt 13:18-30; 25:14-30; Lu 19:12-27). Are kʼu, pa wajun kʼambʼal noʼj riʼ, Jesús tajin kchʼaw chrij ri nimalaj achilanik che kʼo chkixoʼl ri tat kukʼ ri e ukʼojol. Weneʼ, e kʼi chke ri xkitatabʼej ri bʼantajik riʼ xkʼojiʼ ta jun kitat che sibʼalaj kloqʼoqʼenik. Wajun kʼambʼal noʼj riʼ kukʼut ri nimalaj uloqʼoqʼenik ri qaTat che kʼo pa ri kaj xuqujeʼ che kel ukʼuʼx chke ri e ralkʼwal che e kʼo pa ri uwach Ulew, kchʼaw chkij ri e kʼo pa ri utinamit xuqujeʼ ri keʼel bʼik, are kʼu ketzalij loq.

ri chaqʼaxel: Ri kukʼut ri Taqanik re ri Moisés, che ri nabʼeʼal kyaʼ wi ri unimal ri echabʼal (Dt 21:17). Rumal laʼ, we ri kʼojolaxel nim pa wajun kʼambʼal noʼj are ri nabʼeʼal, ri echebʼal che xyaʼ che ri chaqʼaxel are unikʼajil ri xyaʼ che ri nabʼeʼal.

xusachilaʼ: Ri tzij griega che kkoj chiʼ literalmente kraj kubʼij «jabʼuxik (pa jalajoj taq kʼolbʼal)» (Lu 1:51; Hch 5:37). Pa Mateo 25:24, 26 kkoj ri tzij che «ukʼaqik». Pa wajun bʼantajik, kkoj che ubʼixik che ksach uwach.

jun kʼaslemal rukʼ itzel taq rayinik: O xuqujeʼ «kʼo ta ujikʼik [ibʼ pa] ri kʼaslemal» che ubʼanik jastaq che rajawaxik taj. Pa Efesios 5:18, Tito 1:6 xuqujeʼ 1 Pedro 4:4, kkoj jun tzij che junam kraj kubʼij. Junam rukʼ ri tzij griega che kubʼij usachik o uloqʼik jastaq che rajawaxik taj, e kʼo nikʼaj Biblias che kkibʼij pa jun chi tzij junam rukʼ «kʼo jun kʼaslemal che ktaqan ta pa uwiʼ chibʼil ribʼ».

kiyuqʼuxik aq: Ri Taqanik kubʼij che ri e awaj riʼ e tzʼil, rumal laʼ chke ri judíos wajun chak riʼ itzel xuqujeʼ kʼixbʼal (Le 11:7, 8).

ri rij kinaqʼ: Ri uwach, o rij ri algarroba kaq kkaʼyik junam rukʼ ri tzʼuʼm xuqujeʼ kjunamataj rukʼ jun koʼt ukʼaʼ, junam rukʼ ri kubʼij ri ubʼiʼ pa griego (kerátion, literalmente, «alaj ukʼaʼ»). Ri algarrobas kekoj na kimik pa kʼi taq lugares rech ketzuqbʼex ri e wakax, e kej xuqujeʼ ri e aq. Rukʼ ri xubʼan ri ala che xraj xutij re ri kkitij ri e aq kukʼutu che qas nim ri kʼax xuriqo (chawilaʼ ri nota re ri etaʼmanik rech Lucas 15:15).

(Lucas 15:17-24) Xul kʼu ri ala pa saq, xubʼij: ‹¡Kʼo kʼi rajchakibʼ ri nutat, sibʼalaj kʼo ri kkitijo. Ri in kʼut waral kinkʼam rumal ri wiʼjal! 18 Kinwalijik, kinbʼe na rukʼ ri nutat, kinbʼij kʼu na che: ‹Tat, in makuninaq chuwach ri Dios xuqujeʼ chwach la. 19 Man taqal ta chik kbʼij ta kʼojol la chwe. Bʼanaʼ la chi kinux je jas jun chke ri ajchakibʼ la. 20 Xwalij ri ala, xbʼe rukʼ ri utat. Kʼa kʼo kʼu chi naj, xilitaj apan rumal ri utat. Ri areʼ kʼut xel ukʼuʼx che, xxikʼinik xbʼek, xuqʼaluj ri ala, xutzʼumaj. 21 Ri ukʼojol xubʼij che: ‹Tat, in makuninaq chuwach ri Dios xuqujeʼ chwach la. Man taqal ta chik kbʼij ta kʼojol la chwe›. 22 Are kʼu ri utat xubʼij chke ri pataninel taq rech: ‹Chiwesaj uloq ri utzalaj atzʼyaq, chikojoʼ che. Chikojoʼ mulqʼabʼ che ri uqʼabʼ. Chikojoʼ xajabʼ chke ri raqan. 23 Chikʼamaʼ uloq ri alaj chom amaʼ wakax, chipilaʼ. ¡Chujwoq, chujkikot kʼut qabʼanaʼ nimaqʼij! 24 Rumal rech chi we nukʼojol riʼ kaminaq chik, xkʼastaj kʼu uloq, xsach na, xriqtaj kʼut›. Xkichaplej kʼu nimaqʼij.

nwtsty notas re etaʼmanik rech Lu 15:17-24

chwach la: O «chawach». Ri preposición griega enópion, che kraj kubʼij literalmente «chuwach ri» o «chuwach areʼ», kkoj pa ri Septuaginta pa 1 Samuel 20:1. Pa riʼ jun versículo, David kutaʼ che ri Jonatán: «¿Jas ri mak ri nubʼanom chuwach ri atat, rech kutzukuj nukamisaxik?».

ajchakibʼ: Are chiʼ xtzalij cho rachoch, ri chaqʼaxel uchomam chik che kutaʼ toqʼobʼ che ri utat rech kukʼulaj chi jumul pa ri rachoch, are kʼu junam ta chi rukʼ ralkʼwal, xaneʼ kjunamataj rukʼ jun ajchak. Ri e ajchakibʼ junam ta kukʼ ri e ajpatanelabʼ, ri e ajchakibʼ keʼil taj che rajawaxik e jun kekʼojiʼ pa ja, xaneʼ e ajchakibʼ che ronojel ta qʼij kʼo kichak (Mt 20:1, 2, 8).

xutzʼumaj: O xuqujeʼ «xutzʼumaj rukʼ loqʼoqʼenik». Junam rukʼ, ri tzij griega che kkoj chiʼ, are «nojimal kutzʼumaj rukʼ loqʼoqʼenik» are jun ubʼanik ri ukʼutik ri nim kunaʼ ri winaq chupam ri verbo philéo che jujun taq mul kraj kubʼij «utzʼumaxik» (Mt 26:48; Mr 14:44; Lu 22:47), are kʼu pa ronojel kraj kubʼij «kʼo loqʼoqʼenik che» (Jn 5:20; 11:3; 16:27). Are chiʼ xukʼulaj chi jumul ri ralkʼwal rukʼ loqʼoqʼenik, qas qʼalaj che ri tatixel pa wajun kʼutunik riʼ sibʼalaj kraj che ri ralkʼwal kuya kan ri umak xuqujeʼ ktzalij lo pa ri rachoch.

kbʼij kʼojol la chwe: Kʼo jujun wuj tzʼibʼam che kukoj ri e tzij «bʼanaʼ la chi kinux je jas jun chke ri ajchakibʼ la», are kʼu kʼo chi jujun taq wuj más ojer chi tzʼibʼam xuqujeʼ nim keʼil wi kumal ri winaq che kikojom taj. Jujun taq winaq kkichomaj che wa taq tzij riʼ xkojik rech kjunamisax rukʼ Lucas 15:19. Are waʼ ri rumal che kukoj ta ri revisión re 2013 re ri Traducción del Nuevo Mundo pa inglés.

utzalaj atzʼyaq [...] mulqʼabʼ [...] xajabʼ: Wajun utzalaj atzʼyaq are ta xaq apachike jastaq, are ri qas utz, weneʼ are jun jeʼlalaj atzʼyaq tʼisom rukʼ qʼabʼaj, junam rukʼ ri kyaʼ che jun winaq nim ubʼanik. Are chiʼ xukoj jun mulqʼabʼ che ri ukʼojol che uyaʼom kan ri umak, ri tataxel xukʼutu che xukuy umak, che sibʼalaj kraj xuqujeʼ kʼo upatan, nim kril wi xuqujeʼ nim ubʼanik chuwach. Jun pataninel kukoj ta mulqʼabʼ xuqujeʼ xajabʼ. Kraj kubʼij che ri tataxel xuqʼalajisaj che, pa riʼ jun qʼij, ri ukʼojol are jun na chke ri e kʼo pa ri ufamilia.

(Lucas 15:25-32) Ri kʼojolaxel nabʼeʼal kʼo pa ri juyubʼ. Are taq petinaq xnaqajin che ri ja, xuta ri qʼojom, xuqujeʼ ri xojowem. 26 Xusikʼij jun chke ri alabʼom, xukʼot uchiʼ jas ri katajin kbʼanik. 27 Ri areʼ xubʼij che: ‹Ulinaq ri achaqʼ. Ri atat xupil ri alaj chom amaʼ wakax, rumal rech chi utz uwach xulik›. 28 Sibʼalaj kʼu xpe royowal ri nabʼeʼal, chi man kraj taj kok bʼik. Xel kʼu uloq ri utat che ubʼochiʼxik. 29 Ri ala xubʼij kʼu che ri utat: ‹Chilampeʼ la, kʼi junabʼ lal nupatanim, amaqʼel kinnimaj ri taqanik la. Mawi jumul kʼut yoʼm la jun alaj kʼisikʼ chwe, rech kinbʼan nimaqʼij kukʼ ri wachil. 30 Aretaq kʼut xpe we kʼojol la riʼ, ri xusachalaʼ ri jastaq ech la kukʼ ixoqibʼ kech nim chʼutin, xpil kʼu la ri alaj chom amaʼ wakax che›. 31 Ri utat xubʼij che: ‹Nukʼojol, ri at amaqʼel at kʼo wukʼ, konojel ri jastaq wech e awech. 32 Rajawaxik ubʼanik nimaqʼij, rajawaxik chi kujkikotik, rumal rech chi we achaqʼ riʼ ri kaminaq chik, xkʼastaj kʼut. Xsach na, xriqtaj kʼut›».

Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ

(Lucas 14:26) «We kʼo jun kpe wukʼ, ma ta kʼu in loqʼ chuwach, chuwach ri utat, unan, rixoqil, ralkʼwal, rachalal, ranaʼbʼ xuqujeʼ ne ri ukʼaslemal, man kkun taj kux nutijoxel.

nwtsty nota re etaʼmanik rech Lu 14:26

chawetzelaj: Pa ri Biblia, ri tzij «etzelanik» kʼo kʼi taq ukojik. Kkoj che ukʼutik jun bʼantajik che kunaʼ jun winaq rukʼ itzelal xuqujeʼ kukʼam bʼi che ubʼanik kʼax che jun chi winaq. Xuqujeʼ kchʼaw chrij ri muluw kʼuʼx kunaʼ jun winaq che jun chik, che jun jastaq xuqujeʼ kʼo ta jun mul kraj kril uwach. Are kʼu, xuqujeʼ kraj kubʼij «xaq jubʼiqʼ loqʼoqʼebʼal». Jun kʼutbʼal, are chiʼ ri Biblia kubʼij che ri Jacob kretzelaj ri Lea are kuloqʼoqʼej ri Raquel, are kuya ubʼixik che ri Jacob xa jubʼiqʼ kuloqʼoqʼej ri Lea chuwach ri Raquel (Gé 29:31; Dt 21:15). Wajun tzij xaq junam kkoj che ri kraj kubʼij pa nikʼaj chi wuj judíos re ojer kanoq. Are kʼu, Jesús xraj taj xubʼij chke ri rajtijoxelabʼ che kkinaʼ itzelal chkij ri e kifamilias xuqujeʼ chibʼil kibʼ e areʼ, rumal che are ta waʼ ri kukʼut ri Utzij ri Dios (chajunamisaj rukʼ Mr 12:29-31; Ef 5:28, 29, 33). Pa wajun contexto riʼ, ri tzij «etzelanik» kraj kubʼij che «xa jubʼiqʼ loqʼoqʼebʼal».

(Lucas 16:10-13) Apachin ri jik chrij ri jubʼiqʼ, ri areʼ jik xuqujeʼ chrij ri kʼi. Apachin kʼu ri man sukʼ taj chrij ri jubʼiqʼ, xuqujeʼ man sukʼ taj chrij ri kʼi. 11 We man ix jik chrij ri qʼinomal aj uwach ulew, ¿la kjach ta lo ri qas qʼinomal pa iqʼabʼ? 12 We man ix jik chrij ri jastaq re jun chik, ¿la kyaʼ ta kʼu lo ri qas iwech? 13 Man kʼo ta jun ajchak kkun che kipatanixik kebʼ rajaw. Kretzelaj kʼu na uwach ri jun, kuloqʼoqʼej kʼu na ri jun chik; o utz kubʼan che ri jun, man nim ta kril wi ri jun chik. Man kixkun ta che upatanixik ri Dios xuqujeʼ che upatanixik ri qʼinomal».

w17.07-S pág. 8 párrs. 7, 8

Chqatzukuj ri qastzij qʼinomal

7 (Chasikʼij uwach Lucas 16:10-13). Ri ajchajinel re ri kʼutunem xeʼutzukuj rachiʼl rech kuriq utzil. Are kʼu, Jesús xubʼij chke ri rajtijoxelabʼ che kkibʼan kachiʼl pa ri kaj xa ta rumal che kʼo kkaj. Ri e nikʼaj chi versículos kkikʼutu che ri xraj xukʼutu are che ri kqabʼan che ukojik ri «qʼinomal aj uwach Ulew» kkʼutuwik we oj sukʼ che ri Dios o je taj.

8 Jun ubʼanik kqakʼutu che oj sukʼ are kqakoj ri jastaq kʼo qukʼ che uyaʼik tobʼanik che ri utzijoxik ri utzij ri Dios pa ronojel uwach Ulew che xuya kan ubʼixik ri Jesús (Mat. 24:14). Chqilampeʼ ri kkibʼan jujun qachalal che. Pa ri tinamit re India, jun alaj ali kʼo jun alaj ukaxon rech xumulibʼej wi upwaq. Xuqujeʼ xuloqʼ ta chiʼ etzʼabʼaʼl. Are chiʼ ri alaj kaxon xnojik, xusipaj ri urajil che uyaʼik tobʼanik pa ri predicación. Xuqujeʼ pa wajun tinamit riʼ, jun qachalal che kʼo jun tikbʼal ucocos xuqujeʼ xukʼut ri «utzalaj unoʼj». Areʼ xusipaj kʼi taq cocos pa ri oficina re traducción re ri chʼabʼal malayálam. Kubʼij rumal che pa ri oficina kajwatajik, xuchomaj che are utz kusipaj chke chuwach kuya pwaq rech kkiloqʼo. Junam rukʼ wariʼ, ri e qachalal re Grecia kkisipaj aceite re oliva, queso xuqujeʼ nikʼaj chi jastaq ktijowik chke ri qachalal e kʼo pa Betel.

    E wuj pa quiché (1993-2025)
    Uk'isik sesión
    Umajixik sesión
    • quiché
    • Chataqa b'ik
    • Ri qas utz kawilo
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ri kta' chawe rech kakojo
    • Keta'max ta ri xatz'ib'aj
    • Configuración de privacidad
    • JW.ORG
    • Umajixik sesión
    Chataqa b'ik