Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos
3-9 RE DICIEMBRE
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | HECHOS 9-11
«Jun chʼujalaj achi kux utzalaj rajpatanel ri Dios»
(Hechos 9:1, 2) Areʼ kʼu ri Saulo man utanabʼam ta ukojik xibʼin ibʼ re kamikal chke ri kojonelabʼ che ri Ajawaxel. Rumal riʼ, xbʼe che utzijobʼexik ri kinimal ri e kojol tabʼal toqʼobʼ. 2 Xeʼutaʼ wuj chke ri qʼatbʼal taq tzij rech kbʼe pa taq ri ja ri kkitijoj wi kibʼ ri aj judeyibʼ ri e kʼo pa Damasco, che kitzukuxik ri kitaqem ri Kʼakʼ Bʼe, chi achijabʼ chi ixoqibʼ, yutuyuj ta kʼut keʼukʼam ta uloq pa Jerusalén.
bt-S pág. 60 párrs. 1, 2
«Ri komon kojonelabʼ [...] e kʼo pa jamaril»
RI E achijabʼ e kʼo chi naqaj che Damasco rukʼ itzel taq chomanik: kkaj kkesaj ri e rajtijoxelabʼ ri Jesús pa taq ri kachoch, kekiya pa kʼixbʼal xuqujeʼ keyut bʼik rech kekʼam bʼi pa Jerusalén rech kqʼat tzij pa kiwiʼ rumal ri Sanedrín.
2 Ri kkʼamow bʼe pa kiwiʼ ri e winaq riʼ are ri Saulo, che ajmak che kikamikal e kʼi winaq. Majaʼ naj xkikotik are chiʼ xeril ri e rachiʼl, rukʼ nimalaj koyowal, xkikamisaj ri Esteban rukʼ abʼaj, ri sukʼalaj rajtijoxel ri Cristo (Hech. 7:57–8:1). Chiʼ xqʼax ri tiempo, xumajij jun nimalaj chʼoj chkij ri e cristianos re Jerusalén. Kkikot ta rukʼ wariʼ, kimik kraj kresaj pa ronojel lugar ri jupuq che sibʼalaj kril rukʼ itzelal, che etaʼmatal uwach rukʼ ri bʼiʼaj Bʼe (Hech. 9:1, 2).
(Hechos 9:15, 16) Xubʼij ri Ajawaxel che: «Jat. Nuchaʼom kʼut we achi riʼ rech kinuqʼalajisaj chkiwach ri winaq ri e re juleʼ nimaʼq taq tinamit chik, chkiwach ri ajawinelabʼ xuqujeʼ chkiwach ri aj israelibʼ. 16 Kinkʼut kʼu na chuwach joropaʼ ri kʼiʼalaj kʼax kuriq na rumal rech ri nubʼiʼ».
w16.06-S pág. 7 párr. 4
Nim chqilaʼ wi che Jehová are ri ajbʼanol qe
4 Jehová kril ta ri qabʼanik are chiʼ kojrilo. Are kril ri qanimaʼ, ri qas qabʼantajik (chasikʼij uwach 1 Samuel 16:7b). Qas xqʼalajin wariʼ are chiʼ xbʼan ri congregación cristiana. Jehová xubʼano che ri e winaq, che chkiwach ri e nikʼaj chik kʼo ta kipatan, keqebʼ rukʼ xuqujeʼ rukʼ ri uKʼojol (Juan 6:44). Jun chke ri e winaq riʼ are jun fariseo ubʼiʼ Saulo, che are ‹xretzʼebʼej uwach ri Dios, xuyoqʼo, xuqujeʼ xubʼan kʼax› (1 Tim. 1:13). Chuwach ri Jehová, ri kril «ri e chomanik», ri Saulo are ta jun winaq che kʼo ta upatan (Prov. 17:3). Xaneʼ, xrilo che xaq junam rukʼ jun xaqʼoʼl che kuya ksukʼumaxik xuqujeʼ che kuya kbʼan jun jeʼlalaj kʼolbʼal che, ‹che chaʼom› rech kuya ubʼixik ri utzij ri Dios chke «ri winaq ri e re juleʼ nimaʼq taq tinamit chik, chkiwach ri ajawinelabʼ xuqujeʼ chkiwach ri aj israelibʼ» (Hech. 9:15). Dios xril ri kʼo pa kanimaʼ junam rukʼ «jun bʼoʼj ri nim uqʼij ri kkoj wi» e jujun chke are e qʼabʼarelabʼ, elaqʼomabʼ o kibʼanom imoralidad sexual (Rom. 9:21; 1 Cor. 6:9-11). Are chiʼ xketaʼmaj ri qastzij chrij ri Utzij ri Dios xuqujeʼ xkibʼan ko ri kikojonik, xkiya bʼe che Jehová kusukʼumaj ri kikʼaslemal.
(Hechos 9:20-22) Chanim ri Saulo xutzijoj ri Jesús chke ri winaq pa taq ri ja ri kkitijoj wi kibʼ ri aj judeyibʼ che ri pixabʼ. Xubʼij chi ri Jesús are ri uKʼojol ri Dios. 21 Konojel ri xkitatabʼej ri utzij, xemayinik, xkibʼij: «¿La ma ta areʼ waʼ xbʼanow kʼax chke ri winaq pa Jerusalén ri kkinaʼtaj ri ubʼiʼ ri Jesús? ¿La ma ta xuqujeʼ petinaq waral che kiyutik bʼik keʼukʼam kʼu bʼik chkiwach ri e kʼamal kibʼe ri kojol tabʼal toqʼobʼ?». 22 Are kʼu ri Saulo sibʼalaj xukoj uchuqʼabʼ, xsach kikʼuʼx ri aj judeyibʼ ri e kʼo pa Damasco, xukʼut kʼu chkiwach chi qastzij ri Jesús are ri Cristo.
bt-S pág. 64 párr. 15
«Ri komon kojonelabʼ [...] e kʼo pa jamaril»
15 Are chiʼ ri achi che ojer xubʼan kʼax xumaj ubʼixik chrij ri Jesús pa taq ri sinagogas, ¡sibʼalaj xkimayo, kkikoj taj xuqujeʼ weneʼ xpe koyowal ri e judíos! Xkichomaj: «¿La ma ta areʼ waʼ xbʼanow kʼax chke ri winaq pa Jerusalén ri kkinaʼtaj ri ubʼiʼ ri Jesús?» (Hech. 9:21). Rech kuya ubʼixik chke ri rumal che xukʼex ri ukʼaslemal, ri Saulo «xukʼut kʼu chkiwach chi qastzij ri Jesús are ri Cristo» (Hech. 9:22). Are kʼu ri retaʼmanik are ta jun lawe che kujaq ronojel ri e uchiʼja. Rumal laʼ, xkun taj xujaq ri kichomanik rumal che tzʼapital rumal ri e jastaq che e naqʼatal che ubʼanik xuqujeʼ ri kanimaʼ che nojinaq che nimal. Rukʼ ronojel wariʼ, Saulo xuya ta kan ri uchak.
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Hechos 9:4) Xtzaq kʼu ri Saulo pa ulew, xutaʼ jun chʼabʼal ri xubʼij che: «Saulo, Saulo, ¿jasche kabʼan kʼax chwe?».
bt-S págs. 60, 61 párrs. 5, 6
«Ri komon kojonelabʼ [...] e kʼo pa jamaril»
5 Are chiʼ ri Jesús xuqʼatej ri Saulo pa ri bʼe re Damasco, xutaʼ ta che: «¿Jasche tajin kabʼan kʼax chke ri wajtijoxelabʼ?», xaneʼ xubʼij: «¿Jasche kabʼan kʼax chwe?» (Hech. 9:4). Rukʼ ri kʼutbʼal riʼ, Cristo kunaʼ che ri e kʼax kkiriq ri e rajtijoxelabʼ e rech areʼ (Mat. 25:34-40, 45).
6 Rumal laʼ, we jun tajin kuriq kʼax rumal che tajin kukʼut sukʼilal che ri Cristo, utz kuchomaj che ri Jesús xuqujeʼ ri uTat tajin kkil ri tajin kukʼulmaj (Mat. 10:22, 28-31). Qastzij wi, weneʼ chanim taj kkesaj ri kʼax. Chnaʼtaj chqe, che ri Ralkʼwal ri Dios xrilo che Saulo xtobʼan che ukamisaxik ri Esteban xuqujeʼ xeʼesax pa kachoch ri e cristianos re Jerusalén (Hech. 8:3). Pa ri tiempo riʼ Jesús kʼo ta xubʼano, are kʼu xuya ri uchuqʼabʼ ri Dios chke rech kekunik keʼux sukʼ.
(Hechos 10:6) Ri roqxanim ribʼ cho rachoch jun Simón chik, ri qʼulul rismal tzʼum. Kʼo ri rachoch chuchiʼ ri plo».
nwtsty nota re etaʼmanik rech Hch 10:6
Simón, ri qʼulul rismal tzʼum: Ri e qʼulul rismal tzʼum are kechakun rukʼ ri kismal ri e chikop are kkikoj chun rech kkesaj ronojel ri rismal, ri tyoʼjil che kkanaj kan chrij xuqujeʼ rech kel ri xepo chrij. Rech kbʼan jastaq re tzʼum che, xuqujeʼ kkikunaj ri tzʼum rukʼ jun kunabʼal bʼanom che qʼayes. Wariʼ kubʼano che kresaj ri uchuwal xuqujeʼ kajwataj kʼi joron che, weneʼ are rumal laʼ che kʼo ri rachoch ri Simón chuchiʼ ri mar, weneʼ naqaj che Jope. Junam che kubʼij ri taqanik che xyaʼ che ri Moisés, ri kechakun chrij ri e chikop che e kaminaq chik are e tzʼil (Le 5:2; 11:39). Rumal laʼ, e kʼi e judíos itzel kkil ri e qʼulul rismal tzʼum xuqujeʼ kʼo ta jun riʼ chke kkanaj kan pa kachoch. Xuqujeʼ, pa ri Talmud kubʼij che ri chak riʼ are más kʼax chuwach uyakik nim chulaj. Are kʼu, pa neʼ kʼo ri kʼax riʼ Pedro xuya taj che rumal wariʼ kkanaj ta pa ri rachoch Simón. Rukʼ wariʼ xukʼutu che utz ri uchomanik, xuqujeʼ wariʼ xutoʼ rech kkunik kubʼan chi jun chi chak pa ri petinaq: che kbʼe pa ri rachoch jun winaq che judío taj. E jujun winaq che nim ri ketaʼmabʼal kkibʼij che ri tzij griega rech «qʼulul rismal tzʼum» (byrseús) are jun chi bʼiʼaj kkoj che ri Simón.
10-16 RE DICIEMBRE
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | HECHOS 12-14
«Bernabé xuqujeʼ Pablo kebʼe pa naj taq tinamit che kkitoʼ ri e winaq rech keʼux ajtijoxelabʼ»
(Hechos 13:2, 3) Pa jun qʼij ktajin kkiqʼijilaj ri Ajawaxel, man ktajin kewaʼ taj, xubʼij kʼu ri Ruxlabʼal ri Dios chke: «Cheʼitasaʼ chwe ri Bernabé xuqujeʼ ri Saulo che ri chak ri e nusikʼim wi». 3 Are taq kʼut, bʼantajinaq chik ri chʼawem rukʼ Dios xuqujeʼ bʼantajinaq chik ri man utijowik ta wa, xekiya ri kiqʼabʼ pa kiwiʼ, xekijach bʼik.
bt-S pág. 86 párr. 4
«E nojinaq che kikotemal xuqujeʼ uxlabʼixel»
4 ¿Jasche xubʼij ri uxlabʼixel che Bernabé xuqujeʼ Saulo che e chaʼom? (Hech. 13:2.) Ri Biblia kubʼij taj. Ri qas qetaʼm are che ri uxlabʼixel xtobʼan che kichaʼik. Xuqujeʼ kʼo ta jachiʼ kubʼij wi che ri ajqʼaxal tzij xuqujeʼ ri e ajtijabʼ re Antioquía re Siria kkibʼij che utz taj xyaʼ ri eqelen che. Ri qastzij, are che rukʼ ronojel kanimaʼ xkiya ronojel ri kitobʼanik che. ¡Xopan pa kanimaʼ ri kkiya ubʼixik ri utz taq tzij are chiʼ xkilo che ri e kachalal, rukʼ kanimaʼ, «bʼantajinaq chik ri chʼawem rukʼ Dios xuqujeʼ bʼantajinaq chik ri man utijowik ta wa, xekiya ri kiqʼabʼ pa kiwiʼ, xekijach bʼik»! (Hech. 13:3.) Rajawaxik che oj keqatoʼ ri kʼo jun keqelen yaʼom pa ri congregación rech kkibʼan jujun jastaq, jujun chke are ri ajsolinelabʼ. Kpe ta qoyowal chke, are kqakʼut ri qaloqʼoqʼenik chke «rumal rech ri kichak» (1 Tes. 5:13).
(Hechos 13:12) Ri qʼatal tzij, are taq xril ri xbʼantajik, xkojonik, xumayij ri tijonik aj Ajawaxel.
(Hechos 13:48) Ri man aj judeyibʼ taj, are taq xkitaʼ waʼ, xekikotik, xkibʼij chi sibʼalaj utz ri utijonik aj Ajawaxel. Xekojon kʼu konojel ri uchomam uloq ri Dios chi kkʼojiʼ junalik kikʼaslemal.
(Hechos 14:1) Chilaʼ pa Iconio, xeʼok bʼik ri Pablo xuqujeʼ ri Bernabé pa ri ja ri kkitijoj wi kibʼ ri aj judeyibʼ che ri pixabʼ, xetzijon chilaʼ. Jeriʼ chi e kʼi chke ri aj judeyibʼ xuqujeʼ ri man aj judeyibʼ taj xekojonik.
bt-S pág. 95 párr. 5
«Rukʼ chuqʼabʼ xetzijon rumal ri utaqanik ri Jehová»
5 Ri nabʼe xeʼopan wi are Iconio, are jun lugar che e kʼo winaq che kʼo ketaʼmabʼal chrij ri cultura griega xuqujeʼ are jun chke ri alaj tinamit che nim ubʼanik re Galacia. Pa ri tinamit riʼ e kʼo e kʼi winaq che e hebreos xuqujeʼ e kʼi e winaq che e judíos taj xkibʼan ke ri kkibʼan ri e judíos. Junam rukʼ ri kinaqʼatisam kibʼ, ri e kebʼ xebʼe che utzijoxik ri utzij ri Dios pa ri sinagoga (Hech. 13:5, 14). «Xetzijon chilaʼ. Jeriʼ chi e kʼi chke ri aj judeyibʼ xuqujeʼ ri man aj judeyibʼ taj xekojonik.» (Hech. 14:1.)
(Hechos 14:21, 22) Xkitzijoj ri utzalaj taq tzij chke ri winaq pa ri tinamit Derbe. E kʼi kʼut xekojonik. Tekʼuriʼ ri Pablo xetzelej pa Listra, pa Iconio xuqujeʼ pa Antioquía. 22 Xyaʼ kʼu chajin animaʼ chke ri kojonelabʼ rech ko kekʼojiʼ chupam ri kikojonik. Xkibʼij chke chi che ri okem chupam ri rajawbʼal ri Dios rajawaxik kiriqik kʼi kʼaxkʼolil.
w14-S 15/9 pág. 13 párrs. 4, 5
Chipatanij ri Dios rukʼ sukʼilal pa neʼ kʼo «kʼi kʼaxkʼolil»
4 Are chiʼ kisolim chi Derbe, Pablo xuqujeʼ Bernabé «xetzelej pa Listra, pa Iconio xuqujeʼ pa Antioquía. Xyaʼ kʼu chajin animaʼ chke ri kojonelabʼ rech ko kekʼojiʼ chupam ri kikojonik. Xkibʼij chke chi che ri okem chupam ri rajawbʼal ri Dios rajawaxik kiriqik kʼi kʼaxkʼolil» (Hech. 14:21, 22). Are chiʼ kta nabʼe mul ri e tzij riʼ weneʼ qas ta utz ktatajik. Retaʼmaxik che kriqitaj «kʼi kʼaxkʼolil» kuya ta chuqʼabʼ. Are kʼu, ¿jas che kqabʼij che Pablo xuqujeʼ Bernabé xkiya kichuqʼabʼ ri e ajtijoxelabʼ rukʼ e tzij che kubʼij che kkiriq kʼi taq kʼax?
5 Rech kojkunik kqachʼobʼo, utz unikʼoxik chqabʼanaʼ che ri e utzij ri Pablo. Ri areʼ xaq xiw ta xubʼij: «Rajawaxik kqachʼij kʼi taq kʼax». Xaneʼ xubʼij: ‹Ri qaʼokem chupam ri rajawbʼal ri Dios rajawaxik kqariq kʼi kʼaxkʼolil›. Rukʼ ri e tzij riʼ, Pablo xuya kichuqʼabʼ ri e ajtijoxelabʼ rech kkiya ta kan ri kisukʼilal. Ri tewchibʼal che kkiriqo xaq xiw ta jun achikʼ. Ri Jesús xuya ubʼixik: «Apachin kʼu ri kuqʼiʼ ri kʼax kʼa pa ri kʼistajik, are riʼ kesax na pa ri kʼax» (Mat. 10:22).
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Hechos 12:21-23) Ri Herodes xuchʼik jun qʼij chke. Xopan kʼu ri qʼij, ri Herodes ukojom ri jeʼlalaj ratzʼyaq re ajawinel, xtʼuyiʼ pa ri kqʼat wi tzij, xtzijon kʼu chkiwach. 22 Ri winaq xkiraq kichiʼ: «¡Uchʼabʼal ri Dios waʼ, man rech ta winaq!». 23 Chanim ri Herodes xsok rumal jun taqoʼn aj kaj rech ri Ajawaxel, rumal rech chi man xunimarisaj ta uqʼij ri Dios. Quchum ri ucuerpo kumal xjut, xkamik.
w08-S 15/5 pág. 32 párr. 7
Pixabʼ nim kibʼanik keʼesax pa ri wuj re Hechos
12:21-23; 14:14-18. Herodes chanim xukʼam ri qʼijilanik che xaq xiw che ri Dios taqal wi. ¡Xaq ta junam rukʼ ri xkibʼan Pablo xuqujeʼ Bernabé che chanim xkixutuj ri qʼijilanik xyaʼ chke! Kqatzukuj taj che kyaʼ qaqʼij rumal jun eqelen che kqariq pa ri qachak che ri Jehová.
(Hechos 13:9) Are kʼu ri Saulo, ri kbʼix Pablo che, nojinaq che ri Ruxlabʼal ri Dios, xkaʼy che,
nwtsty notas re etaʼmanik rech Hch 13:9
Saulo, ri kbʼix Pablo che: Are chiʼ kkʼulmataj wariʼ, che Saulo kbʼix Pablo che. Ri apóstol riʼ are hebreo xuqujeʼ romano rumal che chilaʼ xalax wi (Hch 22:27, 28; Flp 3:5). Rumal laʼ, weneʼ xumaj lo kʼa are chiʼ alaj nitzʼ kʼo kebʼ ubʼiʼ: pa hebreo, Saulo, xuqujeʼ ri ubʼiʼ romano, Pablo. Are ta mayibʼal che ri judíos re ri tiempo riʼ kʼo kebʼ kibʼiʼ, más ri e kʼo ta pa Israel (Hch 12:12; 13:1). Jun kʼutbʼal, jujun chke ri ufamiliares ri Pablo xuqujeʼ kʼo kibʼiʼ griego o romano, xaq xiw ta ri hebreo (Ro 16:7, 21). Pablo xux «utaqom kʼu ne ri Dios chke ri man aj judeyibʼ taj», chaʼom rech kuya ubʼixik ri utzalaj taq tzij chke ri e judíos taj (Ro 11:13). Xukoj ri ubʼiʼ romano rumal che weneʼ xuchomaj che kxutux ta más kumal ri e nikʼaj chik (Hch 9:15; Gál 2:7, 8). E winaq che kʼo ketaʼmabʼal kkibʼij che xukoj ri ubʼiʼ romano rech kuya uqʼij ri Sergio Paulo, are kʼu kʼo ta kukʼutu che qastzij, rumal che xukoj na are chiʼ kʼo ta chi pa Chipre. Jujun chik kkichomaj che Pablo xraj taj xukoj ri ubʼiʼ hebreo rumal che pa griego ktatajik che are jun winaq (o jun chikop) che are chiʼ kbʼinik kunaʼo che nim ubʼanik.
Pablo: Pa ri Escrituras Griegas Cristianas, ri bʼiʼaj Paulos (re ri latín Paulus) kraj kubʼij «alaj, nitzʼ» xuqujeʼ kkoj 157 mul are chiʼ kchʼaw chrij ri apóstol Pablo xuqujeʼ jumul are chiʼ kchʼaw chrij ri procónsul re Chipre che kbʼix Sergio Paulo che (Hch 13:7).
nwtsty nota re etaʼmanik rech Hch 7:58
Saulo: O «Saúl», che kraj kubʼij «Taqom ukʼamik che [ri Dios]» o «Taʼom che [ri Dios]». Saulo, xuqujeʼ kbʼix Pablo che (ri ubʼiʼ romano), che re «ri ramaqʼ ri Benjamin xinalax wi, ri in qas in hebreo rumal rech chi ri nutat xuqujeʼ ri nunan e aj hebreyibʼ» (Flp 3:5). Rumal che xtzʼibʼax ubʼiʼ pa Roma are chiʼ xalaxik (Hch 22:28), qastzij riʼ che ri e utat unan che e judíos xkikoj jun bʼiʼaj romano che, wajun bʼiʼaj riʼ Paulus o Pablo, kraj kubʼij «nitzʼ» o «akʼal». Weneʼ xkoj ri e kebʼ bʼiʼaj riʼ che are chiʼ kʼa nitzʼ na. Weneʼ kʼo kʼi rumal che ri utat unan xkikoj Saulo che. Saulo are ri bʼiʼaj che más etaʼmatal kumal ri e benjaminitas rumal che ri nabʼe ajawinel re Israel are benjaminita xuqujeʼ Saúl ubʼiʼ (1Sa 9:2; 10:1; Hch 13:21). Jun chi rumal che weneʼ ri unan utat xkichaʼ wajun bʼiʼaj riʼ are ri kraj kubʼij. O weneʼ Saulo ubʼiʼ ri utat rumal laʼ xkikoj wajun bʼiʼaj riʼ che, ojer ri e winaq e naqʼatal che ubʼanik wariʼ (chajunamisaj rukʼ Lu 1:59). Apastaneʼ ri ubʼanik, are chiʼ xkʼojiʼ kukʼ ri judíos más na are chiʼ xutijoj ribʼ rech kux fariseo xuqujeʼ are chiʼ fariseo chik, qastzij riʼ che xukoj ri ubʼiʼ hebreo, Saulo (Hch 22:3). Xuqujeʼ are chiʼ cristiano chik xetaʼmax na uwach rukʼ ri bʼiʼaj hebreo weneʼ pa 10 junabʼ (Hch 11:25, 30; 12:25; 13:1, 2, 9).
17-23 RE DICIEMBRE
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | HECHOS 15, 16
«Ri xchaʼ ubʼanik esam chupam ri Utzij ri Dios»
(Hechos 15:1, 2) Xeʼel kʼu bʼik jujun achijabʼ pa Judea, xeqaj bʼik pa Antioquía, xekitijoj ri qachalal, xkibʼij: «We man kkoj na ri etal che uqopixik ri utzʼumal ri uwiʼ ri ix achijabʼ wi jas ri naqʼatisabʼal ri ubʼim ri Moisés, man kixkun taj kixkolotajik». 2 Ri Pablo xuqujeʼ ri Bernabé xekikʼulelaj ri achijabʼ riʼ. Chukʼisbʼalil kʼut, ri Pablo rachiʼl ri Bernabé xuqujeʼ jujun chik xetaq bʼik pa Jerusalén rech kekichomaj we jasach riʼ kukʼ ri e taqom e kachil taq ri tatayibʼ ri ketaqan pa ri komon kojonelabʼ chilaʼ.
bt-S pág. 102 párr. 8
«Xekikʼulelaj»
8 Lucas xubʼij che are chiʼ «ri Pablo xuqujeʼ ri Bernabé xekikʼulelaj» kibʼ kukʼ «ri achijabʼ riʼ», ri e ajsolinelabʼ rech ri congregación xkibʼij che «ri Pablo rachiʼl ri Bernabé xuqujeʼ jujun chik xetaq bʼik pa Jerusalén rech kekichomaj we jasach riʼ kukʼ ri e taqom e kachil taq ri tatayibʼ ri ketaqan pa ri komon kojonelabʼ chilaʼ» (Hech. 15:2). Ri kʼax «xekikʼulelaj» are rumal che ri e kebʼ jupuq sibʼalaj ko kkitakʼabʼaʼ kibʼ xuqujeʼ kkikoj kichuqʼabʼ. Rech kkitzukuj ri jamaril xuqujeʼ ri utz achilanik ri e ajsolinelabʼ xkichaʼ jun utz jastaq: jun jupuq e winaq kkikʼam bʼi ri kʼax che xkʼulmatajik chkiwach ri Cuerpo Gobernante, ri jupuq che kkʼamow bʼe che chupam e kʼo «ri e taqom [apóstoles] e kachil taq ri tatayibʼ [ajkʼamal bʼe] ri ketaqan pa ri komon kojonelabʼ chilaʼ». ¿Jas kqetaʼmaj chkij ri e ajsolinelabʼ re Antioquía?
(Hechos 15:13-20) Xbʼitaj waʼ kumal xchʼaw ri Santiago, xubʼij: «Wachalal, chinitatabʼej: 14 Ri Simón Luʼ ubʼim chqe jas ri xubʼan ri Dios che utoqʼobʼisaxik kiwach ri man aj judeyibʼ taj nabʼe mul rech kresaj jun tinamit chkixoʼl ri e rech ri areʼ. 15 Waʼ kjunamataj rukʼ ri xkitzʼibʼaj ri e qʼaxal taq tzij, jachaʼ ri kubʼij ri Tzʼibʼatalik: 16 ‹Okʼowinaq chi waʼ kintzelej na uloq kinbʼan kʼu na ubʼanik ri tzaqinaqalaj rachoch ri David; kinbʼan na ubʼanik ri utzaqinaqil kinyak chinaʼ, 17 rech ri nikʼaj chik kkitzukuj na ri Ajawaxel junam kukʼ konojel ri nimaʼq taq tinamit ri e tastal che ri nubʼiʼ. 18 Ri Ajawaxel, ri xeʼuya uloq ketaʼmaxik we jastaq riʼ qas xkʼoriʼ, uyoʼm uloq ri utzij›. 19 Rumal riʼ, ri kinchomaj are waʼ: man taqal taj kqaya latzʼ chke ri man aj judeyibʼ taj ri kekiya kʼu kan ri ojer taq kikojonik che uternexik ri Dios. 20 Kubʼanaʼ chi qatzʼibʼaj bʼik chke chi chkitasaʼ kibʼ makinaq apachike jasach awasim kumal ri diosibʼ, chi man kkibʼan ta makunik kukʼ achijabʼ ixoqibʼ, mekitij kitiʼjal awaj ri e jitzʼitajinaq, o ri e jiqʼinaq, mawi kikʼ.
w12-S 15/1 pág. 5 párrs. 6, 7
Ri e qastzij cristianos kkinimaj ri Utzij ri Dios
6 Ri bʼantajik che xtobʼanik are ri kʼo pa Amós 9:11, 12, che tzʼibʼam pa Hechos 15:16, 17 rukʼ ri e tzij riʼ: «Kintzelej na uloq kinbʼan kʼu na ubʼanik ri tzaqinaqalaj rachoch ri David; kinbʼan na ubʼanik ri utzaqinaqil kinyak chinaʼ, rech ri nikʼaj chik kkitzukuj na ri Ajawaxel [Jehová] junam kukʼ konojel ri nimaʼq taq tinamit ri e tastal che ri nubʼiʼ».
7 Qastzij che pa ri bʼantajik riʼ kubʼij taj che ri e judíos taj ketaqchiʼx ta che ubʼanik ri circuncición. Are kʼu are waʼ ri xkichʼobʼ ri e cristianos che e judíos are chiʼ xkisikʼij uwach. ¿Jasche? Rumal che are chiʼ jun judío taj kubʼan ri circuncición, are ta chi jun winaq re «ri nimaʼq taq tinamit» are chi jun kachalal judío (Éxo. 12:48, 49). Wajun bʼantajik riʼ xuqujeʼ kʼo pa Ester 8:17, che junam rukʼ ri kubʼij pa ri Septuaginta: «E kʼi chke ri kepe pa jalajoj taq tinamit cho ronojel ri uwach Ulew xebʼan circuncidar xuqujeʼ xeʼux judíos» (Biblia Textual, nota; oj xojqʼoyobʼan ri e tzij). Rumal laʼ, ¿jas xyaʼ kan ubʼixik pa ri texto re Amós? Chilaʼ kubʼij wi che kkʼojiʼ chi jun kʼakʼ tinamit, che kkoj ri ubʼiʼ ri Dios che. Ri e nabʼe che kkimulij ri tinamit riʼ e areʼ ri judíos che e kʼo na pa ri tinamit Israel —achijabʼ xuqujeʼ ixoqibʼ che e judíos, junam kukʼ ri winaq che kkibʼan ke ri kkibʼan ri judíos che xkibʼan circuncidar kibʼ—. Kukʼ ri e areʼ e kʼo winaq re «ri nimaʼq taq tinamit», kraj kubʼij ri e judíos taj che e incircuncisos. Ri chomanik riʼ qas kchʼobʼtajik: ri e judíos taj kʼo ta rumal che kebʼan circuncidar rech keʼux e cristianos.
(Hechos 15:28, 29) Utz kʼu xril wi ri Ruxlabʼal ri Dios, xuqujeʼ ri uj, chi man kʼi taj ri eqaʼn kqaya chiwij. Xaneʼ xuwi we jastaq riʼ ri e rajawaxik: 29 Meʼitij kitiʼjal awaj ri e chiʼm che tabʼal toqʼobʼ chke ri e diosibʼ, meʼitij kikʼ. Meʼitij kitiʼjal awaj ri kejitzʼitajik. Mibʼan makunik kukʼ achijabʼ ixoqibʼ.
(Hechos 16:4, 5) Chke ri achalal pa konojel ri tinamit ri xeʼokʼow wi xekiya kan kibʼixik ri xekichomaj ri taqomxenlabʼ xuqujeʼ taq ri e tatayibʼ ri ketaqan ri komon kojonelabʼ pa Jerusalén. 5 Jeʼ kʼu riʼ ri kojonelabʼ ketaq ri e komon kojonelabʼ ko xetakʼabʼax pa ri kikojonik. Ronojel qʼij kekʼiyirik.
bt-S pág. 123 párr. 18
«Keʼukowirisaj kan ri komon kojonelabʼ»
18 Pablo xuqujeʼ Timoteo kʼi taq junabʼ junam xechakunik. Pa ri kichak che are kebʼe pa jalajoj taq lugar xkibʼan kʼi chak rech kkitoʼ ri kyaʼ wi ri pixabʼ re ri unimal ri congregación. Jun kʼutbʼal, «pa konojel ri tinamit» xuqujeʼ «xeʼokʼow wi xekiya kan kibʼixik ri xekichomaj ri taqomxenlabʼ xuqujeʼ taq ri e tatayibʼ ri ketaqan ri komon kojonelabʼ pa Jerusalén» (Hech. 16:4). Qastzij wi che ri e congregaciones xkibʼan ri taqanik che petinaq pa Jerusalén rumal laʼ «ri e komon kojonelabʼ ko xetakʼabʼax pa ri kikojonik. Ronojel qʼij kekʼiyirik» (Hech. 16:5).
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Hechos 16:6-9) Xeʼokʼow pa Frigia. Xeʼokʼow pa taq ri tinamit aj Galacia. Xeqʼatix kʼu rumal ri Ruxlabʼal ri Dios che utzijoxik ri tzij chke ri winaq ri e kʼo pa Asia. 7 Are taq xeʼopan chuxeʼ Misia, are ta xkaj xebʼe pa Bitin. Are kʼu ri Ruxlabʼal ri Jesús man xuya ta chqe. 8 Xeʼokʼow bʼik pa uxkut ri Misia, xeqaj bʼik pa Troas. 9 Chaqʼabʼ xukʼut ribʼ jun kʼutwachinik chuwach ri Pablo. Xril jun achi aj Macedonia xutakʼabʼaʼ ribʼ chuwach, xubʼochiʼj: «Chatqʼax uloq pa Macedonia che qatoʼik».
w12-S 15/1 pág. 10 párr. 8
Chqesaj kiwach ri e rapóstoles ri Jesús che xekʼaskʼatik
8 ¿Jas kukʼut ri jun bʼantajik riʼ chqe? Kqilo che ri ruxlabʼixel ri Dios xubʼan ri uchak are chiʼ ri Pablo xumajij ri ubʼe che kbʼe pa Asia. Tekʼuriʼ, ri Jesús xaq xiw xuqʼatej Pablo are chiʼ bʼenaq chi pa Bitinia. Chukʼisbʼal, Cristo xubʼij che ri apóstol che kbʼe pa Macedonia are chiʼ xopan pa Troas. Kimik, ri kkʼamow bʼe pa ri congregación cristiana weneʼ junam kubʼan chqe (Col. 1:18). Jun kʼutbʼal, weneʼ kqaj kojux precursores o kojbʼe chi pa jun lugar jachiʼ kajwataj wi más publicadores. Are kʼu weneʼ ri Jesús, rukʼ ri utobʼanik ri uxlabʼixel, kukʼam qabʼe xaq xiw we nabʼe qakojom chi qachuqʼabʼ rech kqamajij ri chak riʼ. ¿Jasche? Chqakojoʼ jun kʼutbʼal. Ri kbʼinisan jun chʼichʼ xaq xiw kkunik kusalabʼisaj pa umoxqʼabʼ o pa ri uwikiqʼabʼ ri chʼichʼ we umajim chi bʼinem. Junam rukʼ wariʼ, Jesús kkunik kojutoʼ we tajin chi kqakoj qachuqʼabʼ, kraj kubʼij, we tajin kqanimarisaj ri qachak rech kqatzijoj ri utzij ri Dios.
(Hechos 16:37) Are kʼu ri Pablo xubʼij chke: «Xujkichʼay kʼu chuwach ri tinamit, xujkikoj pa cheʼ, man xqʼat ta kʼu tzij pa qawiʼ, uj kʼu achijabʼ aj romabʼ. Areʼ kʼu, kimik, ¿la kujkesaj bʼik chi kʼuyal? ¡Jayiʼ kʼut! Xaneʼ chepe ta ri e areʼ che qesaxik bʼik».
nwtsty nota re etaʼmanik rech Hch 16:37
uj kʼu achijabʼ aj romabʼ: Kraj kubʼij, che ciudadano romano. Pablo xuqujeʼ, weneʼ, Silas e ciudadanos romanos. Ri taqanik re Roma kubʼij che konojel ri e uwinaq taqal che kqʼat tzij pa uwiʼ xuqujeʼ che kbʼan ta kʼax che, we bʼim ta che. Jun winaq rech Roma kkunik kuriq jujun taq jastaq che ri e winaq re ri e nikʼaj chi tinamit re ri Imperio kekun taj. Ktaqan ta ri e taqanik rech ri lugar e kʼo wi pa kiwiʼ, are rech ri Roma. We kqʼabʼax jun jastaq chrij, kuya kubʼij che kqʼat tzij pa uwiʼ rukʼ ri taqanik re ri lugar, are kʼu we kraj kuya ktatabʼex ri kubʼij rumal ri tribunal romano. We kbʼixik che kkamisaxik, kkunik kutaʼ ri utobʼanik ri emperador. Ri apóstol Pablo xuya ubʼixik ri utzalaj taq tzij pa ronojel ri Imperio romano. Kʼo kkʼutuwik che oxibʼ mul xukoj ri tobʼanik che kyaʼ che jun aj Roma. Ri qetaʼm are che oxibʼ mul xukoj ri tobʼanik che kyaʼ che jun aj romano: 1) Pa Filipo xubʼij chke ri e ajqʼatal tzij che e areʼ xkibʼan taj ri kubʼij ri taqanik are chiʼ xkichʼayo. 2) Pa Jerusalén xubʼij wi che are ciudadano romano rech kchʼay taj. 3) Are chiʼ kqʼat tzij pa uwiʼ, xubʼij che kraj kbʼe chuwach ri César, ri kraj kubʼij, are che ri emperador kutatabʼej ri xukʼulmaj (Hechos 22:25; 25:11).
it-1-S pág. 1029 párr. 6
Chʼayanik
Xchʼay ri Pablo rukʼ cheʼ pa ri tinamit re Filipos, jun jastaq che xkunik xukoj chkij ri xebʼanow kʼax che. Xuqujeʼ rukʼ waʼ xuqʼalajisaj chuwach ri qʼatal tzij che rajawaxik ktzijox ri utzij ri Dios xuqujeʼ utz taj kqʼatexik. Chkiwach ri winaq re ri tinamit xchʼay wi Pablo xuqujeʼ xyaʼ pa cárcel, are kʼu chiʼ ri e qʼatal taq tzij re ri tinamit xkito che are jun ciudadano romano, sibʼalaj xkixibʼij kibʼ, xaq xiw ta rumal che xchʼayik, xaneʼ xuqujeʼ xtaʼ ta na utzij rech kilik we taqal che kkʼajisax uwach. Chkiwach ri e winaq xbʼix wi che Pablo xuqujeʼ Silas e itzel taq winaq. Rumal laʼ are chiʼ ri e qʼatal taq tzij re ri tinamit xkibʼij che ketzoqopix bʼik, Pablo xubʼij: «Xujkichʼay kʼu chuwach ri tinimit, xujkikoj pa cheʼ, man xqʼat ta kʼu tzij pa qawiʼ, uj kʼu achijabʼ aj romabʼ. Areʼ kʼu, kimik, ¿la kujkesaj bʼik chi kʼuyal? ¡Jayiʼ kʼut! Xaneʼ chepe ta ri e areʼ che kesaxik bʼik». Ri e qʼatal taq tzij xkitaʼ kuybʼal kimak che Pablo xuqujeʼ Silas, rumal che ri texto kubʼij: «Ri ajchʼimiyabʼ xekiyaʼ ubʼixik we tzij riʼ chke ri e qʼatal taq tzij. Xkixeʼj kʼu kibʼ are taq xkito chi aj romabʼ. Xepe ri e qʼatal taq tzij, xekibʼochiʼj, xekesaj bʼik, xkitaʼ toqʼobʼ chke chi keʼel bʼik pa ri tinimit» (Hch 16:22-40). Rukʼ wariʼ xyaʼ bʼe ri utzijoxik ri utzij ri Dios xuqujeʼ nim xil wi, rumal che ri e qʼatal taq tzij re tinamit xekitzoqopij bʼi ri achijabʼ riʼ, xqʼalajin chkiwach ri e winaq che kʼo ta kimak. Pablo xubʼan wariʼ rumal che kraj che ri e qʼatal taq tzij kkiya bʼe kqʼalajisax ri utzalaj taq tzij (Flp 1:7).
24-30 RE DICIEMBRE
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | HECHOS 17, 18
«Chqatzijoj ri utzij ri Dios xuqujeʼ chqakʼutuʼ junam rukʼ ri apóstol Pablo»
(Hechos 17:2, 3) Ri Pablo, jas ri kubʼan amaqʼel, xok bʼik chupam ri ja ri kkitijoj wi kibʼ ri aj judeyibʼ oxibʼ qʼij kʼut re uxlanem xchoman kukʼ. Areʼ xukoj ri Tzʼibʼatalik. 3 Xuqʼalajisaj chkiwach chi ri Cristo xuriq na kʼax are taq kʼu kaminaq chik kkʼastaj na. «Ri Jesús kʼut ri kinya ubʼixik chech alaq areʼ Cristo waʼ», xchaʼ chke.
nwtsty notas re etaʼmanik rech Hch 17:2, 3
xchoman kukʼ: Pablo xaq ta xiw xuya ubʼixik ri utzalaj taq jastaq re ri Ajawbʼal, xaneʼ xuya uchʼobʼik xuqujeʼ, xukʼut kʼutbʼal che kʼo pa ri Tzʼibʼatalik, kraj kubʼij, ri Escrituras Hebreas che petinaq rukʼ ri Dios. Ri areʼ xiw ta xusikʼij uwach ri Tzʼibʼatalik, xuqujeʼ rukʼ ri wuj riʼ xubʼano che kchoman kukʼ ri e winaq xuqujeʼ xukoj kʼutbʼal che ketaʼm ri ketatabʼenik. Ri tzij griega dialégomai kbʼixik che are kraj kubʼij chiʼ «kattzijon rukʼ jun winaq chrij jun jastaq, kixchʼawik o kixtzijon chrij jun kʼutbʼal», xuqujeʼ kchʼaw chrij tzijonem chkixoʼl kebʼ o más winaq. Ri tzij griega riʼ xuqujeʼ kkoj pa Hechos 17:17; 18:4, 19; 19:8, 9; 20:7, 9.
Xuqʼalajisaj: Ri tzij griega literalmente kraj kubʼij «uyaʼik pa uxukut». Rukʼ wariʼ kukʼut chqawach che ri Pablo xujunamaj ri bʼim kanoq chrij ri Jesús pa ri Escrituras Hebreas rukʼ ri xubʼan ri Jesús pa ukʼaslemal rech kukʼutu che qas ronojel xbʼantajik.
(Hechos 17:17) Rumal riʼ xbʼe pa ri ja ri kkitijoj wi kibʼ ri aj judeyibʼ che ri pixabʼ. Chilaʼ ktzijon wi kukʼ ri aj judeyibʼ xuqujeʼ nikʼaj winaq chik ri kkiqʼijilaj ri Dios. Qʼij kʼut chi qʼij kachomanlan kukʼ ri winaq ri kkimulij kibʼ cho ri kʼaybʼal.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Hch 17:17
cho ri kʼaybʼal: Che kʼo chunaqaj ri Acrópolis, ri unimal ri uwach ri kʼaybʼal re Atenas (pa griego agorá) are 200 metros ri unimal ri raqan 250 metros. Xaq xiw ta jun kʼolbʼal re kʼayij, chilaʼ kriqitaj wi nim pwaq, ri política xuqujeʼ ri cultura re ri tinamit. Ri e atenienses utz kkinaʼo che kkimulij kibʼ chilaʼ rech ketzijon chrij jastaq che qas nim kibʼanik.
(Hechos 17:22, 23) Xtakʼiʼ kʼu ri Pablo pa unikʼajil ri Areópago, xubʼij: «Achijabʼ alaq aj Atenas, in kwilo chi sibʼalaj alaq qʼijilal taq diosibʼ. 23 Are taq xinwakatik, xeʼenwil ri kʼolbʼal jawijeʼ ri kqʼijilan wi alaq, xinriq kʼu jun kʼolbʼal ri kqʼijilan wi alaq, ri jewaʼ tzʼibʼatal chuwach: ‹Che ri Dios ri man etaʼmatal ta uwach›. Are kʼu Dios waʼ ri kqʼijilaj alaq, ri man etaʼm ta alaq uwach, are waʼ kintzijoj chech alaq.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Hch 17:22, 23
Che ri Dios ri man etaʼmatal ta uwach: Ri e tzij griegas Agnóstoi Theói tzʼibʼatal chuwach jun altar pa Atenas. Ri e atenienses xkikʼut ri kixeʼn ibʼ chkiwach ri dioses are chiʼ xkibʼan kʼi templos xuqujeʼ altares, sibʼalaj nim ri kixeʼn ibʼ che xkibʼan altares chkiwach bʼantajik junam rukʼ ri Juluwem, ri Machʼachʼem, ri Chuqʼabʼ, ri Toqʼobʼisal wachaj xuqujeʼ ri Persuasión. Weneʼ rumal che kkixeʼj kibʼ che kʼo jun chke ri dioses kkiya ta uqʼij rumal laʼ kpe royowal, xkibʼan jun altar «che ri Dios ri man etaʼmatal ta uwach». Rukʼ wariʼ, xkikʼutu che kkikojo che kʼo jun Dios che ketaʼm ta uwach. Rukʼ nimalaj nojibʼal, Pablo xukoj ri altar riʼ che umajik tzijonem kukʼ ri e winaq chrij ri Dios riʼ che ketaʼm ta uwach, ri qastzij Dios.
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Hechos 18:18) Kʼi qʼij xkanaj chi naʼ ri Pablo pa Corinto. Xeʼuyaʼ kʼu kan ri achalal, xbʼe puwiʼ ri plo, xbʼe pa Siria. Xachilax bʼik kumal ri Priscila xuqujeʼ ri Áquila. Xusokaj ri uwiʼ pa Cencreas, rumal rech chi ubim uloq jun qastzij.
w08-S 15/5 pág. 32 párr. 5
Pixabʼ nim kibʼanik keʼesax pa ri wuj re Hechos
18:18. ¿Jas tzujunik xubʼan ri Pablo? E jujun winaq kkibʼij che Pablo xubʼan jun tzujunik rech kux nazareo (Núm. 6:1-21). Are kʼu, ri Biblia kubʼij taj jas ubʼanik ri tzujunik xubʼan ri Pablo we xubʼan nabʼe o chiʼ kojonaq chik, o tajin kumajij o tajin kukʼiso. Apastaneʼ ubʼanik, are ta jun mak ubʼanik wajun tzujunik riʼ.
(Hechos 18:21) Xaneʼ xeʼujach kanoq, xubʼij: «Kintzelej chi na uloq jumul iwukʼ, we kraj ri Dios». Xel bʼik pa Éfeso pa jun nim jukubʼ.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Hch 18:21
we kraj ri Dios: Ri tzij riʼ kukʼut chqawach che nim ubʼanik che nabʼe kojchoman chrij ri kraj ri Dios are chiʼ kqabʼan o kqachaʼ jun jastaq pa qakʼaslemal. Ri apóstol Pablo amaqʼel xubʼan wajun pixabʼ riʼ (1Co 4:19; 16:7; Heb 6:3). Ri ajtijoxel Santiago xubʼij chke ri kesikʼin ri uwuj che kkibʼij ri e tzij riʼ: «We kraj ri Ajawaxel, kojkʼasiʼ na rech kqabʼan riʼ o kqabʼan waʼ» (Snt 4:15). E tzij che junam rukʼ wariʼ rajawaxik taj che keʼux e tzij che kʼo ta upatan. Are chiʼ jun winaq kubʼij: «We kraj ri Ajawaxel», rajawaxik kukoj uchuqʼabʼ rech kubʼan ri kraj ri Jehová. Rajawaxik taj kaya ubʼixik ri e tzij riʼ rukʼ ko achʼabʼal; xaq xiw rajawaxik katchoman chrij (chawilaʼ Hch 21:14; 1Co 4:19; Snt 4:15 xuqujeʼ Rbi8-S, Apéndice 1D).
31 RE DICIEMBRE KOPAN 6 RE ENERO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | HECHOS 19, 20
«Chichajij iwibʼ. Chichajij ronojel ri jumulaj chij»
(Hechos 20:28) Chichajij iwibʼ. Chichajij ronojel ri jumulaj chij ri yoʼm pa iqʼabʼ rumal ri Ruxlabʼal ri Dios. Xuya pa iqʼabʼ rech keʼiyuqʼuj ri e komon kojonelabʼ rech ri Dios, ri xeʼuloqʼ rukʼ ri ukikʼel.
w11-S 15/6 pág. 20 párr. 5
«Cheʼiyuqʼuj ri jumulaj chij re ri Dios ri kʼo chixoʼl»
5 Ri apóstol xuya ubʼixik che chke ri e ajkʼamal bʼe yaʼom wi che kkichajij «ri jumulaj chij re ri Dios». Ri apóstol xuya ubʼixik che chke ri e ajkʼamal bʼe yaʼom wi che kkichajij «ri jumulaj chij re ri Dios». Rajawaxik kkichʼobʼo che ri e chij e rech ri Jehová xuqujeʼ ri Jesucristo, xuqujeʼ chke ktaʼ wi chrij ri xkibʼan che kilik. Chqakojoʼ jun kʼutbʼal: chqachomaj che jun qachiʼl kkʼojiʼ ta jun tiempo xuqujeʼ kubʼij chqe che kqachajij ri e ralkʼwal. ¿La qastzij che kqakoj qachuqʼabʼ che kichajixik xuqujeʼ che uyaʼik kiwa? We kʼo jun kyawajik, qastzij wi che chanim kqakʼam bʼi rukʼ jun ajkun. Xaq junam, ri e ajsolinelabʼ ketaʼm che chke yaʼom wi uchajixik «ri e komon kojonelabʼ rech ri Dios, ri xeʼuloqʼ rukʼ ri ukikʼel» (Hech. 20:28). Ksach ta chke che pa kijujunal ri e chij xeloqʼ rukʼ ri loqʼalaj ukikʼel ri Jesucristo. Rumal che ketaʼm che ktaʼ chke ri xkibʼan che kilik ri e chij, kkikoj kichuqʼabʼ rech kkiya kiwa, kkitoʼ xuqujeʼ kkichajij ri jumulaj chij.
(Hechos 20:31) Rumal kʼu riʼ chixkʼaskʼatoq. Chnaʼtaj chiwe jas xinbʼan in chixoʼl. Oxibʼ junabʼ chi chaqʼabʼ chi pa qʼij, man xintanabʼaʼ ta ipixbʼexik chijujunal kukʼ taq oqʼej.
w13-S 15/1 pág. 31 párr. 15
Ri e ajkʼamal bʼe, kojkitoʼ rech kojkikotik
15 Rech kchajix ri congregación kajwataj kʼi chak. Jujun mul, ri e ajkʼamal bʼe kewar taj, rumal che kkibʼan chʼawem pa kiwiʼ ri jupuq uchij ri Dios rumal che kebʼison che o rumal che kkitoʼ ri e kachalal pa ri kikojonik (2 Cor. 11:27, 28). Are kʼu kkibʼan ri kichak rukʼ utz chomanik xuqujeʼ rukʼ ronojel kanimaʼ. Rukʼ waʼ kkesaj uwach ri Pablo, che xutzʼibʼaj wariʼ chke ri e cristianos re Corinto: «Rukʼ ronojel ri nurayibʼal kinsach na ronojel ri kʼo wukʼ, xuqujeʼ kʼu ne ri in kinjarisaj na wibʼ che ubʼanik ri utzil chiwe» (2 Cor. 12:15). Sibʼalaj xeʼuloqʼoqʼej ri e qachalal che xukoj ronojel ri uchuqʼabʼ rech xuya kichuqʼabʼ (chasikʼij uwach 2 Corintios 2:4; Filip. 2:17; 1 Tes. 2:8). ¡Rumal laʼ ri e qachalal sibʼalaj xkiloqʼoqʼej ri Pablo! (Hech. 20:31-38.)
(Hechos 20:35) Pa ronojel xinkʼut chiwach chi je chixchakun waʼ. Jeriʼ keʼitoʼ ri kʼo kajwataj chke. Chnaʼtaj ta kʼu chiwe ri utzij ri Ajawaxel Jesús, ri xubʼij: Areʼ sibʼalaj utz na re ri kyanik chuwach ri kkʼamowik».
bt-S pág. 172 párr. 20
«We kʼo jun kkam pa ri umak, qas chrij kel wi, man numak ta chik in»
20 ¡Ri Pablo xaq ta junam kukʼ ri xa kʼo kkaj kkichʼak chrij ri jumulaj chij! Areʼ xchakunik rech kkunik kuchʼak ri kajwataj che xuqujeʼ rech kux ta jun al eqaʼn chke ri e congregaciones. Are chiʼ xeʼupatanij ri e qachalal kʼo ta jumul kʼo xuchʼak chkij. Ri qastzij, xubʼij chke ri e ajkʼamal bʼe re Éfeso che kkibʼan ke ri xubʼan ri areʼ: «Jeriʼ keʼitoʼ ri kʼo kajwataj chke. Chnaʼtaj ta kʼu chiwe ri utzij ri Ajawaxel Jesús, ri xubʼij: Areʼ sibʼalaj utz na re ri kyanik chuwach ri kkʼamowik» (Hech. 20:35).
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Hechos 19:9) E kʼo kʼu jujun xkikowirisaj ri kanimaʼ, man xekojon taj. Ri e areʼ xkiyoqʼ ri Kʼakʼ Bʼe chkiwach ri winaq. Rumal riʼ ri Pablo xutas ribʼ chkij, xeʼukʼam bʼik ri kojonelabʼ pa ri ja ri ktijon wi jun achi Tirano ubʼiʼ. Ronojel qʼij xubʼan chomanik kukʼ chilaʼ.
bt-S pág. 161 párr. 11
«Ktajin kulikʼ ribʼ rukʼ kuʼinem» pa neʼ kʼo kʼax
11 Weneʼ ri apóstol xuya ubʼixik e chʼabʼal chke ri e winaq ronojel taq qʼij, weneʼ a las once aqʼabʼil kopan a las cuatro bʼenaqʼij (Hech. 19:9, nota). Are waʼ ri hora che kʼo ta más chak, rumal che sibʼalaj qʼaqʼ, e kʼi keʼuxlanik rech kkitij kiwa xuqujeʼ rech kewar jubʼiqʼ. Ri kkibʼan ri e winaq re ri lugar riʼ xuqʼatej ta ri Pablo are chiʼ xkʼojiʼ kebʼ junabʼ chilaʼ. Rumal laʼ, xukoj más che tres mil horas rech xukʼut chkiwach ri e winaq. Waral kqil chi jun rumal che tajin kulikʼ ribʼ rukʼ kuʼinem ri utzij ri Jehová: ri ajtij qas xukoj uchuqʼabʼ xuqujeʼ xchoman chrij kajwataj chke ri winaq, rumal che xukoj ri utiempo che uyaʼik ri kajwataj chke ri winaq re ri lugar che kʼo wi. ¿Jas tewchibʼal xuya? «Konojel ri e kʼo pa Asia, chi aj judeyibʼ chi man aj judeyibʼ taj, xkitaʼ ri utzij ri Ajawaxel.» (Hech. 19:10.) ¡Qas xyaʼ ubʼixik ri utzalaj taq tzij chke konojel!
(Hechos 19:19) Xuqujeʼ e kʼi chke ri kibʼanom qʼijinik, xekikʼam uloq ri kiwuj, xkiporoj chkiwach konojel. Xkajilaj joropaʼ ri kajil, xketaʼmaj chi are kawinaq lajuj mil raqan saq pwaq.
bt-S pág. 162 párr. 15
«Ktajin kulikʼ ribʼ rukʼ kuʼinem» pa neʼ kʼo kʼax
15 Ri e winaq re Éfeso sibʼalaj kinaqʼatisam kibʼ che ri kichak ajqʼijabʼ. E naqʼatal che ukojik amuletos xuqujeʼ che qʼijinik, kʼi taq mul ri e jastaq riʼ e tzʼibʼatalik. Are kʼu are chiʼ xesax kikʼixbʼal ri e ralkʼwal Esceva xubʼano che ri winaq rech ronojel ri tinamit xkixibʼij kibʼ che ri Dios xuqujeʼ xeʼutoʼ e kʼi winaq rech kketaʼmaj chrij ri qastzij xuqujeʼ xkiya kan ri kichak ajqʼijabʼ. Ri qastzij, are che e kʼi xkikʼam lo ri e kiwuj re magia xuqujeʼ xkiporoj chkiwach konojel, pa neʼ decenas de miles de dólares ri kajil. «Jeʼ kʼu riʼ, ri tijonik rech ri Ajawaxel ktajin kulikʼ ribʼ rukʼ kuʼinem.» (Hech. 19:17-20.) ¡Xchʼakan ri qastzij pa uwiʼ ri bʼanoj tzij xuqujeʼ pa uwiʼ ri kichak ri itzel taq uxlabʼal! Ri e sukʼ taq ajtijoxelabʼ riʼ xkiya kan jun utzalaj kʼutbʼal chqe. Oj, xuqujeʼ oj kʼo pa jun uwach Ulew nojinaq che kichak ajqʼijabʼ xuqujeʼ nikʼaj chi jastaq che kʼo ubʼanik rukʼ ri kichak ri itzel taq uxlabʼal. We kqilo che jujun chke ri jastaq qe kʼo ubʼanik rukʼ ri itzel taq jastaq riʼ, chqabʼanaʼ qe ri xkibʼan ri efesios: chanim chqesaj bʼi ri e jastaq riʼ. Pa neʼ kʼax kariq che ubʼanik, chatanimaj chuwach junam che kabʼan chuwach jun jastaq che utz taj.