Cigarro pitayqa llumpay mana allinmi

Musullaraq kaspayki pitayta qallaykuspaykiqa piensarqankichá cigarro pitayqa allin kasqanta. Cigarrota pitaykuspaykiqa yuyayniyuq runa hina kasqaykitach piensarqanki, llakisqa hinaspa hukmanyasqa kaspaykipas pitaykuspaykichá hawkayaykurqanki, chaymantaqa manañach saqiyta atirqankiñachu.

Tiempopa pasasqanman hinam ichaqa cuentata qukururqanki cigarro pitaynikiqa llumpay mana allin kasqanta, chaywanpas hinallach pitaytaqa munanki achka qullqita chaypi gastachkaspaykipas.

Cigarro pitayta saqiruyta munaspaykipas manañachá atinkichu, kamachisuqniki hinañachá rikurirun. Chayraykuch ninki: “Imay horaraq cigarro pitayta yacharullarqani”, nispa.

ACHKA runakunam cigarro pitasqankurayku chayna tarikunku. Rimarisunchik Earline sutiyuq warmimanta, payqa pichqa chunka watañam cigarrota pitarqa. Paymi nin: “Cigarrota pitaspayqa sapallay kachkaspaypas amistadniykunawan kachkaymanpas hinam kaq kani”, nispa. Tiempopa pasasqanman hinam ichaqa cuentata qukururqa cigarro pitayqa llumpay mana allin kasqanmanta. Cigarroqa cuerponchikta qanrachaq kasqanraykum Jehova Diosqa pitananchikta mana munanchu, chayraykum Earlineqa cigarro pitayninta chaylla saqirurqa (2 Corintios 7:1).

Frank sutiyuq runapas, Earline sutiyuq warmi hinam cigarro pitaynintaqa saqirurqa Diosman asuykuyta munasqanrayku. Ichaqa qallariypiqa iskay punchaw manaña pitasqanmantam cigarronkunapa puchunkunata chuqasqan lawman maskaq pasarqa. Paymi nin: “Chay cigarro pitasqaykunapa puchunkunata maskaspaymi cuentata qukururqani llumpay pinqakuypaq chay ruwasqay kasqanmanta. Chaymantapacham manaña haykapipas cigarrotaqa pitarqanichu”, nispa.

¿Imanasqataq cigarro pitay saqiyqa llumpay sasa kanman? Doctorkunam kaynata ninku: “1) Droga hina mana saqiy atinam cigarro pitayqa. 2) Cigarropi kaq nicotina nisqanqa chayllam umanchikman chayarun. 3) Cigarro pitaq runaqa imay horapas pitaytam munan: Mikuspa, tomaspa, parlaspa, hawkalla kananpaq, chaynataq imataña ruwaspanpas”, nispanku.

Mayna sasa kaptinpas Earline hinaspa Frank hinam cigarro pitaytaqa saqiyta atichwan. Qampas cigarro pitaq kaynikita saqiyta munaptikiqa yanapasunkim qatiqninpi yachachikuykuna.

Amaña pitanaykipaq anchata kallpanchakuy

“Imaña kaptinpas cigarrota manaña pitanankupaq tantiakuqkunaqa atinkum saqiyta chaynaqa cigarro pitaynikita kunanpuni saqiy”

CIGARRO pitayta saqinaykipaqqa piensarinaykim imakunarayku saqiy munasqaykipi hinaspa saqiruspayki allinña tarikunaykipipas.

Manañam qullqikitaqa usuchinkichu. Sapa punchaw huk cajetillata pitaspaykiqa, watapiqa achka qullqikitam gastanki. Nepal nacionmanta Gyanu sutiyuq runam nin: “Cigarrota pitaspay achka qullqiyta gastasqaymantaqa manam cuentata qukurqanichu”, nispa.

Kusisqam kawsakunki. Sudafrica nacionmanta Reginam nin: “Cigarro pitayniyta saqisqaymantam kusisqaña kawsakuni”, nispa. Cigarrota manaña pitaspaqa mikuykunapa gustontapas tarinkim, ima asnaykunatapas sinqaykipas aswan allintam musyanqa, ima ruwanaykipaqpas aswan kallpayuqmi kanki, chaynataqmi rikchaynikipas aswan sumaqraq kanqa.

Unquykunamantapas sanoyarinkim. Doctorkunapa nisqanman hinaqa cigarrota manaña pitaqkunaqa saludninkupim allinña tarikunku.

Manaña manchapakuspam imatapas ruwanki. Dinamarca nacionmanta Henning sutiyuq runam nin: “Ñawpaqtaqa cigarrota mana pitaspayqa sasachakuqmi kani imata ruwanaypaqpas, chayna kasqaypi yuyaymanaspaymi tantiakururqani cigarrota manaña pitanaypaq”, nispa.

Aylluykikunawan amistadnikikunapas allinllam kanqaku. “Cigarrota pitayqa manam pitaqllatachu unquchin, unquchintaqmi pitaqpa ladonpi kaqkunatapas. Doctorkunam ninku cigarropa qusnin muskiq runakunapa pulmonninpi cancer unquy hapisqanmanta, chaynallataq corazonninta dañasqantapas. Ninkutaqmi chayrayku sapa wata waranqantin runakuna wañukusqankutapas” (Sociedad Americana contra el Cáncer).

Diostam kusichinki. Bibliapim nin: “Chaynaqa kuyasqallaykuna [...] chuyanchakusunyá aychanchikpi”, nispa (2 Corintios 7:1). Chaymantapas ninmi: “Kawsachkaq ofrendata hinayá cuerpoykichikta Diosman quychik chuyay-chuyayta hinaspa paypa chaskinanpaq hinata”, nispa (Romanos 12:1).

España nacionmanta Sylviam nin: “Cuerponchik qachachananchikta Dios mana munasqanta yacharuspaymi cigarrotaqa manaña pitarqanichu”, nispa.

Wakinpiqa cigarro pitaynikitaqa sapallaykiqa manam saqiruyta atinkichu, chaypaqmi aylluykikunawan, amistadnikikunawan yanapachikuwaq. ¿Imakunapitaq yanapasunaykita munawaq?

Cigarro pitaynikita saqinaykipaq yanapakuyta maskay

Bibliapim nin: “Vencerachikunmanmi chullalla runaqa ichaqa defiendekunmankum iskay runaqa”, nispa (Eclesiastes 4:12).

IMA sasachakuyninchiktapas venceruytaqa atisunmi pipas yanapaykuwaptinchikqa. Chaynataqmi cigarro pitaynikitapas saqiruwaq aylluykikuna hinaspa amistadnikikuna pacienciakuspa yanapaykusuptikiqa.

Cigarro pitay saqiqkunatam tapurikuwaq, paykunaqa imayna sientekusqaykita entiendesuspaykim yanapaykusunki. Dinamarca nacionmanta Torben sutiyuq runam nin: “Paykuna yanapaykuwasqanqa anchatam kallpanchaykuwarqa”, nispa. India nacionpi yachaq Abrahampas ninmi: “Aylluykuna hinaspa iñiqmasiykuna yanapaykuwaptinkum cigarro pitayniytaqa saqirurqani”, nispa.

Bhagwandas sutiyuq runam nin: “Iskay chunka qanchisniyuq watakunam cigarrota pitarqani, ichaqa cigarro pitay cuerponchik qachachasqanta yacharuspaymi manaña pitanaypaq tantiakururqani. Pisi-pisimanta saqinaypaqmi kallpanchakurqani. Manañam ñawpaq amistadniykunawanpas hukllawakurqanichu. Doctormanpas rirqanim, ichaqa chaykunawanpas cigarro pitayniytaqa manam saqiytaqa atirqanichu. Chaymi huk tuta Jehova Diosta tukuy sunquywan mañakuspay nirqani: ‘Yanapaykuwayá cigarrota manaña pitanaypaq’, nispa. Jehova Dios yanapaykuwaptillanmi cigarro pitayniytaqa saqirurqani”, nispa.

Cigarro pitayta saqinaykipaq tantiakuruptikipas kanqam sasachakuykunaqa, chaymantayá qatiqninpi astawan yachaykusun.

[Recudaro]

¿CIGARRO PITAYTA SAQINAYKIPAQQA PASTILLAKUNATARAQCHU TOMANAYKI?

Cigarro pitay saqinapaq hampikunata rantikuqkunaqa utaq vendeqkunaqa achka qullqitam gananku, chaymi manaraq mayqinnintapas rantichkaspayki kaykunapi allinta piensarinayki.

¿Kay pastillakunaqa yanapawanqachu? Wakin runakunam ninku kay pastillakunaqa cigarro pitay munasqankuta chinkachisqanta. Ichaqa wakinkuqa ninkum, tiempopa pasasqanman hina cigarro pitay hinalla munasqankumanta.

¿Kay pastillakunata tomaptiyqa huk unquykunapas hapiruwanmanchu? Cigarrota manaña pitanapaq wakin hampikunata tomaptikiqa wakin kutikunapiqa sunquykim muyunman, llumpaytam llakikuwaq chaynataqmi wañuyllapiñapas piensawaq. Kay pastillakunata tomaspaykiqa hinaspa parchekunata cuerpoykipi laqakuspaykiqa cigarrokunapi kaq nicotina nisqantam hinalla cuerpoykiman churachkanki, chayqa cigarrota pitay hinam.

¿Imataq yanapasun? Cigarro pitaq achka runakunata tapuptinkum nirqaku hampikunata mana tomaspalla cigarro pitayta saqisqankumanta.

¿Imakunataq sasachasunkiman?

Japon nacionmanta Yoshimitsu sutiyuq runam nin: “Warmachay naceruptinmi cigarro pitayta saqinaypaq tantiakururqani. Chaymi wasiypa punkunpi ‘cigarrota ama pitaychu’ niq letrerota churarurqani, ichaqa huk hora pasaruptillanmi llumpayta pitanayaruwarqa hinaptinmi kaqmanta pitayta qallaykurqani”, nispa.

CIGARROTA manaña pitanaykipaq kallpanchakuspapas Yoshimitsu hinam wakinpiqa kaqmanta cigarro pitayta qallaykuwaq. Chaymantam achka doctorkuna ninku: “Cigarro pitayta saqiy munaqkuna, achkam kaqmanta qallaykuspanku saqiytaqa manaña atinkuchu”, nispa. Chaymi cigarro pitayta qampas manaña munaspaykiqa, ñawpaqmantaraq piensanayki ima sasachakuykuna kaptinpas imaynata atipanaykipaq. Qawaykusun imakuna sasachasunaykimanta.

Cigarro pitayta munapayayniki. Cigarro pitay saqisqaykimantam yaqa kimsa punchaw llumpayta munanki pitayta, chaymanta iskay semanapim chay munasqaykiqa pisi-pisimanta chinkanqa. Cigarro pitayta saqiruq runam nin: “Chay tiempopaqqa cigarrota pitaytaqa manañam anchataqa munapayankiñachu”, nispa. Unay watakunaña pasaruptinpas yaqapaschá munawaqraq cigarro pitaytaqa, chaywanqa ama llakikuychu, huk ratollamantam chay munapayaynikiqa chinkarunqa.

Cigarrota manaña pitaspaykiqa kaykunawanmi sasachakuwaq. Wakin runakunam cigarrota manaña pitaspankuqa puñuywan hapichikunku, mana imatapas ruwayta atinkuchu hinaspa wakinkuqa llumpayta mikunku. Wakinkupañataqmi cuerpon nanan, siqsipakuywan kanku, llumpayta sudanku chaynataq uquwanpas kanku, hukkunañataqmi chaylla piñakuq kanku utaq llumpayta hukmanyarunku. Ichaqa chaykunaqa chinkanqa yaqa suqta semanakunapim.

Chay sasallaña semanakunapim kaykunata ruwawaq:

● Achka horakunata puñuy.

● Achka yakuta utaq jugota tomay, chaynallataq allinta mikuy.

● Kallpaqpas lluqsiy.

● Wayrata allinta muskispayki piensay pulmonnikita yanapasqaykipi.

Pitayta munanaykipaq tanqasuqnikikuna. Wakinpiqa piñasqallaña utaq hukmanyasqa kaspaykiqa kaqmantam cigarro pitayta qallaykuwaq. Ñawpaqtaqa ichapas imatapas tomaspa pitaq kanki, chaymi imatapas tomayta munaspaykiqa chaylla tomanayki, manachayqa cigarro pitaytam qallaykuwaq.

Cigarro pitasqaykita unay watakunaña saqiruspaykipas munapayawaqraqmi pitaykuyta imatapas ruwaspa. Torben sutiyuq runaqa nirqataqmi: “Chunka isqunniyuq watakunañam cigarrotaqa manaña pitanichu, chaywanpas cafeyta tomaspayqa pitaykuytaraqmi munani”, nispa. Cigarrota manaña pitanaykipaq kallpanchakuspaqa tiempopa risqanman hinam qunqarunki.

Tragota tomaq hinaspa cigarro pitaqqa astawanmi kallpanchakunan. Kallpanchakunanmi tragota manaña mallinanpaq, manachayqa kaqmantam cigarro pitayman qukurunman, ¿imanasqataq chaynata ninchik?

● Tragota aschallata tomaspapas cigarro pitaytam munawaq.

● Amistadnikikunawan tragota tomaspaqa pitaytam qallaykuwaq.

● Tragota tomaspaqa manam allintachu piensanku manataqmi allintachu tantiakunku. Bibliapim nin: “Vinolla aqalla upyakuq runaqa mana entiendeqñam rikurirun”, nispa (Oseas 4:11).

Amistadnikikuna. Cigarrota pitaq amistadnikikunawanqa ama hukllawakuychu, nitaq asikuspa pitanaykipaq hikutasuqnikikunawanpas.

Llakisqa hinaspa hukmanyasqa kaspayki. Yachaysapa runakunam ninku achka runakuna llakisqa utaq hukmanyasqa kasqankurayku cigarro pitayman kaqmanta qukurusqankuta. Cigarro pitayta kaqmanta munapayaspaykiqa yakutam tomawaq, chiclekunatam kachuwaq chaymantapas puririkuqmi lluqsiwaq. Jehova Diosmanta astawan yachanaykipaq kallpanchakuy hinaspa mañakuy, chaynataq bibliata leey (Salmos 19:14).

Wakin runakunam ninku:

● “Malliyllam-mallichaykusaq”, nispanku.

Chayqa manam allinchu: Malliylla-malliykuspaykiqa kaqmantam cigarro pitayman qukuruwaq.

● “Cigarrota pitaykuspayqa hawkam tarikuni”, nispanku.

Chayqa manam allinchu: Yachaysapa runakunam ninku cigarrota pitaykuspa hawka kasqankumanta piensasqankuqa yanqa kasqanta.

● “Cigarro pitaytaqa manachusmi saqiyta atisaqchu”, nispanku.

Chayqa manam allinchu: Bibliapim nin: ‘Sasachakusqayki punchawpi hukmanyaruspaqa pisi kallpayuqñam rikurirunki qamqa’, nispa (Proverbios 24:10). Chaynaqa amayá hukmanyaychu, cigarro pitayta saqinaykipaq kallpanchakuspaykiqa atinkim venceyta.

● “Saqiruspaypas cigarro pitaykuytam llumpayta munachkani”, nispanku.

Chayqa manam allinchu: Cigarrota pitaytaqa anchatachá munapayanki, ichaqa semanakunapa pasasqanman hinam chinkanqa. Cigarro pitayta saqinaykipaqyá kallpanchakuy. Killakuna utaq watakuna pasaruptipas munapayankipasraqchá cigarrota pitaytaqa, ichaqa iskay-kimsa minutollapim chay munapayasqaykiqa pasarunqa.

● “Unqusqayraykum cigarro pitaytaqa mana saqiyta atinichu”, nispanku.

Chayqa manam allinchu: Depresion utaq esquizofrenia unquywan kaspaykiqa doctornikitam niwaq cigarro pitay saqiy munasqaykita. Payqa yanapaykusunkichá pastillakunata tomanaykipaq qususpayki.

● “Kaqmanta pitaruspay pinqaypi qiparuytam manchakuni”, nispanku.

Chayqa manam allinchu: Kaqmanta cigarrota pitaruspaykiqa ama hukmanyaychu, aswanqa hinallayá kallpanchakuy pitayta saqinaykipaq, atinkimá saqiytaqa. Mana kallpanchakuptikim ichaqa mana allinchu kanman.

Romualdo sutiyuq runam cigarrota pitarqa iskay chunka suqtayuq wata, ichaqa pitay saqisqanmantam kimsa chunka masnin watakunaña pasarun, paymi nin: “Achka kutitam kaqmanta cigarro pitayman wichirqani, chaywanmi llumpay hukmanyasqa tarikurqani, ichaqa Jehova Diosmanta astawan yachaspaymi payta mañakurqani yanapaykuwananpaq, hinaspapas bibliatam leerqani, chaykunam yanapawarqa cigarro pitayniyta wiñaypaq saqinaypaq”, nispa.

Qatiqnin yachachikuypim astawan yachasunchik cigarro pitaynikita saqispa kusisqa kawsakunaykipaq.

[Recuadro/​Foto]

CIGARRO PITAYQA WAÑUYMANMI APAKUN

Cigarrotaqa rantikunku tukuy rikchaqtam. Wakin nacionkunapiqa qurakuna rantikusqankupim tabacotapas rantikunku. Organizacion Mundial de la Salud nisqanman hinam “tabacoqa wañuchikuq”. Runakunaqa cigarrota pitasqankuraykum cancer unquywan hapichikunku, hinaspapas corazonninkuwanpas unqunkum. Wiksayuq warmikunapas cigarrota pitaspankuqa wawachankutam wañuypa patanman churanku. ¿Ima cigarrokunataq kan hinaspa imaynakunatataq cigarrota pitanku?

Bidis. Bidis nisqanku cigarrotaqa Asia lawpim astawan pitanku, chayta pitanankupaqqa tabacotam llañuchallata wankunku, ichaqa chay cigarroqa tiendapi rantisqanku cigarrokunamantapas astawanraqmi unquchikun

Puro. Puro nisqankutaqa tabacomanta ruwasqa papelpim wankunku. Chay cigarrota pitanankupaq mana ratachiptinkupas siminkuman churaykuptinkuqa chay nicotina sutiyuq drogam cuerponkuman yaykunña.

Kreteks, utaq clavo de olorniyuq cigarro. Kay cigarrotaqa ruwanku tabacotawan clavo de olorta chapuspam. Chay cigarrota pitaqkunaqa astawanraqmi cancer unquywan hapichikunku.

Pitanankupaq pipa nisqanku. Chaymanmi hinanku tabacota pitanankupaq. Chaywan tabacota pitaqkunaqa astawanraqmi cancer unquywan hinaspa huk unquykunawanpas hapichikunku.

Mana pitaspalla tabacota kachusqanku. Wakin nacionkunapiqa tabacotaqa rantikunku chicleta hina kachunankupaqmi, rantikunkutaqmi ñutuy-ñutuyta kutaruspanku miski asnaq qurakunawan chapusqatapas. Chaykunaqa cigarrota pitachkanmankupas hinam runakunataqa unquchin.

Pitanankupaq yakuyuq hinaspa manguerachayuq botella. Chaynintakama pitaspankuqa piensankum unquchiwananchikpaq kaqkuna yakupi qipasqanta, ichaqa manam chaynachu, chaywan pitaqkunapas cancerwanmi unqunku.

[Recuadro/​Foto]

CIGARROTA MANAÑA PITANANPAQ PITAPAS YANAPAYTA MUNASPAYKIQA

● Ama piñarikuychu. “Kaqmantachu pitayta qallaykurunki” ninaykimantaqa, “amayá hukmanyaychu, hinallayá kallpanchakuy. Cigarro pitayta saqiytaqa atinkim” nispam niykuwaq.

● Llakipayaspa entiendeykuy. Manaña pitasqanrayku mana rimapayaykunapaq piñasqallaña kaptinpas ama piñakuychu. Niwaqmi: “Sasachá cigarro pitayta saqiyqa, ichaqa kusikunim kallpanchakusqaykiwan”, nispa. Amayá niychu: “Cigarrota pitaspaykiqa manam chaynachu karqanki”, nispaqa.

● Kuyakuqyá kay. Bibliapim nin: ‘Tukuy tiempopim chiqap amigoqa kuyakun. Sasachakuy tiempopipas wawqi hinaraqmi kuyakun’, nispa (Proverbios 17:17). Chaynaqa tukuy tiempoyá pacienciakuspa kuyakuq kay.

Cigarro pitayta saqiytaqa atiwaqmi

CIGARROTA amaña pitanaykipaqyá kunanmanta kallpanchakuy (1 Cronicas 28:10). ¿Imakunatawanraqtaq ruwawaq cigarrota manaña pitanaykipaq?

Ima punchawmanta saqinaykipaq tantiakuy. Doctorkunam ninku pitayta saqinaykipaq tantiakuruspaykiqa chaylla saqinaykimanta, manachayqa iskay semana pasaruptinqa manañam munankichu saqiytaqa. Chay punchawtam calendariopi señalawaq, hinaspapas amistadnikikunamanmi willawaq ima punchawmanta cigarrota manaña pitanaykipaq tantiakusqaykita. Chay punchaw chayamuptinqa imaña kaptinpas tantiakusqaykiman hina ruway.

Tantiasqaykiman hina papelpi qillqay. Chaypim kaykunata qillqawaq:

● Qillqay imakunarayku pitayta saqiy munasqaykita.

● Qillqay amistadnikikunapa celularninpa numeronta, chaynapi pitanayasuptiki paykunata qayaykuptiki mana pitanaykipaq yanapaykusunaykipaq.

● Bibliapi textokunapas yanapasunkimanmi, hukkaqninmi kanman Galatas 5:22, 23.

Chay anotakusqaykikunata mayman rispaykipas apakuy hinaspa punchawpi achka kutita leey. Unay watakunaña cigarrota manaña pitaspaykipas wakinpiqa munapayawaqraqmi, chaymi chay qillqasqaykikunata leesqaykiqa kallpanchasunki manaña pitanaykipaq.

Manaña pitanaykipaq pisi-pisimanta kallpanchakuy. Manaña pitanaykipaq tantiakusqayki punchaw manaraq chayamuchkaptinmi kaykunapi kallpanchakuyña: Sapa punchaw hatarispayki pitaq kaspaykiqa chay horapi mana pitanaykipaq kallpanchakuy, mikuchkaspayki utaq mikuyta tukuruspayki pitaq kaspaykipas kallpanchakuy chay horapi amaña pitanaykipaq. Amataq riychu cigarrota pitasqanku lawkunamanqa. Chaymantapas kaynatam nikuwaq: “Cigarrotaqa manañam pitanichu”, nispa. Kaykuna ruwasqaykiqa yanapasunkim cigarrota manaña pitanaykipaq.

Manaña pitanaykipaq kaykunapipas kallpanchakuy. Cigarrota manaña pitanaykipaq tantiakusqayki punchaw manaraq chayamuchkaptin kaykunata rantiruy: Zanahoriata kachunaykipaq, chiclekunata utaq imapas kachunapaq kaqta. Chaymantapas aylluykikunaman hinaspa amistadnikikunaman willay ima punchawmanta cigarrota manaña pitanaykipaq tantiarusqaykimanta. Chay punchaw manaraq chayamuchkaptin wasikimanta, carroykimanta hinaspa bolsilloykikunamanta cigarroykikunata wikapay, wikapaytaq cigarrota pitanaypipaq encendedortapas. Churakusqayki cigarro manaña kapusuptikiqa, rantiq rinaykipaq qillapakuspaykim manaña pitanayasunkiñachu hinaspapas Jehova Diosta hinalla mañakuy cigarrota manaña pitanaykipaq yanapasunaykipaq (Lucas 11:13).

Mana allin amistadta saqichkaq hinam achka runakuna cigarro pitayninkuta saqirunku. Qampas cigarro pitaq kaspaykiqa atinkim saqiruytaqa, hinaspaqa sanolla hinaspa kusisqam kawsakunki.

[Foto]

Chay anotakusqaykikunata mayman rispaykipas apakuy hinaspa punchawpi achka kutita leey.