QALLARIYPI KAQ

¿Wanachinachu wawakunata?

Kay qhepa watakunapiqa familiapi kawsayqa nishutan cambiashan astawanqa qhapaq nacionkunapi. Ñawpaqpiqa tayta-mamakunan wawankuta kamachiqku wawakunataq kasukuqku. Kay tiempopin ichaqa wawakuna kamachikunku tayta-mamakunataq kasukunku. Yachanapaq qhawarisun chay problemakunata.

Huk tiendapin 4 watayoq wawa pukllanata rikuspa mamitanta rantipunanpaq nin. Mamitantaq nin: “Askhañan kan pukllanaykikunaqa”, nispa. Wawaqa chayta uyarispan waqayta qallarin, “¡kay pukllanatan munani!” nispa. Mamitanqa mañosokunanta manchakuspan “hinapas rantipusaq” nin.
Huk tayta rimashaqtinmi 5 watayoq wawa taytanta ch’inyachisparaq rimayta qallarin, “¡ripuytan munani aburrisqan kashani!” nispa. Taytantaq sumaqllata wawanta nin: “Wawachay huk ratollatawan suyariway”, nispa.
Profesoranmi 12 watanpi kashaq Jaimitota hukmanta atencionta llamasqa malta kutichisqanmanta. Chaymantan taytanqa profesorapaq phiñasqa kashan manataq Jaimitopaqchu. Wawanta nin: “Humilde kasqaykiraykun sapa rato atencionta llamasunki risaq directorwan rimaq”, nispa.

Ejemplolla kaykuna chaypas, kaykunaqa pasanpunin. Askha familiakunapin tayta-mamakunaqa wawankuq mana allin comportakusqankuta hinallata qhawanku, mana allinta ruwaqtinkutaq defiendenkuraq. Familiamanta rimaq libron nin: “Kay tiempopiqa yaqa llapa tayta-mamakunan wawankuq munasqanta ruwanku [...]. Ñawpaqpiqa sut’itan wawakunaqa yachaqku tayta-mamanku wasipi kamachikuq kasqanta”, nispa.

Wakin tayta-mamakunan ichaqa wawankuta yachachinku allinta kawsanankupaq. Chaymi paykuna kikinku allinta kawsaspa yachachinku, wanachinata necesitaqtinkutaq munakuywan wanachinku. Chhaynata wawankuta uywaq tayta-mamakunaqa kallpachakushankun kay tiempopi runakunaq yuyaykusqankuman hina ama ruwanankupaq.

¿Imaraykun wawakuna chay hinata comportakushanku? ¿Imaraykun tayta-mamakuna manaña wawankuta wanachinkuñachu?

Manañan tayta-mamakunachu kamachikushanku

Wakin runakunan ninku 1960 watakunamantapachan pisi-pisimanta manaña tayta-mamakunachu wasinkupi kamachikusqankuta, ¿imarayku? “Yachaysapakunan” tayta-mamakunata animarqanku wawankuta ama nishuta controlanankupaq. Nirqankutaqmi mana tayta-mamallankuchu kanankupaq aswanpas amigonku kanankupaq ima. Chaymantapas nirqankun wawakunata k’aminamantaqa allinmi ruwasqayki nispa niy allin kasqanta. Tayta-mamakunata allinta aconsejanankumantaqa nirqankun: “Manan wawataqa k’aminachu k’aminki chayqa sonqontan k’irinki hinan wawayki qanpaq sintikapunqa”, nispa.

Watakunaq pasasqanman hinan yachaysapa runakuna nirqanku: “Wawakunaqa ima ruwasqankuwanpas kusisqan kananku, manan pipas pisichananchu”, nispa. Arí allinmi chay nisqankuqa, ichaqa paykunan nillarqankutaq wawakunataqa manapunis ninachu “chayqa manan allinchu otaq manan atiwaqchu” nispaqa. Aswanpas wawakunatas ninanchis “ancha valorniyoqmi kanki ima munasqaykitapas ruwawaqmi” nispa. Chaykunata nispaqa yaqapaschá wawakunata allinta sientechisunman, ichaqa manan yanapashasunmanchu imatapas allinta ruwanankupaq.

Wawankuq ñawpaqenpin tayta-mamakuna k’umuykukuspa kashanku — Wawakunata ima ruwasqankumantapas allillanmi nisun chayqa paykunallapas atiyniyoq kankuman hinatan qhawarichisunman

Kunan tiempopitaq wakin runakuna ninku: “Wawakunata ima ruwasqankumantapas allillanmi nisun chayqa paykunallapas atiyniyoq kankuman hinatan qhawarichisunman”, nispa. Chaymantapas “Paykunallapi yuyaykuq” (inglés simipi) nisqa libroq nisqanman hinaqa, chay hinata wawakunata uywaqtinchisqa “manas preparasqachu kanqaku aceptanankupaq sichus pipas ‘manan allinchu ruwasqayki niqtinku’ otaq fracasaqtinku”. Kay libropi rimasqanchis taytan nin: “Trabajopiqa manan pipas nisunkichu allin runan kanki nispa. Jefeykiman mana allin ruwasqa imformeta presentaqtiypas manan nisunkichu ‘munay papelpin ruwamusqanki’ nispaqa”, nispa. Chay taytan nillantaq sichus wawakunata nisun “tukuy imapas allillanmi kanqa imataña ruwaqtiykipas allinpunin lloqsinqa” nispa chayqa manan wawakunata imapipas yanapanqachu.

Sapa p’unchaymi imapas cambian

Tiempoq pasasqanwanmi runakunaq piensasqankuqa cambian, chayman hinataqmi wawakunata imayna educaypas cambiashan. Educacionmanta yachaq Ronald Morrish runan nin: “Sapa p’unchaymi wawakunata imaynata wanachiyqa cambiashan, imaynan kay mundopas cambiashallan hinata”, nispa.a Chayraykun tayta-mamakunaqa facil-llata “runakunaq tukuy llulla yachachikuyninwan [...] kayman chayman apaykachasqa” kashanku (Efesios 4:14).

Wawakuna tukuy imata mañakuqtinkupas tayta-mamakuna “arí” “yá” nillanqaku chayqa manan wawankuq allinninkupaqchu kanqa. Wawankuqa manan atinqakuchu paykunallamanta allinta decidiyta nitaqmi atinqakuchu kawsayninkupi problemakuna atipaytapas. Hinaspapas tayta kasqankutan mana respetachikunqakuchu.

¿Imaynatan wawakunata aswan allinta educasunman?

a Ñoqaykun cursivataqa churayku; “Allin wawakunata uywanapaq yanapaykuna” (inglés simipi) libro.

¿Imatan yachachishankichis wawaykichiskunaman?

¿Hayk’aqllapas kaykuna pasarqasunkichu?

Imaymanatan ruwanki wawaykikunarayku. Escuelamanta lloqsimuqtinku, sabadopipas domingopipas wawaykikunata apanki tocayta otaq tusuyta yachanankupaq, chaymantapas apankin pelota hayt’ayta, huk simi rimayta yachanankupaq. Chaykunatan ruwanki ocupasqa kanankupaq imaymanata yachanankupaq ima. Tukuy chaykunata ruwaspaqa sinchitapaschá sayk’unki, chaywanpas paykunarayku imatapas ruwanaykita yachanankuta munaspan chaykunata ruwanki. Piensankitaq “huk allin mamaqa chaytapunin ruwanan” nispa.

Kaypi piensay: ¿Imatan wawakuna yachanqaku mamankuta paykunarayku imaymana ruwasqanta rikuspa? ¿Tayta-mamanku paykunaq kamachin kasqankutachu piensankuman?

Kaytan ruwawaq: Wawaykikunaqa yachanankun imaymana ruwanayoq kasqaykita samanaykipaq tiempota necesitasqaykitapas. Chhaynapin yachanqaku khuyapayakuq kayta hukkunatapas khuyapayanqaku.
Taytaykin nishu controlakuq karqan, chaymi qanpaqqa sasa karqan wawa kashaqtiyki. Chay hinapi kawsasqaykiraykun qanqa ninki: “Wawaykunataqa allinmi ruwasqayki nillasaqpuni, manaña allinta ruwashaqtinkupas”, nispa. Yaqapaschá piensanki “chhaynata tratasaq chayqa wawaykunan allin sientekunqaku tukuy ruwasqankupas allinpuni kanqa” nispa.

Kaypi piensay: ¿Imatan wawaykikuna yachanqaku sichus mana pisichasqa sientekunankuraykulla mana allin ruwasqankumantapas allinmi niqtiyki? ¿Imapin rikukunqaku kunanpas hamuq tiempopipas?

Kaytan ruwawaq: Wanachiy mana allin ruwasqankumanta, allin ruwasqankumantataq “allinmi ruwasqayki” niy.
Iskaymi wawaykikuna, hukninmi 5 watayoq hukkaqtaq 6 watayoq. Kurakkaqmi fuerte caracterniyoq. Qayna p’unchaymi qonqaylla phiñarukuspa sullk’achanta maqaron. Chayta rikuspan qanqa mama hina wawaykiwan sumaqllata rimanki wanachinaykimantaqa, yaqapaschá ninki: “Sonqontapaschá k’irirqoyman ‘manan allinchu chay ruwasqayki’ nispa niqtiyqa”, nispa.

Kaypi piensay: 6 watayoq wawata mana allin ruwasqanmanta, ¿sumaqllatachu rimapayananchis icha wanachinanchis imachu? ¿Cheqaqtapunichu sonqonta k’iriwaq “manan allinchu sullk’achaykita maqasqaykiqa” nispa niqtiyki?

Kaytan ruwawaq: Wawakunata wanachishaspaqa manan sonqonta k’irinakamachu wanachina. Aswanpas sumaqllatan, sichus sumaqllata wanachinki chayqa allin runakunan kanqaku.