“Rimashallay ama upallaspa”

1-3. a) ¿Imaraykun apóstol Pablo Corinto llaqtaman ripurqan? b) ¿Imakunatan necesitarqan chay llaqtapi qhepakunanpaq?

ÑAN 50 wata tukupusharqanña, chay tiempopaqqa Corinto llaqtapin apóstol Pabloqa kasharqan. Chay llaqtaqa negocio ruwana llaqtan karqan, chaypiqa askhan tiyaqku griego runakuna, Roma runakuna, judío runakunapas.a Pabloqa manan negocio ruwaqchu ni llank’ana maskhaqchu chay llaqtamanqa rirqan, aswanpas juj jatun llank’ay apariqmi chaymanqa rirqan. ¿Ima llank’aymi chay kanman karqan? Diospa gobiernonmanta willaymi. Chaywanpas payqa juj wasita maskhanan karqan alojakunanpaq, payqa manan munarqanchu jujkunapaq gasto kayta. Manataqmi munarqanchu pipas “Diosmanta willananraykun jujkunata gastachin” ninanta. Chhaynaqa, ¿imatan ruwanman karqan?

² Payqa yacharqanñan karpakunata ruwayta. Chay ruwayqa manan facilchu karqan, chaywanpas gastonkunapaqqa imatapas ruwallaqmi. Chhaynaqa, ¿tarinmanchu karqan chay llaqtapi alojakunanpaq wasita, llank’anatapas? Arí tarirqanmi. Ichaqa, chaykunataña maskhanan karqan chaypas manapunin saqerqanchu Diosmanta willaytaqa.

³ Bibliapi willasqanman jinaqa unaymi Pabloqa Corinto llaqtapi qhepakurqan, askha runakunatan yanaparqan Diospi iñinankupaq. Kaypin yachasunchis imakunatas Pablo ruwarqan chayta, chhaynapi noqanchispas Diospa siminta llapa runakunaman chayachinanchispaq.

“Paykunapas karpakuna ruwaqmi kasqaku” (Hechos 18:1-4)

4, 5. a) ¿Maypin apóstol Pablo alojakurqan Corinto llaqtapi kashaspa, imatan ruwaq gastonkunapaq? b) ¿Imaynapin apóstol Pablo yachanman karqan karpakuna ruwayta?

⁴ Corinto llaqtaman chayaspa jinan Pabloqa reqsirqan Aquilata Priscilatawan. Aquilaqa judío runan karqan, esposan Prisilataqa Prisca nispan nillaqkutaq. Romapi kamachikuq Claudion kamachikusqa “llapa judiokuna Romamanta ripunankupaq” chaymi paykunaqa Corinto llaqtaman astakusqaku (Hech. 18:1, 2). Paykunaq yanapayninwanmi Pabloqa wasita llank’anatawan tarirqan. Biblian paykunamanta nin: “Paykunapas karpakuna ruwaqmi kasqaku, chaymi paykunaq wasinpi qhepakurqan paykunawan kuska llank’aspa”, nispa (Hech. 18:3). Chay llaqtamanta ripunankaman Pabloqa paykunaq wasinpi tiyarqan; yaqapaschá chaypi kashaspa qelqarqan Bibliapi rijuriq wakin cartakunatapas.b

⁵ ¿Imaynapin allin yachayniyoq runa “Gamalielpa yachachisqan” kashaspa karpakunata ruwayta yachanman karqan? (Hech. 22:3). Yaqachus jina chay tiempopi judío runakunaqa normalta wawankuman yachachiqku chaykuna ruwayta; chaykunataña yachachiqku chaypas jatun educaciontapas qollaqkutaqmi. Apóstol Pabloqa Tarso llaqtayoqmi karqan, chayqa Cilicia ladopin kasharqan. Chay sutillawantaqmi karpa ruwasqanku telakunatapas sutichakuq, chay telakunatan nikuq “cilicio”, nispa. Chhaynaqa yaqapaschá Pabloqa juch’uymantapacha yacharqan chaykuna ruwayta. Ichaqa, ¿imatapunin pay ruwanman karqan? Yaqapaschá payqa chay telakunata awaq, otaq awasqa telakunamanta karpakunata siraq. Imataña ruwarqan chaypas, manan facilchu chaykuna ruwayqa karqan.

6, 7. a) ¿Imaynatan apóstol Pablo qhawariq llank’ananta? b) ¿Imaraykun nisunman “Aquilapas Priscilapas pay jinan piensaqku” nispa? c) ¿Imaynatan qatikusunman Pablota, Aquilata, Priscilatawan?

⁶ Apóstol Pabloqa allintan yacharqan ima ruwaysi ñaupaqpi kanan karqan chayta. Arí, payqa Diosmanta willaytan ñaupaqman churaq, chayta ruwananraykun llank’aqpas, chhaynapi chay ruwayta “gratislla” aparinanpaq (2 Cor. 11:7). ¿Pablo jinachu Aquilapas Priscilapas llank’anankuta qhawarinkuman karqan? Arí, pay jinan qhawariqku. ¿Imaynapin chayta yachanchis? 52 watapi apóstol Pablo Corinto llaqtamanta ripuqtinmi paykunapas paywan kuska ripullarqankutaq. Éfeso llaqtamanmi astakurqanku, chaypin juj wasipi alojakurqanku, chay wasipin juñunakuytapas apariqku (1 Cor. 16:19). Chaymantaqa Roma llaqtamanmi ripurqanku, ultimotataq Éfeso llaqtaman kutimpurqanku. Rikusqanchis jina paykunaqa Diospa gobiernonmanta willaytan ñaupaqman churaqku. Chaymantapas iñiqmasikunatan serviqku, chaychá “waj nacionkunamanta” iñiqkunapas paykunataqa munakuqku (Rom. 16:3-5; 2 Tim. 4:19).

⁷ Kay tiempopipas Jehová Diosta serviqkunaqa paykuna jinan imatapas ruwanku. Arí, imaymanapin llank’anku chhaynapi ama jujkunapaq gasto kanankupaq (1 Tes. 2:9). Diosta wakin serviqkunaqa kuska p’unchayllan llank’anku, wakintaq maynillanpi llank’anku. Chhaynapi Diosmanta willayman astawan tiempota qonankupaq. Wakintaq Áquila, Priscila jina watukuq umalliqkunata sumaqta wasinkupi chaskinku, ¿ima bendicionkunan paykunapaq kan chhaynata jujkunata sumaqta chaskisqankumanta? (Rom. 12:13). Paykunaqa kallpachasqa sonqochasqa iman tarikunku, chhaynapin aswan ganaswanraq Diospaq llank’anku.

“Corinto llaqtayoq runakunapas [...] askhan iñipurqanku” (Hechos 18:5-8)

8, 9. a) ¿Imatan apóstol Pablo ruwarqan wakin judiokuna willasqanta mana chaskikuyta munaqtinku? b) ¿Maymanmi ripurqan Diosmanta willashanallanpaq?

⁸ Yachamusqanchis jina Pabloqa Diosmanta willaymanmi astawan tiemponta qoq. Llank’aspapas gastonkunallapaqmi llank’aq, ¿imaynapin yachallasunmantaq chhaynapuni kasqanta? Juj kutinmi Silaswan Timoteopiwan Macedonia llaqtamanta chayamurqanku imaymana yanapaykuna apaykusqa (2 Cor. 11:9). Chayta chaskispa jinan Pabloqa “Diospa siminmanta willaspallaña” purirqan (Hech. 18:5). Arí, manañan payqa imapipas llank’arqanñachu. Chhaynataña ruwarqan chaypas manan judío runakunaqa uyarikuyta munarqankuchu. Chaymi apóstol Pabloqa p’achankunata chhafchirparikurqan, chaymantataq nirqan: “Qankunamantachá kanqa imapas pasasunkichis chayqa, noqaqa manan ima juchayoqpaschu kasaq. Kunanmantaqa waj nacionkunamanta runamanmi ripusaq” nispa (Hech. 18:6; Ezeq. 3:18, 19).

⁹ ¿Maymanmi ripunman karqan apóstol Pablo? Bibliaq willasqan jina Ticio Justoq wasinmanmi ripurqan, paypa wasinqa sinagogaq ladollanpin kasharqan (Hech. 18:7). Corinto llaqtapi kashaspaqa Aquilawan Priscilawan kuskan apóstol Pabloqa alojakusharqan, ichaqa Ticio Justoq wasinmantapachan Diospaq llank’aytaqa apariq.

10. ¿Imaraykun nisunman “apóstol Pabloqa manan mana judío runakunallamanpunichu yachachirqan” nispa?

¹⁰ ¿Ima ninantan Pablo nishanman karqan “kunanmantaqa waj nacionkunamanta runakunamanmi ripusaq” nispa nisqanwan? ¿Manañachu mayqen judío runatapas, ni judioman tukuqtapas yachachinan karqan? ¿Manañachu paykunata yanapanan karqan munashankumanña chaypas? Manan chay ninantachu nisharqan. Bibliapi nisqanman jinaqa sinagogapi umalliq Crispo sutiyoq runaqa Señorpin iñipurqan wasinpi llapa kaqkunapas iñipurqankun. Ichaqa manan paykunallachu chaytaqa ruwarqanku, chay sinagogapi Pablota uyariq wakin runakunapas yaqachus jina chayta ruwankuman karqan. Bibliapin nillantaq: “Corinto llaqtayoq runakunapas allin willakuykunata uyarispan askha iñipurqanku, jinaspa bautizakapurqanku”, nispa (Hech. 18:8). Ticio Justoq wasinpin paykunaqa juñunakuykunata apariqku. Lucasqa imachus pasasqanman jinan imatapas willayta yachan. Chhaynatachus kay kutipipas ruwarqan chayqa, yaqachus jina chay judío runakunaqa, judioman tukupuqkunapas apóstol Pablo p’achanta chhafchikusqan qhepamanña iñiqman tukupunkuman karqan. Chhayna karqan chayqa sut’itan Pabloqa rikuchisharqan munaqkunataqa yanapaqpuni chayta.

11. ¿Imaynatan noqanchispas Pablo jina juj religionmanta kaqkunata yanapasunman?

¹¹ Wakin llaqtakunapiqa wakin religionmanta imaymana costumbrekunan allin saphichasqa kashan. Yaqapaschá chayqa pasashanman chay llaqtapi chay religión unayña kasqanrayku, otaq mayqen religionmanta kaqkunapas chay llaqtapi runakunaq yuyayninta cambiachisqanrayku. Chaykunaraykun chay llaqtapi runakunaqa imaymana costumbrekunaman watasqa kashanku, Corinto llaqtapi runakuna jinan kashanku. Chaymi noqanchisqa apóstol Pablo jina paykunaq sonqonkuman chayananchis, Diospa siminpi nisqanman jinapunin imapipas iñinanku. Wakinña jark’awasunman chaypas, chay religionkunapi umalliqkunaña k’amiwasunman chaypas, manan manchakunanchischu. Paykuna ukhupin kashanku “tukuy sonqowan Dios serviy munaqkuna, ichaqa manan allintachu paymanta yachanku”, chay runakunatan maskhananchis (Rom. 10:2).

“Kay llaqtapiqa askhan noqapi iñinqaku” (Hechos 18:9-17)

12. ¿Pabloq ima rikusqanmi payta kallpacharqan?

¹² ¿Nishanmanchu Pablo karqan “juj llaqtamanchu ripusaqpas” nispa? Chhayna karqan chayqa kallpachakurqanchá Jesuspa rimapayasqanta kasukunanpaq. Paymi juj rijuriypi nirqan: “Ama manchakuychu, aswanpas rimashallay ama upallaspa, noqaqa qanwanmi kashani, manan pipas imanasunkipaschu; kay llaqtapiqa askhan noqapi iñinqaku”, nispa (Hech. 18:9, 10). ¡Chay simikunaqa maytachá Pablotaqa kallpacharqan! Jesús kikinmi payta nisharqan “manan pipas imanasunkipaschu” nispa. Chaymantapas willarqanmi chay llaqtapiqa askha runakuna paypi iñinanku karqan chayta. ¿Imatan ruwarqan Pablo chayta yachaspa? Bibliapin nin: “Chaymi payqa wata soqta killata chaypi tiyarqan Diospa siminta runakunaman yachachispa”, nispa (Hech. 18:11).

13. a) ¿Imatan Pablo yuyarinman karqan juzgana wasiman apashaqtinku? b) ¿Imaraykun mana llakisqachu kashanman karqan chay pasananmanta?

¹³ Corinto llaqtapi juj wataña kashaqtinmi apóstol Pabloqa rikullarqantaq imaynatas Señorqa yanaparqan chayta. “Judiokunan rimanakuspanku pay contra jatarirqanku, jinaspa juzgana wasiman aparqanku” (Hech. 18:12). Chaykunamanta yachaq runakunaq nisqanman jinaqa, chay juzgana wasiqa estrado jinas, balcón jinas kanman karqan. Chayqa mármol nisqa yuraq rumiwan azul rumiwan imas ruwasqa kashanman karqan, imaymana dibujokunatas chaypi thupankuman karqan. Chaymantapas mercado plaza cercallapis chayqa kashanman karqan, ñaupanqa jatun pampas kanman karqan, askhas chaymanqa runakunapas jaykunman karqan. Ñaupa tiempopi cosaskunata maskhaq runakunaq nisqanman jinapas, chay juzgana wasiqa sinagogaq cercallanpis kashanman karqan. Chhaynaqa yaqachá Ticio Justoq wasin qayllapi kashanman karqan. Imaynaña karqan chaypas yaqapaschá Pabloqa yuyarirqan Estebanwan imachus pasarqan chayta. Yachasqanchis jina pay kikinmi rikurqan Estebantaqa rumiwan ch’aqespa wañuchirqanku chayta. Estebanmi ñaupaqtaqa wañuchisqa karqan iñiq kasqanrayku (Hech. 8:1). Pablon ichaqa mana chhaynapiqa tarikunanchu karqan, ¿imarayku? Jesús kikinmi nirqan: “Noqaqa qanwanmi kashani, manan pipas imanasunkipaschu”, nispa (Hech. 18:10).

14, 15. a) ¿Imanispan judío runakuna Pablota tumparqanku, imaraykun chayta mana Galión kasurqanchu? b) ¿Iman pasarqan Sosenesta, imatan chay qhepaman ruwanman karqan?

¹⁴ Chay tiempopiqa Galión sutiyoq runan Acaya provinciapi kamachikusharqan. Payqa Séneca sutiyoq allin reqsisqa filosofoq kuraq wayqenmi karqan, Roma llaqtayoqtaqmi karqanpas. Chay runaq ñaupanmanmi apóstol Pablotaqa aparqanku, paytan judío runakunaqa nirqanku: “Kay runan runakunata yachachishan leykunata p’akispa, jujniraymanta Diosta adoranankupaq”, nispa (Hech. 18:13). Chayta nispankuqa pantasqa religionta apamuqmantan Pablotaqa tumpasharqanku. ¿Imatan Galión ruwanman karqan? Payqa ratullan repararqan imaynas Pabloqa mana “ima mana chanintapas, ni ima jatun juchatapas ruwarqanchu” chayta (Hech. 18:14). Chay kamachikuqqa manan munasharqanchu judío runakunaq problemanman chapukuyta. Chaymi apóstol Pabloq favorninpi manaraq imatapas rimarishaqtin chay runakunaq tumpasqanta yanqapaq qhawarirqan. Chayqa manan gustarqanchu chay runakunaman chaymi Sosenesllapiña samarikurqanku. Sosenesqa yaqachus jina Crispoq rantinta jaykunman karqan sinagogapi umalliq. Paytan chay judío runakunaqa “juzgana wasiq ñaupanpi […] maqayta qallarirqanku” (Hech. 18:17).

¹⁵ ¿Imaraykun Galión mana jark’akunmanchu karqan Sosenesmanta? Yaqapaschá payqa piensarqan chay runa paykunata umallinanpaq, chaypaschá mana jark’akurqanchu. Imaynaña karqan chaypas yaqachus jina chayqa allinpaq kanman karqan. ¿Imaraykun chayta nishanchis? Watakunaq pasasqanman jinan apóstol Pabloqa Corinto llaqtaman carta apachisqanpi rimarqan Sósenes sutiyoq iñiqmanta (1 Cor. 1:1, 2). ¿Judío runakunaq maqasqan Soseneschu pay kanman karqan? Manan yachakunchu. Paychus karqan chayqa yanaparqanchá chay pasasqan iñiqman tukupunanpaq.

16. ¿Imaraykun noqanchispas yuyanallanchispuni “ama manchakuychu aswanpas rimashallay ama upallaspa noqaqa qanwanmi kashani” nispa Jesuspa nisqanta?

¹⁶ Ñaupaqpi yachamusqanchis jina Jesusmi Pablota nirqan: “Ama manchakuychu aswanpas rimashallay ama upallaspa noqaqa qanwanmi kashani”, nispa (Hech. 18:9, 10). ¿Ichaqa ima ratupin Jesús chayta ninman karqan? Judío runakuna Pablota mana uyarikuyta munasqanku qhepamanmi. Chhaynaqa noqanchispas allintan sonqonchispi jap’inanchis chay simikunata, astawanqa runakuna mana uyarikuyta munasqanku ratukunan chayta yuyarinanchis. Yachasqanchis jina Jehová Diosqa rikushanmi runakunaq sonqonta, paymi runakunataqa ladonman pusamun (1 Sam. 16:7; Juan 6:44). Chaykunata yachayqa yanapawanchismi tukuy sonqowan ganaswan Diosmanta willananchispaq. Chaymantapas kay tiempopiqa sapa watanmi askha runakuna waranqa-waranqanpi bautizakushanku. Chaymi noqanchisqa apóstol Pablo jina Jesuspa kamachisqanta kasukunanchis. Paymi nirqan: “Llapa nacionmanta runakunaman riychis, jinaspa yachachimuychis discipuloykuna kanankupaq”, nispa. Chay nisqantachus kasukusun chayqa manan sapanchischu purisunchis. Jesús kikinmi nillarqantaq: “Noqaqa sapa p’unchaymi qankunawan kashasaq kay tiempoq tukukunankama”, nispa (Mat. 28:19, 20).

“Jehová Dios munaqtinqa” (Hechos 18:18-22)

17, 18. ¿Imakunapin Pablo piensanman karqan Éfeso llaqtaman rishaspa?

¹⁷ Manan yachakunchu Galionpa ruwasqan qhepaman thajpichus Corinto llaqtapi iñiqkuna karqanku icha manachus chaytaqa. Ichaqa allintan yachakun imaynas apóstol Pabloqa askha p’unchaykunaraq chay llaqtapi qhepakusqanta. Chaymantataq 52 watapi yaqa kuskan watata jina Cencreas llaqtaman ripurqan, chay llaqtaqa 11 kilómetro karupin kasharqan Corinto llaqtamantaqa, Siria provinciapitaqmi kasharqanpas. Cencreas llaqtamanta manaraq ripushaspataq Pabloqa “chujchanta q’alata rutuchikurqan, Diosman juj promesata ruwasqanrayku” (Hech. 18:18).c Chaymantataq Aquilawan Priscilawan kuska Egeo lamar-qochanta, Éfeso llaqtaman chimparqanku; chay llaqtaqa Asia Menor nisqapin kasharqan.

¹⁸ Viajasqanpiqa Pabloqa yuyarirqanchá imakunatachus Corinto llaqtapi ruwarqan chayta; umallanpichá kasharqan llapa ima pasasqanpas. Arí, allintachá yuyasharqan chay chunka pusaqniyoq killakuna imakunatachus ruwarqan chayta. Paymi Corinto llaqtapiqa juñunakuyta qallarichirqan, Ticio Justoq wasinpin juñukuykunataqa aparisharqanku. Iñiqkunamanta wakinninkun kasharqanku Ticio Justo, Crispo, wasinpi kaqkuna ima. Pabloqa maytachá Corinto llaqtapi iñiqkunataqa munakurqan, paymi paykunata yanaparqan Diosman asuykunankupaq. Tiempowanmi apóstol Pabloqa juj cartata paykunaman apachirqan, chaypin willarqan imaynas Corinto llaqtapi iñiqkunaqa paypa reqsichikunanpaq carta jina kanku chayta. Kay tiempopipas Diosmanta yachachisqanchis runakunataqa maytan munakunchis ¿riki? Paykunaqa juj carta jinan noqanchispaq kanku, arí Diospaq llank’aqkuna jina reqsichikunanchispaq cartan kanku (2 Cor. 3:1-3).

19, 20. a) ¿Imatan apóstol Pablo ruwarqan Éfeso llaqtaman chayaspa? b) ¿Imaynatan paypa ejemplonta qatikusunman Diospa llaqtanpi ima ruwaytaña munashanchis chaypas?

¹⁹ Éfeso llaqtaman chayaspaqa manan Pabloqa jinachu karqan, aswanmi Diosmanta willayta qallarirqan. Sinagogamanmi jaykurqan, jinaspa “allinta piensachispa judiokunata yachachirqan” (Hech. 18:19). Ichaqa manan unaychu chay llaqtapiqa qhepakurqan. Chay llaqtayoq runakunaña astawanraq qhepakunanpaq nisharqanku chaypas payqa manan munarqanchu, aswanpas despidikuspa nirqan: “Jehová Dios munaqtinqa, wajmantan qankunaman kutimusaq”, nispa (Hech. 18:20, 21). Pabloqa allintan repararqan imaynas chay llaqtapi runakunaqa munasharqankupuni Diosmanta yachayta chayta. Kutimuytataqmi munasharqanpas, ichaqa Jehová Diospa makinmanmi chaytaqa saqerqan. ¡Chaypipas Pabloqa allin ejemplon noqanchispaqqa! Allinmi Diospa llaqtanpi imaymana ruwaykunapi yanapakuyta munayqa. Ichaqa imapiña yanapakuyta munashanchis chaypas, ima ruwaytaña munashanchis chaypas Jehová Dioswanpunin pusachikunanchis; paypa munayninman jinapunin imatapas ruwananchis (Sant. 4:15).

²⁰ Éfeso llaqtapi Aquilata Priscilatawan saqespan Pabloqa Cesarea llaqtaman rirqan. Chaymantataq “Jerusalén llaqtata wicharqan chaypi iñiqkunata napaykuq” (Hech. 18:22). Chaykuna qhepamantaq maymantachus viajayta qallarirqan chay Antioquía llaqtaman kutirqan, chayqa Siriapin kasharqan. Kaykama yachamusqanchisman jinaqa Pabloq iskay kaq viajenqa allinpin tukurqan, ichaqa ¿imakunan pasanman karqan kinsa kaq kuti viajasqanpi? Chaymantan qatimuqpi yachasunchis.