Diospaq kausasunchis juñunakuypi astawan yachanapaq
4-10 MAYO
BIBLIAPI QORI JINA YACHACHIKUYKUNA | GÉNESIS 36, 37
“Josepa wayqenkuna paymanta envidiakunku”
(Génesis 37:3, 4) Israeltaq Joseta munakuran llapa churinkunamantapas aswantaraq, yuyaq-kayninpiña churiyasqanrayku, jinaspan ancha munay qoysu p’achata ruwapuran. 4 Jinan wayqenkunaqa paykunamantapas aswantaraq taytanpa munakusqanta rikuspa payta cheqnikuranku, manataq paytaqa sumaqtachu rimaykuqku.
w14-S 1/8 pág. 12 párrs. 4, 5
“Uyariychis mosqokusqayta”
Biblian willan papan Jacob Joseta masta munakusqanrayku wayqenkuna Joseta cheqnikusqankuta, manaña sumaqta rimaykusqankutawan (Génesis 37:4). Chhikanta envidiakunkumanña karan chaypas manan cheqnikunankuchu karan (Proverbios 14:30; 27:4). ¿Pipamantapas envidiakurankichu qanmanta payta masta munakuqtinku? Chay jina kaqtinqa Josepa wayqenkunapin piensanayki. Envidiakuq kasqankuraykun mana allinkunata ruwaranku, jinaspa chay ruwasqankumanta qhepaman pesapakuranku. Paykunamanta yachasqanchismi yanapawanchis jujkunaq allin ruwasqankuwan kusikunanchista (Romanos 12:15).
Joseqa repararanchá wayqenkunaq cheqnikusqanta. Yaqapaschá Joseqa papanpa qosqan munay p’achata mana churakuyta munaranchu wayqenkunawan kashaspa. Jacobmi ichaqa chay p’achata qoran payta munakusqanrayku, chaymi Joseqa papanpa sonqonta mana k’iriyta munaspa qosqan p’achawan churakushallaran. Josepa ruwasqanmantan imaymanata yachasunman. Diosninchisqa manan pimanpas sayapakunchu, chaywanpas mayninpiqa wakintan astawan munakunman. Chaymantapas Diosqa manan munanchu serviqninkuna mana allinkunata ruwaqkuna jina kanankutaqa. Cristianokunaq kausasqanqa jujniraymi Diosta mana serviq runakunamantaqa. Mayninpiqa yaqapaschá jujkuna envidiakuwasun otaq cheqnikuwasun imayna kausasqanchismanta (1 Pedro 4:4). Chhaynaqa, ¿manañachu jujkunaman willananchis Jehová Dios servisqanchista? Manan chaytachu ruwananchis aswanmi mana manchakuspa willananchis Dios servisqanchista (Lucas 11:33).
(Génesis 37:5-9) Juj kutinmi Joseqa mosqokusqanta wayqenkunaman willaran, jinan paykunaqa astawanraq payta cheqnikuranku. 6 Paykunamanmi niran: Uyariwaychis kay mosqokusqayta: 7 Chajra chaupipin watashasqanchis marq’ay-marq’ay trigota, noqaq marq’ayniytaq sayarispa allinta sayashasqa, marq’ayniykichistaq muyuriykuspa noqaqman k’umuykamushasqaku, nispa. 8 Wayqenkunataq payta niranku: ¿Qanqa kamachiwankikuchu? Icha, ¿munaychakuwankikuchu? nispa. Chaymi paytaqa astawanraq cheqnikuranku mosqokusqanrayku, willakusqanrayku ima. 9 Jujtawanmi mosqokullarantaq, Jinaspa wayqenkunaman chayta willaran: Kunanmi mosqokullanitaq jujtawan: intin, killan, chunka jujniyoq ch’askakunapiwan noqaman k’umuykamushasqaku, nispa.
(Génesis 37:11) Wayqenkunan payta envidiakuranku, taytantaq ichaqa chaykunapi yuyaymanaran.
w14-S 1/8 pág. 13 párrs. 2-4
“Uyariychis mosqokusqayta”
Jehová Diosmi Joseta iskay kutita mosqochiran, chaykunawanmi willasharan jamuq tiempopi imachus pasananta. Diosqa munaranmi wayqenkunaman chay mosqokusqanta willananta. Imaynan Diospa profetankuna mana kasukuq runakunaman Diospa nisqanta willaranku, chay jinatan Josepas ruwanan karan.
Joseqa sumaqllatan wayqenkunata niran: “Uyariwaychis kay mosqokusqayta”, nispa. Paykunaqa ratollan entienderanku imachus nisqanta, jinaspa phiñakuspa niranku: “¿Qanqa kamachiwankikuchu? Icha, ¿munaychakuwankikuchu?”, nispa. Jinaspan wayqenkunaqa astawanraq cheqnikuranku mosqokusqanrayku, willakusqanrayku ima. Iskay kaq kutipi mosqokusqanta wayqenkunaman papanmanwan willaqtinqa astawanraqmi phiñakuranku. Papan Jacobpas phiñarispan niran: “¿lmataq kay mosqokusqaykiri? ¿Noqapas mamaykipas, wayqeykikunapas qanman pampakama k’umuykukuspachu jamusaykiku?”, nispa. Chaywanpas Jacobqa chaykunapin piensashallaran. Yaqachus jina repararan Jehová Dios wawanman rimaykushasqanta (Génesis 37:6, 8, 10, 11).
Joseta jinan jujkunatapas cheqnikuranku qatikacharanku Diospa nisqanta runakunaman willasqankumanta. Jesusmi astawanqa Jehová Diosmanta jujkunaman willaran, paymi qatikuqninkunata niran: “Noqatataq qatikachawaranku chayqa, qankunatapas qatikachallasunkichistaqmi”, nispa (Juan 15:20). Llapa cristianokunan kallpachakunanku José jina allin iñiyniyoq mana manchakuq kanankupaq.
(Génesis 37:23, 24) Wayqenkunaman José chayaqtintaq, paykunaqa Josepa p’achanta ch’utiruranku, chay ancha munay qoysu p’achawan p’achakusqanta. 24 Jinaspan payta jap’ispa ch’usaq ch’aki p’uytuman winaykuranku.
(Génesis 37:28) Negociaq Madián runakuna pasashaqtinkutaq, paykunaqa Joseta p’uytumanta orqospanku, Ismael runakunaman iskay chunka qolqeman venderanku. Chay runakunataq Joseta Egiptoman aparanku.
Maskhasun ancha allin yachachikuykunata
(Génesis 36:1) Kaykunan Esaupa mirayninkuna, paymi edom nisqallataq.
it-1-S pág. 735
Edom
(Puka), EDOM RUNAKUNA.
Jacobpa gemelon Esaumanmi Edom sutita churallarankutaq, phiwi kayninta puka mijunarayku vendesqanmanta (Gén. 36:1; 25:30-34). Chaymantapas nacesqanmantapachan Esauqa p’aqo karan (Gén. 25:25). Miraynin runakunapas pay jina colorniyoqmi karanku.
(Génesis 37:29-32) Chaymantañan Rubenqa p’uytuman kutiran, manataq chay ukhupi Joseta tariranchu, jinan payqa p’achanta llakikuymanta llik’ikuran. 30 Wayqenkunaman kutimuspataq niran: ¡Manan wayna kapunchu! ¿Imanaykusaqtaq? nispa. 31 Chaymi paykunaqa juj cabrachata nak’aspa Josepa p’achanta yawarcharanku. 32 Jinaspataq chay qoysu p’achata taytankuman apachispa niranku: Kaytan tarimuyku, churiykiq p’achanchu icha manachu chayta qhawaykuy, nispa.
it-1-S pág. 618 párrs. 1, 2
Custodia
Pipas jujpa animalninta michinanpaq encargakuran chayqa, allintan qhawanan karan. Suwachikuspaqa paymi dueñoman kutichipunan karan. Ichaqa phiña animalkuna uywata mijuqtinqa manan kutichipunanchu karan. Chaypaqmi ichaqa dueñoman rikuchinan karan phiña animalpa mijusqan kasqanta. Chaykunata rikuspan dueñoqa manaña pagachikuranchu.
Chhaynallataqmi karan imataña jujkunaman jap’ichiranku chaypas. Chaymi tayta-mamakunaqa kuraq wawankuman encargaranku sullk’a hermanonkunata cuidanankupaq. Chaychá Jacobpa phiwi wawan Rubenqa llakikuran wayqenkuna Joseta wañuchinankupaq rimaqtinku. Génesis 37:18-30 textopin chayta willawanchis chaypin nin: “Ama wañuchisunchu. Ama yawarta jich’aychischu, [...] amataq payta imanaychispaschu”, nispa. Chaytaqa niran paykunamanta kacharichispa taytanman kutichipunanpaqmi. Qhepaman Joseta manaña rikuspan sinchita llakikuspa p’achanta llik’ikuran nirantaq: “¡Manan wayna kapunchu! ¿Imanaykusaqtaq?”, nispa. Rubenqa yacharanmi taytan Jacob Josepa chinkasqanmanta manuchananta. Chay mana pasananpaqmi wayqenkunaqa Josepa p’achanta cabraq yawarniwan yawarcharanku, jinaspa taytanku Jacobman qhawachiranku, chayta rikuspan payqa piensaran phiña animal wawanta wañuchinanpaq jinan manaña Rubenta manucharanchu (Gén. 37:31-33).
Bibliata leenapaq
(Génesis 36:1-19) Kaykunan Esaupa mirayninkuna, paymi edom nisqallataq. 2 Esauqa casarakurqan Canaán warmikunawanmi: Het runa Elonpa ususin Adawan, Hev runa Zibeonpa churin Anaq ususin Aholibamawan, 3 Ismaelpa ususin Basematpiwan, payqa Nebaiotpa pananmi karqan. 4 Adaqa Esaupaq wachakurqan Elifazta, Basenat-taq wachakurqan Reuelta, 5 Aholibamataq wachakurqan Jeusta, Jaalamta, Coretawan. Chaykunan Esaupa churinkuna karqan, Canaán suyupi paypaq naceqkuna. 6 Esauqa pusarikurqan warminkunata, wawankunata, wasinpi kaq llapa runatapas, hinallataq llapa uywankunatapas, Canaán suyupi lliw ima hayk’a tarisqantawan, hinaspanmi wak hallp’aman ripurqan wawqen Jacobmanta t’aqakuspa. 7 Jacobwan Esauwanqa askha kaqniyoqmi karqanku, chaymi manaña kuska tiyayta atiqkuchu, tiyasqanku hallp’apas manaña aypaqchu uywankupaq. 8 Chaymi Esauqa Seir orqo-orqopi tiyarqan. Esauqa Edom nisqallataqmi karqan. 9 Kaykunan Edom runakunaq taytan Esaupa mirayninkuna, paykunan Seir orqo-orqopi tiyarqanku. 10 Kaykunan Esaupa churinkunaq sutin: Esaupa warmin Adaq churin Elifaz. Hukkaq warmin Basematpa churintaq ReueI. 11 Elifazpa churinkunataq karqan: Temán, Omar, Zefo, Gatam, Cenazpiwan. 12 Elifazpa tiyaqmasin Timnataq paypaq wachakurqan Amalecta. Paykunan Esaupa warmin Adaq nietonkuna karqan. 13 Reuelpa churinkunataq karqan: Nahat, Zera, Sama, Mizapiwan. Paykunan Esaupa warmin Basematpa nietonkuna karqan. 14 Zibeonpa churin Anaq ususin Aholibamataq Esaupaq wachakurqan Jeusta, Jaalamta, Coretawan. 15 Kaykunan Esaupa ayllunkuna ukhupi kamachikuqkuna: Esaupa phiwin Elifazpa churinkuna: Temán, Omar, Zefo, Cenaz, 16 Gatam, Amalecpiwan. Chaykunan karqan Adaq churinkuna, Edom suyupi Elifazpa ayllunpi kamachikuqkuna. 17 Kaykunataq Esaupa churin Reuelpa churinkuna: Nahat, Zera, Sama, Mizapiwan. Chaykunan karqan Basematpa churinkuna, Edom suyupi Reuelpa ayllunpi kamachikuqkuna. 18 Kaykunataq Esaupa warmin Aholibamaq churinkuna: Jeús, Jaalam, Corepiwan. Chay kamachikuqkunan nacerqanku Anaq ususin Aholibamanta. 19 Chaykunan karqan Esaupa ayllunkuna, kamachikuqninkunapas. Payqa Edom nisqallataqmi karqan.
11-17 MAYO
BIBLIAPI QORI JINA YACHACHIKUYKUNA | GÉNESIS 38, 39
“Jehová Diosqa manan Joseta saqerpariranchu”
(Génesis 39:1) Egiptomanmi Josetaqa aparanku. Chayman apaq Ismael runakunamantan Egipto runa Potifarqa rantikuran, payqa Faraonpa oficialnin guardia umallin karan.
‘¿Imaynan kay sinchi mana allinta ruwayman?’
Egipto llaqtaman chayaspan Potifar runaman Joseta vendenku. Chay runaqa Faraonpa guardia umallinmi (Génesis 39:1). Mercaderiapas kanman hinatan Josetaqa qhawarinku. ¡Maytachá Joseqa llakikun iskay kutitaña vendesqa kasqanmanta! Chay qhepamanmi Joseqa mercadokunata tiendakunata pasaspa Potifarpa wasinta rishan.
Chay wasiqa manan wasin hinachu. Josepa familianqa karpakunallapin tiyan, huk ladomanta huk ladoman astakuspa. Potifarmi ichaqa qhapaq runa, paypa wasinqa sumaq ruwasqan kashan munay dibujokunawan pintasqa. Arqueólogo runakunan willanku chay tiempopi Egipto runakuna sumaq jardinniyoq, hatuchachaq sach’akunayoq, unupi wiñaq sumaq t’ikakunayoq wasikunapi tiyasqankuta. Wakin wasikunaqa hatun jardinkunaq chawpinpis kasqa. Chay wasikunaqa munay balconniyoq hatun ventanakunayoqsi kasqa, chaypiqa askha cuartokunas kaq, mikhunanku cuartopas hatunsi kasqa, sapaqtaqsi kasqa kamachi runakunapaq cuartokunapas.
(Genesis 39:12-14) Jinan warmiqa p’achanmanta jap’ispa niran: Noqawan puñuy, nispa. Jinaqtinmi payqa warmiq makinpi p’achanta saqerparispa phawaylla ayqerikuran. 13 Warmitaq makinpi p’achanta saqerparispa jawaman ayqesqanta rikuspa 14 wajakuran wasipi kaqkunata. Jinaspan paykunata niran: Qhawariychis. Hebreo runatan pusamuwanchis burlakuwananchispaq. Paymi jamuwan noqawan puñunanpaq, noqataq kunkayoqta qaparirani.
(Génesis 39:20) Jinaspan patronninqa Joseta jap’ispa carcelman churaran. reypa presonkunaq kasqanman.
‘¿Imaynan kay sinchi mana allinta ruwayman?’
Arqueólogo runakunaña Egipto llaqtapi carcelkunata tarirqanku chaypas, manan sut’itapuniqa yachakunchu chay carcelkuna imayna kasqanta. Chaywanpas yachakunmi chay carcelkuna hallp’a ukhupi kasqanta. José kikinpunin wisq’asqa kasqan wasita nirqan ‘carcel’ nispa, chay simiqa “t’oqo ukhu” ninanmi. Chaypin yachanchis chay carcel millay laqhayaq kasqanta (Génesis 40:15). Salmo 105:17, 18 texton willan chaypi ñak’arichisqankumanta, ninmi: “Chakinkunatan thunkunawan t’eqerqanku, kunkanmantan cadenawan watarqanku”, nispa. Arí, chaypis wakin runakunata makinkuta wasanku ladoman churaspa cadenawan wataqku, wakintataq kunkanmanta cadenawan wataqku. ¡Maytachá Joseqa ñak’arin mana huchanmanta!
Joseqa unaymi chay millay carcelpi kashan. Killakunan pasan, watakunan pasan manataqmi yachanchu hayk’aqkama chaypi kananta. ¿Iman yanapan llakiwan mana ñit’ichikunanpaq?
Biblian nin: “Señor Diosmi ichaqa Josewan kasharqan”, nispa (Génesis 39:21). Arí, Jehová Diosmi munakuywan qhawarin manataqmi sapantachu saqerparin. Chay hinatan kunanpas Diosqa pay sonqo runakunata qhawarin, manan carcelpas nitaq imapas, paymantaqa t’aqawasunchu (Romanos 8:38, 39). Joseqa tukuy sonqonwanchá sapa p’unchay munakusqan Yayanmanta mañakun, “sonqochakuq Diostaq” thak kayta qon (2 Corintios 1:3, 4; Filipenses 4:6, 7). Ichaqa, ¿imatawanmi Jehová Dios ruwan Joseta yanapananpaq? Carcelpi guardia umalliwanmi sumaqta qhawarichin.
(Genesis 39:21-23) Señor Diosmi ichaqa Josewan kasharan, jinaspan payta khuyapayaran. carcelpi guardia umalliwanpas sumaqta qhawarichiran. 22 Chay umallin Joseta churaran carcelpi llapa presokunata qhawananpaq, chaypi ima ruwanatapas pay ruwananpaq. 23 Cárcel guardia umalliqa manañan imatapas qhawaranchu Josepa makinpi kaqkunataqa, Señor Diospa Josewan kasqanrayku. Paypa imapas ruwasqantaqa Señor Diosmi allinyachiran.
w15 1/1 pág 11 párr. 2
‘¿Imaynan kay sinchi mana allinta ruwayman?’
Biblian nin: “Señor Diosmi ichaqa Josewan kasharqan”, nispa (Génesis 39:21). Arí, Jehová Diosmi munakuywan qhawarin manataqmi sapantachu saqerparin. Chay hinatan kunanpas Diosqa pay sonqo runakunata qhawarin, manan carcelpas nitaq imapas, paymantaqa t’aqawasunchu (Romanos 8:38, 39). Joseqa tukuy sonqonwanchá sapa p’unchay munakusqan Yayanmanta mañakun, “sonqochakuq Diostaq” thak kayta qon (2 Corintios 1:3, 4; Filipenses 4:6, 7). Ichaqa, ¿imatawanmi Jehová Dios ruwan Joseta yanapananpaq? Carcelpi guardia umalliwanmi sumaqta qhawarichin.
Maskhasun ancha allin yachachikuykunata
(Genesis 38:9, 10) Onantaq mana paypaqchu wawaqa kananta yachaspa, wayqenpa viudanwan sapa kuti puñuspa, mana wijsallikunanta munaspa pampaman mujunta phawachiq, wayqenpaq mana churiyapunanrayku. 10 Chay ruwasqanmi ichaqa Señor Diospaq mana chaninchu karan, chaymi Señor Diosqa paytapas wañuchipullarantaq.
it-2-S pág. 550
Onán
(Wawayoq kayta atiy ninantan nin).
Judáqa Canaán llaqtamanta Súa sutiyoq warmiwanmi casarakuran, jinan payqa Onanta onqokuran, payqa Judapa iskay kaq churinmi karan (Gén. 38:2-4; 1 Crón. 2:3.) Jehová Diosqa kuraq wayqen Ertan wañuchiran millaykunata ruwasqanmanta. Erqa mana wawayoqmi wañupuran, chaymi papan Judaqa Onanta niran wayqenpa warmiwan casarakunanpaq, Erpa warminqa Tamarmi karan. Sichus Tamar qhari wawata onqokunman karan chayqa, chay wawaqa manan Onanpa sutintachu apanan karan, aswanmi Erpa churin jina kapunan karan, jinaspa phiwi churimaq tupaq herenciata chay wawa chaskinan karan. Ichaqa Tamar mana qhari wawayoq kaqtintaq Onanñataq chay herenciata chaskikunan karan. Jinan Onanqa Tamarwan puñushaspa mujunta allpaman jich’aran. Chay ruwasqanqa manan masturbakuychu karan. Yaqachus jina Onanqa Tamarwan puñushaspa yuyaypipuni pampaman mujunta jich’aran. Chay ruwaspan papanta mana kasukusharanchu, jinaspapas paymi herenciata chaskikuyta munaran, manataqmi casarakuymanta Diospa kamachisqanta kasukuranchu, chaymi Diosqa Onanta wañuchipuran, paypas mana wawayoq kashaspan wañupuran (Gén 38:6-10; 46:12; Núm. 26:19).
(Génesis 38:15-18) Chaymi Judaqa payta rikuspa rabona warmi kananpaq yuyaran, Tamarqa uyanta pakaykukuspan kasharan. 16 Jinaspan ñanmanta lloqsispa payman asuykuspa niran: ¿Noqawan puñuwaqchu? nispa. (Manan yacharanchu qhachunin kasqanta). Tamartaq niran: ¿lmatataq qowanki noqawan puñusqaykimanta? nispa. 17 Judataq kutichiran: Noqa apachimusqayki uywaymanta juj cabrachata, nispa. Paytaq niran: Prendata saqeway chayta apachimunaykikama, nispa. 18 Chaymi Judaqa niran: ¿Ima prendatataq qosayki? nispa. Paytaq kutichiran: Walqanayoq selloykita, jap’isqayki taunaykitawan, nispa. Judataq chaykunata qoran, jinaspan Tamarwan puñuran, chaymi Tamarqa Judapaq wijsallikuran.
w04-S 15/1 pág. 30 párrs. 4, 5
Leeqkunaq tapukusqan
Judaqa manan allintachu ruwasharan qhachunin Tamarman Selah wawanta mana qospaqa. Jinaspapas payqa templopi kaq qhelli juchapi puriq warmiwan puñunanpaqmi piensaran, chayta ruwaspaqa Diospa contranpin juchallikusharan, jinaspapas Diosqa casarasqakunallatan kamachiran warmi-qhari jina puñunankupaq (Génesis 2:24). Judaqa manan qhelli juchapi puriq warmiwanchu puñuran aswanmi mana reparakuspa Selah wawanpa rantinta Tamarwan puñuran, chhaynapin Tamarqa wawayoq karan.
Judaqa manan yacharanchu Tamarwan puñusqanta. Jinaspapas Tamarqa qhelli juchata ruwaq warmita jina ama qhawarinankupaqmi Judamanta mañakuran anillonta taunantawan, chaytataq runakunaman rikuchiran pimantachus onqoq kasqanta rikuchinanpaq. Chaykunata yachaspan Judaqa k’umuykukuspa niran: Noqamanta aswan chaninmi payqa, manan churiy Selawan payta casarachiranichu, nispa. Manañataq jayk’aqpas Tamarwan puñuranñachu (Génesis 38:26).
Bibliata leenapaq
(Génesis 38:1-19) Chay tiempopin Judaqa wawqenkunamanta t’aqakurqan, hinaspa Hira sutiyoq Adulam qhariqta tiyaq rirqan: 2 Chaypin Judaqa Shúa sutiyoq Canaán runaq ususinwan tuparqan, chay warmiwantaq casarakurqan. Hinaspan chay warmiwan puñurqan, 3 paytaq wiksallikuspa huk qhari wawata wachakurqan, suticharqantaq Erta. 4 Wiksallikullarqantaq yapamanta, hinaspan huk qhari wawata wachakurqan, suticharqantaq Onanta. 5 Wiksallikullarqantaq huktawan, hinaspan huk qhari wawata wachakurqan, suticharqantaq Selata. Wachakushaqtintaq Judaqa Quezibpi kasharqan. 6 Chay qhepatataq Judaqa casarachirqan phiwi churin Erta Tamar sutiyoq warmiwan. 7 Judapa phiwi churin Ertaq ichaqa mana Señor Diospa sonqonpaq hinachu kawsarqan, chaymi Señor Diosqa payta wañuchipurqan. 8 Hinan Judaqa Onanta nirqan: Wawqeykiq viudanwan casarakuy, paywan cuñado-kayniykita hunt’ay, hinaspa wawqeykipaq churiyapuy, nispa. 9 Onantaq mana paypaqchu wawaqa kananta yachaspa, wawqenpa viudanwan sapa kuti puñuspa, mana wiksallikunanta munaspa pampaman muhunta phawachiq, wawqenpaq mana churiyapunanrayku. 10 Chay ruwasqanmi ichaqa Señor Diospaq mana chaninchu karqan, chaymi Señor Diosqa paytapas wañuchipullarqantaq. 11 Judaqa qhachunin Tamartan nirqan: — Taytaykiq wasinpi viuda qhepakamuy, churiy Sela wiñanankama, nispa. Judaqa yuyaykurqanmi: Paqtan Selapas wawqenkuna hinallataq wañunman, nispa. Chaymi Tamarqa ripuspa taytanpa wasinpi tiyamurqan. 12 Unayñan kapurqan, wañukapurqantaq Shuaq ususin Judapa warminpas. Chay qhepatan Judaqa lutokuyta hunt’aspaña, amigon Adulam runa Hirawan Timnat-ta rirqan ovejan rutuqkunaman. 13 Tamarmantaq willarqanku: Suegroykin Timnat-ta rishan ovejankuna rutuq, nispa. 14 Hinaqtinmi payqa viuda-kaynin p’achata ch’utikuspa uma qatanawan uyanta pakaykukurqan, hinaspa p’istuykukuspa tiyaykurqan Enaimman haykuna Timnat ñan patapi. Yacharqanmi Selaq waynaña kasqanta, hinallataq payqa Selawan manaraq casarachisqa kasqantapas. 15 Chaymi Judaqa payta rikuspa rabona warmi kananpaq yuyarqan, Tamarqa uyanta pakaykukuspan kasharqan. 16 Hinaspan ñanmanta lloqsispa payman asuykuspa nirqan: ¿Ñoqawan puñuwaqchu? nispa. (Manan yacharqanchu qhachunin kasqanta). Tamartaq nirqan: ¿lmatataq qowanki ñoqawan puñusqaykimanta? nispa. 17 Judataq kutichirqan: Ñoqa apachimusqayki uywaymanta huk cabrachata, nispa. Paytaq nirqan: Prendata saqeway chayta apachimunaykikama, nispa. 18 Chaymi Judaqa nirqan: ¿Ima prendatataq qosqayki? nispa. Paytaq kutichirqan: Walqanayoq selloykita, hap’isqayki tawnaykitawan, nispa. Judataq chaykunata qorqan, hinaspan Tamarwan puñurqan, chaymi Tamarqa Judapaq wiksallikurqan. 19 Hinamantataq hatarispa ripurqan, uya qatanantapas horqokurqan, chaymantataq viuda p’achanwan p’achakurqan.
18-24 MAYO
BIBLIAPI QORI JINA YACHACHIKUYKUNA | GÉNESIS 40, 41
“Jehová Dios Joseta carcelmanta orqochin”
(Génesis 41:9-13) Jinaqtinmi copa jaywaqkunaq umallinqa Faraonta niran: Kunanmi juchaykunata yuyarini. 10 Maypachachus qanqa kamachiykikunapaq phiñakuranki, guardia umalliq wasinmantaq presota apachiwarankiku, noqata jinallataq t’anta ruwaqkunaq umallintapas. 11 Chaypachan paywan noqawan kasqan tutalla mosqokurayku, sapanka mosqoytaq sut’inchanayoqkama karan. 12 Chaypin noqaykuwan kasharan juj Hebreo wayna guardia umalliq kamachin. Paymanmi chayta willarayku, paytaq mosqokusqaykuta sut’inchapuwaranku, jinan sapankaman imachus kasqanta willawaranku. 13 Chaymi mosqoyniykuta paypa sut’inchasqanman jina karan: Noqan llank’anayman churasqa kapurani, jujkaqtaq seq’osqa kapuran, nispa.
“Diosmi chaykunataqa sut’inchayta atin”
Jehová Diosqa manan Joseta qonqanchu. Huk p’unchaymi Jehová Diosqa faraonman iskay mosqoyta mosqochin. Faraonmi mosqoyninpi rikurqan qanchis wira wakakuna mayumanta lloqsimuqta, chaymantataq qanchis millay toqti wakakunata. Hinan chay millay toqti wakakuna oqoykurqan chay qanchis llusk’a wira wakakunata. Iskay kaq mosqoypin rikurqan ch’ulla tullullapi rurusapa qanchis trigo umata, ch’usukama qanchis trigo umatawan. Hinan chay qanchis ch’usu trigo uma oqoykurqan chay qanchis trigo uma sumaqkaq rurusapata. Hinan faraonqa rikch’arispa waqyachimurqan llapa watuqkunata yachayniyoqkunatawan. Hinaspanmi Faraonqa willarqan mosqokusqanta, ichaqa manan sut’inchayta atirqankuchu (Génesis 41:1-8). ¿Imataq pasarqan? ¿Qallunkuchu watakurqan? ¿Thawtirqankuchu? Manan chaytaqa yachanchischu. Imanispaña kutichirqanku chaypas faraonqa manan creenchu, chaymi maskhasharqan pichus willayta atinman chayta.
Chaymi copa haywaqkunaq jefenqa Joseta yuyarin. Hinan faraonman willan iskay wata ñawpaqpi mosqokusqanta t’anta haywaqkunaq jefenpa mosqokusqantawan Josepa sut’inchasqanta. Chaymi faraonqa Joseta waqyachimun (Génesis 41:9-13).
(Génesis 41:16) Josetaq Faraonta niran: Noqaqa manan imapaschu kani, Diosmi mosqokusqaykitaqa willasunki sonqoyki tiyaykunanpaq, nispa.
(Génesis 41:29-32) Egipto suyupin qanchis wata askhallaña mijuy kanqa, 30 chaykuna qhepatataq qanchis wata yarqay kanqa. Chaymi askhallaña mijuypa Egipto suyupi kasqanqa qonqasqa kanqa, suyuntintataq yarqayqa jasut’inqa. 31 Chay askhallaña mijuypa kasqanqa manan reparakunqachu qhepanta yarqay jamusqanrayku, chay yarqayqa sinchipunin kanqa. 32 Iskay kutita mosqokusqaykiqa willakun Diospa cheqaqtapuni yuyaykusqantan, jinallataq Diosqa usqhayllata chayta junt’anantawan.
“Diosmi chaykunataqa sut’inchayta atin”
Jehová Diosqa munakunmi pay sonqo humilde runakunata, chaymi Joseta yanapan faraonpa mosqokusqanta sut’inchananpaq. Hinan faraonta nin: “Mosqokusqaykiqa kaqkamallan. Iskay kutita mosqokusqaykiqa willakun Diospa cheqaqtapuni yuyaykusqantan [otaq hunt’akunanta]. Qanchis sumaq wakakunaqa, qanchis sumaq trigo umakunapas qanchis watan. Qhepankuta lloqsimuq qanchis millay toqti wakakunapas, qanchis trigo uma ch’usullaña rupha wayraq naq’echisqanpas, qanchis wata yarqay kananmi”, nispa. Sinchipunin yarqayqa kanqa chaymi mana yuyarinqakuchu ñawpaqpi mikhuy kasqanta (Génesis 41:25-32).
(Génesis 41:38-40) Jinaspan Faraonqa paykunata niran: ¿Kay runata jina jujta tarisunmanchu? Diospa espiritunmi paypiqa kashan, nispa. 39 Jinaspanmi Faraonqa Joseta niran: Diosmi lliu chaykunata yachachisunki, manan kanchu qan jina yuyayniyoqpas yachayniyoqpas. 40 Qanmi palacioypi kamachikunki, kamachikusqaykitan llapa llaqta kasusunki, kamachikuna tiyanallapin noqaqa qanmanta kuraj kasaq.
“Diosmi chaykunataqa sut’inchayta atin”
Faraonqa hunt’anmi rimasqanta. Chaymi Joseta fino p’achawan p’achachin, makinmanta selloyoq anillonta horqokuspa Josepa makinman churan, qori walqanawantaq kunkanman warkuykun. Huk carretatan qospan autoridadta qon llaqtantinta viajaspa imachus ruwananta allinta hunt’ananpaq (Génesis 41:42-44). Joseqa tutamantanmi carcelpi kasharqan tardentataq palaciopi rikukapurqan. Tutamantanmi preso kasharqan tardentataq Egipto llaqtapi iskay kaq kamachikuq kapurqan. Jehová Diospi confiasqanraykun chay bendicionkunata chaskirqan. Tiempollanpin Diosqa Josepa llakikuyninta sarunchasqa kasqantapas allicharqan. Ichaqa manan Josepa allinnillanpaqchu chayta ruwarqan, aswanpas Israel llaqtaq allinninpaqwanmi. Chaymantan qatimuqpi yachasun.
Maskhasun ancha allin yachachikuykunata
(Génesis 41:14) Chaymi Faraonqa Joseta wajachimuran. Jinan usqhaylla carcelmanta orqomuranku, sunkhantapas k’isukuspataq waj p’achawan p’achakuran, jinaspa jamuran.
w15-S 1/11 pág. 9 párrs. 1-3
¿Yacharankichu?
¿Imanaqtinmi José faraonta rikunanpaq chujchantapas sunkhantapas k’isuchikuran?
Génesis libropi nisqanman jinaqa faraonmi kamachiran usqhayta Joseta apamunankupaq mosqokusqanta sut’inchananpaq, Joseqa carcelpin wisq’asqa kasharan. Chay tiempaqqa askha watakunañan carcelpi kasharan. Faraonña usqhayta rikuyta munaran chaypas, Joseqa chujchanta sunkhantaraqmi k’isichikuran (Génesis 39:20-23; 41:1, 14). Chayta willaspan Génesis librota qelqaqqa rikuchisharan Egipto llaqtapi runakuna imayna kausasqankuta allinta yachasqanta.
Ñaupa Israel runakunaqa sunkhankutan wiñachikuqku. Ichaqa juj qelqa nin: “Egipto runakunan ichaqa sunkhankuta k’isuchikuqkupuni”, nispa.
¿Sunkhallankutachu k’isukuranku? Juj qelqa nin: “Yaqachus jina Egipto runakunaqa faraonman chimpaykunankupaqqa temploman rinankupaq jina rinanku karan”, nispa. Chay jina kaqtinqa Joseqa umanmantapacha chakinkaman llapa chujchanta k’isuchikunan karan.
(Génesis 41:33) Chayraykun kunan yuyaychayki, juj yuyayniyoq yachayniyoq qharita maskhay, jinaspa Egipto suyupi llank’achiqta churay.
Cristianokunaqa sumaq trataqmi kananchis
14 Ñawpa tiempopi Diosta serviq runakunaqa wasipin wawankuta yachachiqku respetoyoq kanankupaq. Génesis 22:7 texton willan Abrahamwan Isaacwan sumaqta respetowan rimanakusqankumanta. Josetapas tayta mamanqa sumaqtan educarqanku, chaymi carcelpi wisq’asqa kashaqtin respetowan huk presokunata tratarqan (Gén. 40:8, 14). Faraonta imayna tratasqantaq rikuchin, autoridadniyoq runakunaq ñawpanpi imayna comportakuymanta yachasqanta (Gén. 41:16, 33, 34).
Bibliata leenapaq
(Génesis 40:1-23) Chaykuna qhepatan Egipto reypa copan haywaqpiwan t’anta ruwaqninpiwan reyninku contra huchallikurqanku. 2 Chaymi rey Faraonqa phiñakurqan chay iskay oficialninkunapaq. copa haywaqkunata kamachiqpaq, t’anta ruwaqkunata kamachiqpaqwan. 3 Hinaspan guardia umalliq wasinman paykunata presota apachirqan. Josepa preso kasqan carcelman. 4 Guardia umallitaq Joseman paykunata entregarqan. hinan Joseqa paykunata servirqan, unayñataq carcelpi kasharqanku. 5 Copa haywaqmi t’anta ruwaqpiwan kaq tutapikama carcelpi mosqokurqanku, sapankanku sut’inchanayoqtakama. 6 Tutamanta José paykunaman hamuspa qhawariqtintaq, llakisqa kasharqanku. 7 Hinan payqa patronninpa wasinpi preso-masinkunata tapurqan: ¿Imanaqtintaq kunanri llakisqa kashankichis? nispa. 8 Paykunataq kutichirqanku: Mosqokusqaykutan mana pipas sut’inchayta atiwankuchu, nispa. Hinan Joseqa paykunata nirqan: Diosmi chaykunataqa sut’inchayta atin. Chay hinaqa, chay mosqokusqaykichista willawaychis, nispa. 9 Hinaqtinmi copa haywaqkunata kamachiqqa Joseman willarqan mosqokusqanta: Ñoqan mosqokuspa rikurqani uvas yurata ñawpaqeypi kashaqta, 10 chay uvas yurapitaq kinsa k’allmata. Chay yurataq mukmuspa t’ikasqa, hinaspan k’allmankunaqa uvasta ruruspa poqochisqa. 11 Faraonpa copantan hap’ishasqani, hinaspa uvasta hap’ispa copaman ch’arwashasqani, hinaspa Faraonman copata haywashasqani, nispa. 12 Chaymi Joseqa payta nirqan: Kaymi mosqokusqaykiq sut’inchayninqa: Kinsa k’allmaqa kinsa p’unchaymi. 13 Kinsa p’unchaymantan Faraonqa horqochisunki, hinaspa llank’anaykiman kutichipusunki, chaymi copanta haywanki, imaynan copa haywaqnin kashaspayki haywallaqpuni kanki hinata. 14 Yuyarikuwankiyá chay hina allinpi kaspayki, khuyapayaykuwaspaykitaq Faraonman ñoqamanta willarinki. hinaspa kay wasimanta horqowanki. 15 Hebreo runakunaq llaqtanmantan suwamuwarqanku, ichaqa manan kaypi ima mana allintapas ruwarqanichu carcelman churawanankupaq, nispa. 16 Allinpaq sut’inchasqanta uyarispataq t’anta ruwaqkunata kamachiqqa Joseta nirqan: Ñoqapas mosqokullarqanitaqmi, yuraq t’antantin kinsa canastachakunatan umay patapi rikushasqani. 17 Patakaq canastachapitaq kashasqa imaymana rikch’aq pastel mikhunakuna Faraonpaq, hinan phalaq animalkunaqa mikhurashasqaku umay patapi canastachamanta, nispa. 18 Hinan Joseqa kutichirqan: Kaymi mosqokusqaykiq sut’inchayninqa: Kinsa canastachakunaqa kinsa p’unchaymi. 19 Kinsa p’unchaymantan Faraonqa horqochisunki, hinaspa seq’onapi warkusunki, phalaq animalkunataq aychaykita mikhunqa, nispa. 20 Kinsa p’unchaymantataq Faraonpa wata hunt’ay p’unchaynin karqan, chaymi reyqa llapan oficialninkunaman hatun mikhunata haywarqan. Hinaspan copa haywaqkuna kamachiqta, t’anta ruwaqkuna kamachiqtapas oficialninkunaq qayllanman pusachimurqan. 21 Hinaspan copa haywaqkuna kamachiqta llank’ananman churachipurqan, chaymi payqa Faraonman copata haywapurqan. 22 T’anta ruwaqkuna kamachiqtataq ichaqa seq’ochirqan, Josepa sut’inchasqanman hina. 23 Copa haywaqkuna kamachiqtaq Joseta mana yuyaripurqanchu, aswanpas qonqapurqanmi.
25-31 MAYO
BIBLIAPI QORI JINA YACHACHIKUYKUNA | GÉNESIS 42, 43
“Joseqa manan sonqonwan aysachikuranchu”
(Génesis 42:5-7) Israelpa churinkunataq riqkunawan kuska rantikuq riranku, Canaán suyupi yarqay kasqanrayku. 6 Joseqa chay suyupin kamachikuq karan, paymi chay suyu llapa runakunaman venderan. Jinan Josepa wayqenkunaqa chayaranku, jinaspanmi payman pampakama k’umuykukuranku. 7 Josetaq wayqenkunata rikuspa reqsiruran, ichaqa mana reqsiq tukuspanmi paykunata k’araj simiwan rimapayaran: ¿Maymantataq jamunkichis? nispa. Paykunataq kutichiranku: Canaanmantan jamuyku mijuyta rantikuq, nispa.
“Ñoqaqa manan Dioschu kani”
Josen ichaqa wawqenkunata rikuspa reqsinpacha. Wawqenkuna pampakama k’umuykushaqtinkun payqa yuyarin wayna kashaspa mosqokusqanta. Biblian nin: ‘Joseqa yuyarinmi paykunamanta mosqokusqankunata’, nispa (Génesis 37:2, 5-9; 42:7, 9). ¿Imatan José ruwanqa? ¿Phawarispachu abrazaykunqa icha vengakunqachu?
“Ñoqaqa manan Dioschu kani”
Manapaschá Josepa kawsayninpi hinachu tarikunchis. Chaywanpas mayninqa familianchispi phiñachinakuy, t’aqanakuy kanman. Chhaynapi tarikuspan sonqonchispa munasqanta ruwayta munasunman. Ichaqa Josepa ejemplontan qatikunanchis, piensananchistaqmi imachus Jehová Diospa munasqanta (Proverbios 14:12). Allintaña familianchiswan kawsayta munanchis chaypas, Jehová Dioswan allinpi kaymi aswan allinqa (Mateo 10:37).
(Génesis 42:14-17) Josetaq paykunata niran: Noqaqa niykichismi qhamiyaqkunapunin kankichis, 15 ichaqa kaypin reqsichikunkichis: Faraonpa sutinpin jurani, manan kaymanta lloqsinkichischu sullk’a wayqeykichis jamunankama. 16 Jujniykichista kachaychis wayqeykichista pusamunanpaq, qankunataq preso qhepaychis. Jinan yachakunqa rimasqaykichisqa cheqaqpuni kasqan, mana chayqa, Faraonpa sutinpin jurani, qhamiyaqpuni kasqaykichista, nispa. 17 Jinaspan llapankuta juñullata carcelman wisq’achiran kinsa p’unchaypaq.
“Ñoqaqa manan Dioschu kani”
Joseqa wawqenkunaq sonqonpi imachus kasqanta yachananpaqmi pruebaman paykunata churan. Ñawpaqtan llaqta qhamiyaqmanta tumpan. Wawqenkunataq defiendekunankupaq willanku huk familiallamanta kasqankuta, sullk’a wawqenku wasinkupi kashasqanta ima. ¡Maytachá Joseqa kusikun sullk’a wawqen kawsashasqanta yachaspa! Chaymi wawqenkunata nin: “Kaypin reqsichikunkichis [...], manan kaymanta lloqsinkichischu sullk’a wawqeykichis hamunankama”, nispa. Chay qhepamanmi ichaqa paykunata nin wasinkuman kutispa sullk’a wawqenkuta pusamunankupaq, ichaqa hukninkutan qhepachin garantiata hina (Génesis 42:9-20).
(Génesis 42:21, 22) Jinaspan ninakuranku: Cheqaqtapunin wayqenchis contra juchallikuranchis, rikuranchismi sonqonpa sinchi llakikusqanta, pituchakushawaqtinchispas manan payta kasurpariranchischu, chaymi kay sinchi llakikuyqa qatishawanchis, nispa. 22 Chaymi Rubenqa paykunata niran: ¿Manachu qankunata rimapayaraykichis: Ama wayna contra juchallikuychischu, nispa? Manataq kasukurankichischu. Kunanqa wañusqanmantan llakipi rikukushanchis, nispa.
it-2-S pág. 125 párr. 1
José
Llakipi tarikuspan Josepa wayqenkunaqa paykunapura ninakuranku: “Diosmi castigawashanchis sullk’a wayqenchista esclavo kananpaq vendesqanchismanta”, nispa. Chay rimasqankutan Joseqa uyarisharan, wayqenkunaqa manan yacharankuraqchu wayqenku Jose paykunawan kashasqanta. Jinan Joseqa sonqon phoq niqtin juj ladoman riran waqaq. Chaymantataq Simeonta watachiran, wayqenkunatataq niran: “Sullk’aykichista apamuqtiykichismi kacharipusaq”, nispa (Gén. 42:21-24).
Maskhasun ancha allin yachachikuykunata
(Génesis 42:22) Chaymi Rubenqa paykunata niran: Manachu qankunata rimapayaraykichis: Ama wayna contra juchallikuychischu, nispa? Manataq kasukurankichischu. Kunanqa wañusqanmantan llakipi rikukushanchis, nispa.
(Génesis 42:37) Chaymi Rubenqa taytanta niran: Mana Benjaminta kutichimpuqtiyqa iskaynin churiyta wañuchinki. Pusallasaq, noqan kutichimpusayki, nispa.
it-2-S pág. 873 párr. 5
Rubén
Rubenqa allin runan karan chaymi isqon wayqenkunata niran Joseta wañuchinankumantaqa pozoman wijch’uykunankupaq, jinaspa payqa pakallapi chaymanta orqoyta munaran (Gén. 37:18-30). 20 watakunaq pasasqan qhepamanmi Rubenta wayqenkunatawan Egipto llaqtata qhamiyaq risqankumanta tumparanku, chay ratopin paykunaqa yuyariranku Joseta mana khuyapayaspa vendesqankuta, Rubentaq paykunata yuyarichiran chay ruwasqanku mana allin kasqanta (Gén. 42:9-14, 21, 22). Chay qhepamantaq Jacobqa mana munaranchu Benjamín wawan paykunawan kuska Egipto llaqtaman kutinanta. Jinan Rubenqa Jacobta niran: “Mana Benjaminta kutichimpuqtiyqa iskaynin churiyta wañuchinki”, nispa (Gén. 42:37).
(Génesis 43:32) Paypaqqa wajpin churaranku, wayqenkunapaqtaq sapaqpi, paywan mijuq Egipto runakunapaqpas wajllapitaq. Egipto runakunaqa manan Hebreo runakunawan mijuyta munaqkuchu, chayqa Egipto runakunapaqqa millakuymi kaq.
w04-S 15/1 pág. 29 párr. 1
Génesis libromanta allin yachachikuykuna (iskay kaq)
43:32. ¿Imanaqtinmi Egipto runakuna millakuqku Israel runakunawan mijuyta? Yaqapaschá chaytaqa ruwaranku juj colorniyoq kasqankurayku waj diosta adorasqankurayku ima. Chaymantapas Egipto runakunaqa uywa michiqkunataqa mana allinpaqmi qhawariqku (Génesis 46:34). ¿Imarayku? Yaqachus jina llaqtankupiqa sinchi wajcha runakunalla uywataqa michiqku, otaq niqku: “Uywakunata jujkuna michisqankuraykun chajrakunata mana llank’ayta atinchischu”, nispa.
Bibliata leenapaq
(Génesis 42:1-20) Jacobmi Egiptopi mikhuna kasqanta yachaspa, churinkunata nirqan: ¿Imanaqtintaq qhawanakushankichis? 2 Ñoqan uyarini Egipto suyupi trigo kasqanta, riychis haqayta, hinaspa rantimuychis, ahinapi ama yarqaymanta wañunanchispaq, nispa. 3 Chaymi Josepa chunkantin wawqenkunaqa Egiptota rirqanku trigo rantikuq, 4 ichaqa manan Jacobqa Josepa wawqen Benjaminta wawqenkunatawan kacharqanchu, payqa nirqanmi: Paqtan imapas payta sucedenman, nispa. 5 Israelpa churinkunataq riqkunawan kuska rantikuq rirqanku, Canaán suyupi yarqay kasqanrayku. 6 Joseqa chay suyupin kamachikuq karqan, paymi chay suyu llapa runakunaman venderqan. Hinan Josepa wawqenkunaqa chayarqanku, hinaspanmi payman pampakama k’umuykukurqanku. 7 Josetaq wawqenkunata rikuspa reqsirqorqan, ichaqa mana reqsiq tukuspanmi paykunata k’arak simiwan rimapayarqan: ¿Maymantataq hamunkichis? nispa. Paykunataq kutichirqanku: Canaanmantan hamuyku mikhuyta rantikuq, nispa. 8 Joseqa reqsirqanmi wawqenkunata, paykunataq ichaqa mana payta reqsirqankuchu. 9 Chaymi Joseqa yuyarirqan paykunamanta mosqokusqankunata, hinaspan paykunata nirqan: Qhamiyaqmi kankichis, suyupi mana hark’asqa cheqasta qhawaraqmi hamunkichis, nispa. 10 Paykunataq kutichirqanku: Manan, wiraqochayku, aswanpas kamachiykikunaqa mikhuyta rantikuqmi hamuyku. 11 Llapallaykun ch’ulla qhariq churinkuna kayku, honrado runakunan kayku, manan qhamiyaq runakunachu kayku, nispa 12 Josetaq ichaqa paykunata nirqan: Manan, suyupi mana hark’asqa cheqasta qhawaraqmi hamunkichis, nispa. 13 Paykunataq kutichirqanku: Kamachiykikunaqa chunka iskayniyoq wawqekunan kayku, Canaán suyupi tiyaq qhariq churinkuna, sullk’akaq wawqeykuqa taytaykuwanmi kunan kashan, hukkaqtaqmi ichaqa mana kapunchu, nispa. 14 Josetaq paykunata nirqan: Ñoqaqa niykichismi qhamiyaqkunapunin kankichis, 15 ichaqa kaypin reqsichikunkichis: Faraonpa sutinpin jurani, manan kaymanta lloqsinkichischu sullk’a wawqeykichis hamunankama. 16 Hukniykichista kachaychis wawqeykichista pusamunanpaq, qankunataq preso qhepaychis. Hinan yachakunqa rimasqaykichisqa cheqaqpuni kasqan, mana chayqa, Faraonpa sutinpin jurani, qhamiyaqpuni kasqaykichista, nispa. 17 Hinaspan llapankuta huñullata carcelman wisq’achirqan kinsa p’unchaypaq. 18 Kinsakaq p’unchaypitaq Joseqa paykunata nirqan: Ñoqaqa Diostan manchakuni. Kayta ruwaychis, chaymi kawsankichis: 19 Honrado runakuna kankichis chayqa, huknin wawqeykichis carcelpi preso qhepachun, qankunataq riychis, trigota apaychis wasiykichispi kaqkuna mikhunanpaq. 20 Ichaqa pusamuwankichismi sullk’a wawqeykichista, chaypin rimasqaykichis cheqaqpuni kasqanta yachasun, manataq wañunkichischu, nispa. Paykunataq ahinata ruwarqanku.