¿Tariwaqchu familiaykipi sumaq kawsayta?

1. ¿Imaraykun familiakuna allin takyasqa kanan?

FAMILIAQA ñawpa tiempomantaraqmi paqarimurqan, chaymi kan ayllukuna, llaqtakuna, suyukuna ima. Allin takyasqa familiakunawanmi llaqtakunapas allinta takyan. Familia ukhupin wawakunatapas yanapakun allin runa kanankupaq.

2-5. a) ¿Imaynapin tarikun sumaqta kawsaq familia ukhupi tiyaq wawa? b) ¿Ima sasachakuykunan kan wakin familiakunapi?

² Familiapi sumaq kawsay kaqtinqa llapallankun mana manchakuspa thakpi kawsanku. Yuyaykuy sumaqta kawsaq familiapi. Ch’isintan mikhunankupaq tiyaykuspa munakuq tayta-mamakuna wawankuwan parlarinku chay p’unchaypi tukuy ruwasqankumanta. Wawakunataq kusisqa willakunku escuelankupi ruwasqankumanta. Chhayna parlarisqankun sapankankuta kallpachan paqaristin ima sasachakuytapas atipanankupaq.

³ Kay pachapi ima millaykunaña kanman chaypas sumaqta kawsaq familiapi wawaqa manan imamantapas manchakunchu. Onqorunmanña chaypas, payqa yachanmi taytanpas mamanpas qhawarinanta. Ima sasachakuypiña kaspapas mana manchakuspan paykunaman asuykun “yanapaykuway”, nispa.

⁴ Wiñayta hunt’aspankun paykunaqa casarakapuspa sapaqpi tiyapunku. Wakin llaqtakunapin kay rimay kan: “Wawayoq kapuspañan yachanchis tayta-mamanchisman manu kasqanchista”, nispa. Familiayoq kapuspaqa tukuy sonqomantan kallpachakunku sumaqta kawsanankupaq. Yuyaq tayta-mamankutapas sumaqtan rikunku, abuelokunapas hawayninkuwanmi (nietonkuwan) kusisqa kanku.

⁵ Yaqapaschá nishanki: “Ñoqapas munakunin familiayta, ichaqa manan chhayna sumaqtachu kawsayku. Ñoqapas warmiypas sapaq llank’anayoqmi kayku, chaymi mana ancha tupaykuchu. Rimaspaykupas qolqellamantan rimayku”, nispa. Otaq: “Wawaykunapas hawayniykunapas huk llaqtapin tiyanku, manataqmi paykunawan tupaykuchu”, nispa. Arí, imaymanan hark’awanchis familianchiswan sumaqta kawsanapaq. Chaywanpas wakin familiakunaqa sumaqtan kawsanku. ¿Imatan ruwanku sumaqta kawsanankupaq? ¿Tariwaqchu familiaykipi sumaq kawsayta? Arí, tariwaqmi. Ichaqa manaraq chaymanta yachashaspa huk tapuyta kutichisun.

¿PIKUNATAN NIKUN “FAMILIA” NISPA?

6. ¿Imayna familiakunamantan yachasunchis kay libropi?

⁶ Wakin suyukunapiqa taytata, mamata, wawakunatawanmi nikun “familia”, nispa. Abuelokunan ichaqa sapaqpi tiyanku. Huk familiarkunawan tupashallanku rimanakushallanku chaypas, manan paykunamantaqa yanapayta chaskinkuchu. Chhayna familiakunamantan kay libropi yachasun. Ichaqa kay tiempopin nishuta mast’arikushan taytallankuwan otaq mamallankuwan tiyaq familiakuna.

7. ¿Imayna familiatan nikun “hatun familia”, nispa?

⁷ Wakin llaqtakunapiqa kurak tayta-mamankutan uywanku; qhawarinkutaqmi sobrinonkuta, primonkuta, familiapi hukkunatapas, chhayna familiakunatan nikun “hatun familia”, nispa. Chay familiakunapin wawqe-panankuq wawankuta uywaysinku educaysinku ima. Kay libropi yachachikuykunaqa chhayna familiakunapaqwanmi.

FAMILIAKUNA SASACHAKUYPI TARIKUNKU

8, 9. ¿Imaynapin tarikunku wakin suyukunapi familiakuna?

⁸ Kay tiempopi familiakunaqa manan sumaqtañachu kawsashanku. Chaypaq qhawarisun India suyupi sucedesqanta. Chay suyupi warmikunaqa qosankuq familianwanmi tiyanku, familiaq munasqanman hinataq imatapas ruwanku. Wasinkupi imaymana ruwanayoqña kanku chaypas llank’aqmi lloqsinallankutaq. Chaymi wakin suyukunapi runakuna tapukunku: “¿Imakunatawanmi hawapi llank’aq warmikuna ruwananku wasinkupi?” nispa.

⁹ Ñawpaqpi yachasqanchis hina, hatun familiakunaqa paykunapuran sumaqta yanapanakuspa kawsanku. Kunanmi ichaqa chinkapushan chhayna kawsay. ¿Imarayku? Sapankanku allinnillankuta maskhasqankurayku, llank’anapas pisiyapusqanrayku. Chaymi askha runakuna manaña yuyaq familiankuta uywayta munankuchu. Wakinqa sinchitan ñak’arichinku yuyaq tayta-mamankuta huk familiankutapas, wakintaq hinata qhawarparinku.

10, 11. ¿Imaynatan familiakuna kawsashanku huk suyukunapi?

¹⁰ Divorciokunapas sinchitan q’oñirishan. España suyupin ñawpa watakunapi pachak casarasqakunamanta huklla divorciakuqku, kunantaq ichaqa pachakmanta chunka iskayniyoq hina divorciakapushanku. Gran Bretaña suyupi sinchi askha divorciokuna kasqanraykun nishuta yapakushan taytallankuwan otaq mamallankuwan tiyaq familiakuna, chaypin chunka casadokunamanta tawa divorciakapunku.

¹¹ Alemania suyupipas manañan ñawpaqpi hinañachu qhawarinku familiapi kawsayta. 1990 watamantapachan aswan askha runakuna mana warmiyoq mana qosayoq kapushanku. Franciapipas manañan allinpaqchu qhawarinku casarakuyta, casarakuqkunapas manan unaytañachu tiyanku, aswanmi casarakusqanku qhepallaman t’aqanakunku. Askha runakunataq mana casarakuspalla tiyanku. Chhayna kawsayqa pachantinpin rikukushan.

12. ¿Imaynapin tarikunku askha wawakuna?

¹² Wawakunari, ¿imaynapin tarikushanku? Aswan askha runakunan Estados Unidos suyupi huk suyukunapipas mana casarakuspalla wawakunayoq kanku. Wakin warmikunaqa manaraq wiñay hunt’asqa kashaspan wawayoq kanku, wakintaq huk-huk qharikunapi wawakunata tarinku. Pachantinpin noticiakunapi uyarikun millonninpi wawakuna mana maymanpas riyta atispa callekunapi tiyasqankuta. Askha wawakunan tayta-mamanku maqasqanrayku wasinkumanta chinkakapunku, wakin tayta-mamakunataq wawankuta qarqopunku manaña uywayta atispanku.

13. ¿Ima sasachakuykunan familiata hark’an sumaqta kawsanankupaq?

¹³ Arí, rikusqanchis hina familiakunaqa sinchi sasachakuykunapin tarikushanku. Hinaspapas kallantaqmi: warmi-qhari maqanakuy, sinchi machay, wawakunata abusaspa ñak’arichiy, mana kasukuq wawakuna, huk sasachakuykunapas. Arí, wayna-sipaskunapaqpas kurakkunapaqpas manan familia ukhupi thak kawsay kanchu.

14. a) ¿Imakunamanmi tumpanku familia ukhupi sasachakuykuna kasqanta? b) ¿Imanirqanmi ñawpa tiempopi huk abogado kay tiempopi kawsaymanta, imaynatan chay hunt’akushan familia ukhupi?

¹⁴ ¿Imaraykun familiakuna sasachakuykunapi tarikushanku? Askha runakunan tumpanku warmikunaq llank’asqanman, wakintaq millay kawsayman otaq huk ruwaykunamanpas. Familiapi sasachakuykuna kananmanta rimashaspan iskay waranqa wata ñawpaqta huk abogado qelqarqan: “Tukukuy qaylla p’unchaykunataqa sasa tiempokunan chayamunqa. Runakunan kanqa paykuna kikinkuta munakuqkuna, qolqe sonqokuna, alabakuqkuna, hatunchakuqkuna, runamasinkuta k’amiqkuna, tayta-mamankuta mana kasuqkuna, mana reqsikuqkuna, Diosta mana manchakuqkuna, mana munakuyniyoqkuna, mana khuyapayakuqkuna, yanqa qasi tumpakuqkuna, aychankuq munaynillanta ruwaqkuna, millay yana alma runakuna, tukuy allinkaqta cheqnikuqkuna, amigonkunata hap’iykachiqkuna, waq’a hina ruwaqkuna, pay-payman tukuqkuna ima. Chay runakunaqa Dios munakunankutaqa aycha kusichiyllapin puriyta munanqaku”, nispa (2 Timoteo 3:1-4). Manan pipas ninmanchu: “Chaykunaqa manan rikukunchu”, nispa. Kay pachapi chhayna kawsay kasqanraykun askha familiakuna sasachakuykunapi tarikushanku.

FAMILIAPI SUMAQTA KAWSANAPAQ

15-17. ¿Ima qelqamantan horqosqa kashan kay libropi familiapaq yanapaykuna?

¹⁵ Familiapi sumaqta kawsanapaqqa imaymana yanapaykunan kan. Wakin suyukunapiqa familiamanta willaq askha librokunata revistakunatawanmi rantinku chaykunawan yanapachikunankupaq. Chay qelqakunata ruwaqkunan ichaqa sapankanku hukniraytakama yachachinku, hinaspapas yachachisqankuqa pisi tiempollapaqmi.

¹⁶ Chhaynaqa, ¿maypin tarisunman familiapi kusisqa kawsanapaq allin yanapaykunata? ¿Maskhawaqchu chay yanapaykunata waranqa isqon pachak wata ñawpaqta qelqasqa libropi? ¿Icha niwaqchu: “Chhaytukuy tiempoyoq libroqa manañan yanapawasunmanchu kay tiempopi”, nispa? Ichaqa familiapi sumaqta kawsanapaq yuyaychaykunaqa chhayna libropin tarikun.

¹⁷ Chay libroqa Biblian. Bibliataqa Diospunin yuyaycharqan qelqakunanpaq. Biblian nin: “Diospa Simin Qelqakunaqa llapallanmi Diospa yuyaychasqan, chayraykun allinpuni yachachinapaq, anyanapaq, wanachinapaq [ otaq allichanapaq], chanin kawsayta yachachinapaq”, nispa (2 Timoteo 3:16). Kay libron yanapasunki familiaykipi ima sasachakuykuna kaqtinpas Bibliaq nisqanman hina ‘allichanaykipaq’.

18. ¿Imaraykun allinpuni Bibliaq nisqanman hina familia ukhupi kawsay?

¹⁸ Yaqapaschá niwaq: “Manan Bibliaqa familiakunata yanapanmanchu kusisqa kawsanankupaq”, nispa. Ichaqa yuyariy, Biblia yuyaychaqmi casado kawsaytapas paqarichirqan (Génesis 2:18-25). Sutinmi Jehová (Salmo 83:18, NM). Paymi tukuy imaymanata kamarqan, paypa munayninpin familiakunapas kan (Efesios 3:14, 15, NM). Diosqa qallariymantapachan familiakunaq imayna kawsasqanta rikumushan. Llapa familiakunaq sasachakuyninmantan yachan, yuyaychantaqmi imayna allichanankupaqpas. Bibliaq yuyaychasqanman hina kawsaq familiakunaqa sumaqtan kawsarqanku, kunanpas sumaqtan kawsashanku.

19-21. ¿Imakunan rikuchiwanchis familiapi sasachakuykuna kaqtin Bibliaq yanapaynin allin kasqanta?

¹⁹ Indonesia suyumanta warmin sinchita qolqepaq pukllayman qokurqan. Watan-watanmi kinsantin wawankunata wikch’usqata saqerpariq, qosanwanpas sapa kutinmi hap’inakuq. Ichaqa Biblia estudiaytan qallarirqan, pisi-pisimantataq Bibliaq yachachikuyninta allinpaqpuni qhawarirqan, chaymi yachasqanman hina kawsaspa allin warmiman tukupurqan. Bibliaq nisqanta kasukusqanmi yanaparqan familianpi sumaqta kawsanankupaq.

²⁰ España suyumanta warmin nin: “Huk watallaraq casarasqa kashaspaykun hatun sasachakuykunapi tarikurqayku”, nispa. Paykunaqa hap’inakunallankupaqsi rimanaykukuqku. Wawayoqña karqanku chaypas t’aqanakunankupaqmi yuyaykurqanku. Manaraq t’aqanakushaqtinkun ichaqa hukkuna kallpacharqanku Bibliaq yanapayninta maskhanankupaq. Chaymi paykunaqa casadokunapaq Bibliapi yuyaychaykunata yacharqanku, kallpachakurqankutaqmi chayman hina kawsanankupaq. Pisi tiempomantaq sumaqtaña parlarinakurqanku, kusisqataq huk hinalla familiantin kawsapurqanku.

²¹ Kurak runakunatapas Bibliaqa yanapanmi. Chaypaq qhawarisun Japón suyupi huk familiamanta. Chay familiapi qosaqa sinchi phiñakuq k’arak sonqon karqan. Ichaqa ususinkunan Bibliamanta yachayta qallarirqanku, tayta-mamanku manaña munarqankuchu chaypas. Chay qhepamanmi taytankupas estudiayta qallarirqan mamankutaq ichaqa mana munarqanchu. Watakunaq pasasqanman hinan ichaqa repararqan Bibliamanta yachasqanku familianpa allinninpaq kasqanta. Ususinkunan mamanta sumaqta tratarqan qosanpas llamp’u sonqomanmi tukupusharqan. Chaykunan warmita kallpacharqan payllamanta Bibliata t’aqwirinanpaq. Chayta ruwasqanmi anchata yanaparqan, chaymi payqa askha kutipi nirqan: “Sumaqtan familiaypi kawsapuyku”, nispa.

22, 23. ¿Imaraykun Biblia yanapan llapa llaqtapi runakunata familiankupi kusisqa kawsanankupaq?

²² Chay familiakuna hinan askha runakunaña Bibliaq yuyaychasqanta kasukusqankurayku kusisqa kawsashanku. Huchayoq runakunaña kanku, mana allin kawsaq runakuna ukhupiña tiyanku otaq wakchaña kanku chaypas, paykunaqa familiata paqarichiq Diospa munasqanman hina kawsaspan kusisqa kanku. Jehová Dios kikinmi Bibliapi nin: “Ñoqan allinniykipaq yachachiyki, ñoqan purinayki ñantapas pusayki”, nispa (Isaías 48:17).

²³ Iskay waranqa wata ñawpaqta hinaña Biblia qelqakurqan chaypas, chaypi yuyaychaykunaqa allinpunin kay tiempopi runakunapaqpas. Hinaspapas Bibliaqa llapa runakunapaqmi qelqakurqan. Jehová Diosqa “ch’ulla runallamantan lliw runakunatapas mirachirqan”, chaymi yachan llapa llaqtakunapi runakuna imayna kasqankuta (Hechos 17:26). Arí, Bibliapi yachachikuykunaqa llapa runakunapaqmi. Sichus qanpas chay yuyaychaykunaman hina kawsanki chayqa, familiaykipin sumaqta kawsakunki.