Sapallaykipas allintan wawaykikunata uywawaq

1-3. ¿Imaraykun mamallanwan tiyaq wawakuna yapakushan? ¿Imaynapin chay familiakuna tarikunku?

ESTADOS UNIDOS suyupis “astawanraq yapakushan” mamallanwan tiyaq wawakuna.a Askha suyukunapin chayqa rikukushan. Millonninpi familiakunan imaymana llakipi tarikunku warmi-qhari wikch’unakapusqankurayku, t’aqanakapusqankurayku otaq mana taytayoq wawakuna nacesqanrayku.

² Iskay wawayoq warmin nin: “28 wataypin kashani, viudataqmi kani. Sinchi llakisqan tarikuni, manan munanichu wawaykuna mana taytayoq wiñanankuta. Manachus hina pipas yuyarikuwanchu. Sapa kutillanmi wawaykuna uyariwanku waqasqayta hinaspan llakikullankutaq”, nispa. Sapanku rikukuspa phiñasqaña, llakisqaña tarikunku chaypas, yaqa llapankun llank’aq lloqsinanku chaymantataq wasipi ruwanakunata ruwananku. Huk warmin nin: “Sasan mama kayqa. Anchatan kallpachakunayki ruwanaykikunata hunt’anaykipaq, tukuqtiyki hinataq huk ruwanakuna rikhurimullantaq”, nispa.

³ Mamallanwan tiyaq wayna-sipaskunapas sasachakuypin tarikunku. Yaqapaschá sinchita llakikunqaku taytanku otaq mamanku wañupuqtin otaq wasimanta ripuqtinpas. Chhaynapi tarikuspan askha wayna-sipaskuna mana allin ñanpi purinku.

4. ¿Imaynapin yachanchis mamallanwan tiyaq familiakunapi Jehová Dios interesakusqanta?

⁴ Bibliaq qelqakusqan tiempopiqa karqanñan chhayna familiakuna. Askha kutitan Biblia willan ‘mana tayta-mamayoqkunamanta’ ‘viudakunamantapas’ (Éxodo 22:22; Deuteronomio 24:19-21; Job 31:16-22). Jehová Diosqa manan hinatachu paykunataqa qhawarparirqan. Salmistan qelqarqan: “Diosqa mana tayta-mamayoqkunaq taytanmi, viudakunaqpas amachaqninmi”, nispa (Salmo 68:5). Kay tiempopipas Diosqa interesakunmi chay familiakunapi. Chaymi Simin Qelqapi yanapaykunata qon sumaqta kawsanankupaq.

WASIPI RUWAYKUNA

5. ¿Ima sasachakuykunapin tarikunku sapallanku wawankuta uywaq mamakuna taytakunapas?

⁵ Wasipiqa imaymana ruwaykunan kan. Mayninpin warmikuna qhariq yanapayninta necesitanqaku, yaqapaschá wasiq techonta allichanankupaq. Divorciasqa otaq viudo qharikunapaqpas sasan kanman wasipi ruwaykuna. Wawakunapas manan ima ruwayta atinqakuchu wasipi ruwaykunata mana allinta aparikuqtinqa.

6, 7. a) ¿Imatan yachasunman Proverbios qelqapi ‘ancha allin warmimanta’? b) ¿Imaynatan k’uchi ruwaq kasqayki familiaykita yanapanman?

⁶ ¿Iman yanapawasunman? Chaypaq yuyarisun Proverbios 31:10-31 textopi willasqan ‘ancha allin warmita’. Chay warmin: rantiq, vendeq, siraq, wayk’uq, chakrata rantiq, chakrapi llank’aq, negociotapas ruwaq. ¿Imaynatan tukuy chaykunata ruwaq? K’uchi llank’aq kasqanraykun; tutallamantan hatariq ruwanankunata ruwananpaq tutakamataqmi llank’aqpas. Ñawpaqmantan allichakuq ima ruwanantapas; wakintan hukkunawan ruwachiq pay kikintaqmi pisichikuqkunata yanapaykuq. Chaychá qosanpas wawankunapas hatunchaqku.

⁷ Sapallayki wawaykikunata uywashanki chayqa, wasipi ruwanaykikunatan allinta hunt’anayki. Kusisqan chaykunataqa ruwanayki chaymi wawaykikunapas kusisqa kanqaku. Chaypaqmi ichaqa ima ruwanaykitapas ñawpaqmantaña allinta tanteakunayki. Biblian nin: “K’uchi runaq yuyaykusqankunaqa allinmankaman tukun”, nispa (Proverbios 21:5). Huk taytan nin: “Yarqariwaqtinñan mikhunapi yuyaykuni”, nispa. Ichaqa allin wayk’usqa mikhunan aswan sumaqpas allintapas hap’ikun, yarqawasqanchis ratollaña wayk’usqa mikhunamantaqa. Yaqapaschá wasipi wakin ruwaykunata yachanayki kanqa. Wakin mamakunan amigonkuta, huk runakunata tapukuspa otaq librokunata qhawaspa yachanku wasipi imakunatapas allichayta.

8. ¿Imakunapin wawakuna yanapakunkuman?

⁸ ¿Allinchu kanman wawakunawan yanapachikuy? Huk maman nin: “Taytanmanta llakisqa kasqanraykun mayninpiqa manaña wawanchista imatapas ruwachinchischu”, nispa. Wawanchista khuyapayaspaña chayta ruwasunman chaypas manan allinninpaqchu kanqa. Ñawpa tiempopi Dios yupaychaq wayna-sipaskunapas yanapakuqkun wasipi ruwaykunawan (Génesis 37:2; Cantares 1:6). Chaymi wawanchistaqa kamachinanchis: platokunata maqchinankupaq, cuartonkuta allichanankupaq, pichanankupaq ima. Ichaqa manan sinchitaqa imatapas ruwachinachu. Mayninpiqa paykunawan kuskan wakin ruwaykunata ruwasunman. ¡Chayta ruwaspaqa anchatan kusikusun!

SAPALLANCHIS WAWAKUNATA UYWAYQA SASAN

9. ¿Imaraykun sapallanku wawankuta uywaq mamakunapaq sasa qolqe tariy?

⁹ Sapallanku wawankuta uywaq mamakunapaqqa sasan qolqe tariy, astawanqa wawayoq sipaskunapaq.b Wakin suyukunapiqa chhayna familiakunamanmi yanapayta qonku llank’anata tarinankukama. Bibliaqa manan hark’anchu chay yanapaykunata chaskikunapaq (Romanos 13:1, 6). Viudakunapas divorciakapuqkunapas sasatan qolqeta tarinku. Ñawpaqqa wasillapin kaqku, kunanmi ichaqa llank’aq lloqsinanku pisillatataqmi ganankupas. Chaymi wakinqa llank’anata tarinankurayku yachay wasikunapi matriculakunku huk ruwaykunata yachanankupaq.

10. ¿Imaynatan mamakuna wawankuman entiendechinanku llank’aq lloqsinankumanta?

¹⁰ Wawakunaqa manan munanqakuchu llank’aq lloqsinaykita, chaywanqa manan sinchitaqa llakikunaykichu. Aswanmi sut’inta willanayki imarayku llank’anayki kasqanta, Jehová Dios paykunata uywanaykipaq kamachisqasuykitapas (1 Timoteo 5:8). Pisi-pisimantan wawakunaqa yachakapullanqaku. Ichaqa imaymana ruwanayoqña kawaq chaypas t’aqanaykipunin tiempota wawaykikunawan kanaykipaq. Chayta ruwanki chayqa manan sinchitachu llakikunkichis qolqeykichis pisi kasqanmanta (Proverbios 15:16, 17).

¿PIN UYWAQ KANAN?

11, 12. ¿Imatan mana ruwanankuchu sapallan wawankunata uywaq mamakuna? ¿Imatan aswanpas ruwananku?

¹¹ Sapallanku wawankuta uywaq mamakunaqa anchatan wawankuman sonqollikunku. Chaywanpas Diospa kamachisqanman hinan sapankanku imachus ruwanankuta hunt’ananku. Sichus huk mama, qhari wawanta wasipi umalliqta hina churanman otaq ususinman tukuy llakikuyninta willakunman chayqa manan allinchu kanman. Wawakunan llakikunkuman manataqmi ima ruwaytapas atinkumanchu.

¹² Mamakuna, qankunan wawaykichistaqa uywanaykichis manan paykunachu uywanasuykichis (tupachiy 2 Corintios 12:14). Yaqapaschá necesitankichis yuyaychanata otaq yanapanata. Chhayna kaqtinqa manan wawaykichistachu maskhanaykichis aswanmi umalliqkunata otaq iñiyninkupi poqosqa cristianokunata (Tito 2:3).

WANACHIYQA KANANPUNIN

13. ¿Ima sasachakuykunapin tarikunman sapallan wawankunata uywaq mama?

¹³ Taytakunapaqqa manan sasachu wawakunata wanachiy, mamakunapaqmi ichaqa sasa. Huk maman nin: “Wawaykunan hatunta wiñarqapunku machu kunkayoqmi kapunkupas. Chaymi mayninqa iskayani imatapas kamachinaypaq manchapakunitaqmi kanpas”, nispa. Hinaspapas llakisqachá tarikushanki qosaykiq wañupusqanmanta, otaq phiñasqa kashanki t’aqanakapusqaykichismanta. Chaymantapas t’aqanakusqayki qhariq yanapayninwanraq wawaykita uywashanki chayqa, manchapakushankipaschá wawayki paywan ripunanmanta. Chhaynapi tarikuspaykin sasachakuwaq wawaykita wanachinaykipaq.

14. ¿Iman yanapanqa sapan taytakunata allin yuyaywan wawankuta wanachinankupaq?

¹⁴ Biblian nin: “Ima munasqanta ruwananpaq hinallata qhawasqa wawan [...] mamanta p’enqachin”, nispa (Proverbios 29:15). Jehová Diosmi Bibliapi yanapaykunata qowanchis chayman hina wawanchiskunata uywanapaq, chaymi mana nishutaqa llakikunanchischu nitaq manchapakunanchischu (Proverbios 1:8). Amapuni wawanchiskunaraykuqa p’akisunchu Diospa kamachikuyninta (Proverbios 13:24). Aswanpas kallpachakusun wawanchista allin yuyaywan llamp’u sonqowan wanachinapaq. Wiñasqankuman hinan wawakunaqa allin yuyaywan imatapas ruwanqaku. Ichaqa manan qonqananchischu sonqonkupi imayna sientekusqankuta. Huk taytan nin: “Mamanku wañupusqanmantapachan wawaykunata mayninpi pampachaykuni maynintaq wanachini. Imataña ruwashani chaypas kallpachakunin paykunawan parlarinaypaq. Kuska wayk’ukuspaykun astawanqa sumaqta parlariyku. Chaypin willakuwanku imayna sientekusqankutapas”, nispa.

15. Divorciasqa kashanki chayqa, ¿imatan mana ruwanaykichu?

¹⁵ Manapunin divorciakusqayki warmimanta otaq qharimanta wawaykiq ñawpaqenpi mana allintaqa rimanaykichu. Wawakunaqa llakikunkun tayta-mamanku phiñanakuqtin, qhepamantaq manaña mayqenninkutapas respetapunkuchu. Amapuni k’iriq simikunata nisunchu, ama nisunchu: “¡Qanqa taytayki hinan kanki!” nispaqa. Imapiña ñak’arichirqasunki chaypas payqa wawaykiq taytanmi, wawaykiqa necesitallantaqmi paypa munakuyninta, yanapayninta, wanachiynintapas.c

16. ¿Imakunan yanapawallasuntaq wawanchista wanachinapaq?

¹⁶ Ñawpa capitulokunapi yachasqanchis hina wanachiyqa manan maqaychu aswanpas yachachiymi. Wawanchiskunaman Bibliamanta yachachisun chayqa manan ima sasachakuykunamanpas urmanqakuchu (Filipenses 3:16). Chaypaqmi huñunakuykunaman rishanallanchis (Hebreos 10:24, 25). Chaymantapas sapa semanan familianchiswan Bibliata estudiananchis. Ichaqa sasan kanman sapa semana chay estudiota apariy. Huk maman nin: “Ch’isiyaq llank’asqay qhepamanmi mayta munani samariyta. Ichaqa yachanin ususiywan Bibliata estudiay ancha allinpuni kasqanta. Chaymi yuyaykushaniña imamantachus ususiywan yachanaykumanta. Payqa kusisqan suyakun Bibliata estudianaykupaq”, nispa.

17. ¿Imaynatan wawanchiskunata yanapasunman Timoteo hina kanankupaq?

¹⁷ Apóstol Pabloq puriqmasin Timoteotapas mamanwan hatun mamallanpiwanmi Diospa Siminta yachachirqanku. Chaywanpas Timoteoqa allin cristianomanmi tukurqan (Hechos 16:1, 2; 2 Timoteo 1:5; 3:14, 15). Sichus ñoqanchispas ‘kasuchikuspa uywasun, [Jehová] Señormantapas yachachisun’ chayqa, Timoteo hinan wawanchiskunapas wiñanqaku (Efesios 6:4).

SAPAYKI SIENTEKUQTIYKI

18, 19. a) ¿Imatan huk mama ruwayta munanman sapan sientekuspa? b) ¿Ima yuyaychaymi yanapawasunman cuerponchispa munasqanta atipanapaq?

¹⁸ Wawankunallawan tiyaq maman llakisqa nin: “Wasiyman chayaspan ch’usaqta hina qhawarini. Wawaykunaq puñusqan qhepamantaq sonqoypi sapay rikukuni”, nispa. Arí, askha sapan mamakunan mana piniyoq hina rikukuspa llakikunku. Warmiq otaq qhariq munakuyninta munayqa manan huchachu. Ichaqa, ¿chayraykuchu huk cristiano piwanpas casarakunan? Apóstol Pabloq tiemponpin wakin sipas viudakuna ‘cuerponkuwan atipachikuspa [...] Cristomanta karunchakurqanku’ (1 Timoteo 5:11, 12). Dios yupaychayninta qhepanchaspa aychanpa munasqanta ruwaq cristianoqa imaymana llakikuykunapin rikukunqa (1 Timoteo 5:6).

¹⁹ Huk cristianon nin: “Mayninpiqa sinchitapunin cuerponchis warmi-qhari puñuyman tanqawanchis, ichaqa kamachisunmanmi cuerponchista. Umanchisman mana allin yuyaykuna hamuqtinqa kaqraton wikch’unanchis. Wawanchiskunapi yuyaykuypas yanapawasunmi”, nispa. Diosmi yuyaychawanchis: “Ama cuerpoykichispa munasqanta ruwaychischu”, nispa (Colosenses 3:5). ¿Risunmanchu mikhuna qhatuqkunaman mana mikhuyta munashaspa? ¿Huñunakusunmanchu mikhunallamanta rimaq runakunawanpas? Manan riki. Cuerponchiswan mana atipachikunapaqpas ayqekunanchismi mana allin ruwaykunamanta.

20. a) ¿Ima sasachakuykunapin tarikusunman mana iñiqkunawan casarakuspa? b) ¿Imaynatan sonqonkupi sapan rikukuq cristianakuna llakikuyninkuta atiparqanku?

²⁰ Wakin cristianokunaqa mana iñiq runakunawanmi casarakunku (1 Corintios 7:39). Chay ruwaqkuna, ¿aswan allinchu kashanku? Manan. Divorciasqa cristianan nin: “Sapayki kasparaqmi aswan allin kawaq mana iñiq runawan casarakunaykimantaqa”, nispa. Ñawpa tiempopi cristiana viudakunapas mana piniyoq hinan tarikurqanku, allin yuyayniyoq viudakunan ichaqa hukkunapaq allinkunata ruwaspa kawsarqanku: mana reqsisqakunata ‘qorpacharqanku [...]; wauqekunaq chakinta mayllirqanku; llakisqakunatapas yanaparqanku’ (1 Timoteo 5:10, MR). Kay tiempopi Dios sonqo cristianakunapas unaytan suyakurqanku Diosta munakuq qhariwan casarakunankupaq, chaykamataq hukkunata yanapaspa kawsarqanku. 68 watanpi viudan sapan sientekuspa huk viudakunata watukun. Paymi nin: “Ñoqa hina viudakunata waturikuq rispa, wasiypi ruwanaykunata ruwaspa, iñiyniypi astawan wiñarinaypaq kallpachakuspan mana sapaychu sientekuni”, nispa. Reinomanta allin willakuykunata predicaymi astawanqa yanapan (Mateo 28:19, 20).

21. ¿Imaynatan Diosmanta mañakuypas iñiqmasinchiskunawan huñukuypas yanapawasunman?

²¹ Sapanchis sientekusqanchismanta llakikuyninchistaqa manan ima hampipas chinkachinmanchu. Jehová Diospa kallpa qowasqanchiswanmi ichaqa atipasunman. ‘Mana p’itiyta mañakuspa tuta-p’unchay rogakuspan’ chay kallpataqa chaskisun (1 Timoteo 5:5). Rogakuyqa tukuy sonqomanta mañakuymi, yanapawananchispaq valekuymi, qaparispa waqaspa imaraq (tupachiy Hebreos 5:7). Llakikuyninchista Jehová Diosman “tuta-p’unchay” willakusqanchisqa anchatan kallpachawasunman. Huk cristianokunawan huñunakuypas yanapawasunmi manaña sapanchischu sientekunapaq. Paykunaqa ‘sumaq simiwanmi’ kallpachawasun Proverbios 12:25 textopi nisqan hina.

22. ¿Imatan yuyarinayki sapayki kasqaykimanta llakikuspa?

²² Sapayki kasqaykimanta mayninpi llakikunkiraq chayqa kayta yuyariy: kay tiempopiqa manan pipas tukuy munasqanta tarinmanchu. ‘Chay kikin llakikuykunapin kay pachantinpi kaq iñiq-masinchiskunapas muchushanku’ (1 Pedro 5:9.) Ama sinchita yuyarisunchu ñawpa tiempo kawsasqanchista (Eclesiastés 7:10). Aswanpas yuyaykusun tukuy allinkuna tarisqanchispi. Chaymanta astawanqa kallpachakusun hunt’aq sonqo kanapaq Diospa sonqonta kusichinapaqpas (Proverbios 27:11).

¿IMAYNATAN HUKKUNA YANAPAKUNKUMAN?

23. ¿Ima kamachikuytan cristianokuna hunt’ananchis?

²³ Wawallankuwan tiyaq mamakunaqa anchatan necesitanku iñiqmasikunaq yanapayninta. Santiago 1:27 texton nin: “Dios Yayaq sonqonman chayaq chanin mana ima qhelliyoq yupaychayqa kay hinan: Mana tayta-mamayoqkunatapas, viudakunatapas, llakikuyninkupi yanapaykuymi”, nispa. Arí, cristianokunaqa yanapananchismi mamallanwan tiyaq familiakunata. ¿Imaynatan yanapasunman?

24. ¿Imaynatan yanapasunman mamallanwan tiyaq familiakunata?

²⁴ Yanapasunmanmi ima kaqninchistapas qoykuspa. Biblian nin: “Pipas kay pachapi qhapaq kashaspa iñiqmasinta pisichikushaqta rikuspa mana khuyapayanmanchu chayqa, ¿Diospa munakuyninqa sonqonpi kanmanchu?” nispa (1 Juan 3:17). Griego rimaypi ‘rikuy’ nisqa simiqa manan yanqa qhawariyllachu, aswanpas qhawarisqanchista allinta reparaymi. Chaymi cristianoqa reparanan chay familia imaynapi tarikusqanta imakuna necesitasqantapas. Yaqapaschá qolqeta necesitashan otaq wasin allichana kashan. Hinaspapas invitasunmanmi wasinchispi imallatapas wayk’urukunapaq otaq imapi kusirikunapaqpas.

25. ¿Imaynatan kallpachasunman wawallankuwan tiyaq mamakunata?

²⁵ 1 Pedro 3:8 texton nillantaq: “Llapallaykichis huk sonqolla kawsaychis, llakipayanakuspa, qankunapura munanakuspa, khuyapayanakuspa, llamp’u sonqo kaspaykichis ima”, nispa. Soqta wawayoq maman nin: “Mayninpiqa sinchi sasapaqmi qhawarini wawaykuna uywayta. Mayninpin ichaqa huk iñiqmasi niwan: ‘Joan, allintan ruwashanki, allinpaqmi kanqa’, nispa. Hukkuna qanpi interesakusqanta yachayqa anchatan kallpachasunki”, nispa. Kurak cristianakunapas mana qosayoq sipas mamakunatan yanapankuman warmimasillankuman willakunanku sasachakuyninkuta uyarispa.

26. ¿Imaynatan cristianokuna mana taytayoq wawakunata yanapankuman?

²⁶ ¿Imaynatan cristiano qharikuna yanapankuman? Ñawpa tiempopi chanin runa Jobmi nirqan: ‘Ñoqaqa sapa kutillanmi [...] mana tayta-mamayoq wikch’usqakunata yanaparqani’, nispa (Job 29:12). Kunanpas wakin cristianokunaqa sonqomantan interesakunku mana taytayoq wawakunapi, ‘ch’uya sonqowantaqmi [...] munakunku’ (1 Timoteo 1:5). Mayninpiqa paykunawan kuskan predicaq lloqsiwaqchis ichaqa familiaykichista ama qonqaspa; invitawaqchismi familiapi Biblia estudiasqaykichisman otaq imapi kusirikusqaykichismanpas. Chaykunapin wakcha wawakunata yanapawaqchis k’ulluman mana tukunankupaq.

27. ¿Pin astawanqa yanapawasun?

²⁷ Ichaqa sapanka tayta-maman ‘ruwananchiswan hunt’ananchis’ (Gálatas 6:5). Manataqmi qonqanachu Jehová Diospas iñiqmasinchiskunapas munakuwasqanchista. Biblian nin: “[Jehová Diosmi] mana piniyoqtapas viudatapas uywan”, nispa (Salmo 146:9). Arí, Diospa yanapayninwanqa sapanchisña kaspapas allintan wawanchista uywasun.