Ñaupaq tiempomanta qelqa k’uyuta leeyta atinku
1970 watapi Ein Gedi llaqtapi tarisqanku k’uyutaqa manan leeyta atirankuchu ruphasqa kasqanrayku. Ichaqa escaneasqankuwanmi yacharanku Levítico libromanta qallariynin textokuna kasqanta, chaypin Diospa sutin rijurin.
1970 watapin arqueologokuna Israel nacionpi Ein Gedi llaqtapi ruphasqa k’uyuta tariranku. Chay k’uyutaqa tariranku ñaupaq tiempomanta sinagogata jaspishaspankun, chay sinagogan kanasqa kasqa chay llaqtata thuniqtinku. Chay llaqtaqa 500 watakunapi jinan thunisqa karan. Chay k’uyuqa ruphasqan kasharan, chaymi mana kichaspa leeyta atirankuchu. Chhaynaqa, ¿imatan ruwaranku chay k’uyupi imachus nisqanta leenankupaq? 3-D escanér nisqawanmi chay k’uyuta escanearanku, jinaspa computadorapi juj programawan orqosqanku fotokunata leeranku.
Chay fotokunapin yacharanku chay k’uyupiqa Bibliamanta textokuna kasqanta. Chaypin Levítico libromanta qallariynin textokuna qelqasqa kasharan. Chaypin tariranku Tetragrámaton nisqata, chayqa hebreo rimaypi Diospa sutin tawa letrakunapi rijurisqanmi. Chay k’uyutaqa yaqachus jina 50 watamanta 400 watakama utilizasqaku. Chay k’uyumanta hebreo rimaypi aswan antiguo qelqaqa Rollos del mar Muerto nisqallan kashan. Gil Zohar runan The Jerusalem Post periodicopi niran: “Rollos del mar Muerto qelqataqa 2.100 watakuna ñaupaqta jinan qelqakuran Códice de Alepo qelqatan ichaqa 1.000 watakuna jina qhepamanña qelqakuran”, nispa. Ein Gedi llaqtamanta k’uyuta estudiaqkunan ninku: “Moisespa qelqasqanmanta waranqa-waranqa watakunaña pasaran chaypas, copiaqkunaqa manan chaypi willakusqanta cambiarankuchu”, nispa.