Te Tamaki Anga i te Maki e te Mate—Te Re Ainei te Reira?
KARE e maki akaou, kare e mate akaou! Ki te maata anga o te tangata penei e tangi anga maata atu i te manako inangaro ua. Inara, kua tata te taote vairakau e e tangata kite pakari i te au mea pakiteria ko Wade W. Oliver e: “Mei te tuatua enua tei papaia i mua ana e nei, kua tupu te maki totoa ma te kore e rauka i te tareia i te aerenga o te tangata nei . . . Kua topa mai te au tu maki piri maata ki runga i te tangata ma te mataku e te viviki . . . Kua akaaere ngata ua ana te au tu maki i tona au takainga tapuae.”
Te vaira ainei te tumu no te irinaki e te anoano pakariia ra ka tupu tetai taui anga? Te vaitata atura ainei te au kite pakari i te pae o te vairakau no te takore atu i te au maki ravarai e pera katoa te mate?
E maata ta te au taote e te aronga kimikimi ra i te au angaanga umere tei rave ia no te ta atu i te au maki. Eaa atu ia te tangata apiiia te ka poka i te akameitaki no te au rapakau anga manuia tei kitea mai no te korera, tei kitea mai i te openga o te 19 anere mataiti me kore te vakatine no te ta atu i te maki une pupu? Kua kitea mai te reira vakatine i te 1796 e Edward Jenner no roto mai i tetai cowpox ulcer tei meangiti mai tona kino. I te 1806, kua tuatua te Peretiteni o Unaite Teite ko Thomas Jefferson i te au manako ngakau o te manganui i te tata anga aia kia Jenner: “Noou te akaata anga meitaki te kare rava te tangata nei e akangaropoina e kua ora ana koe, ka kite te au uki i te tuatau ki mua na roto i te tuatua enua e i vai ana te maki une pupu tei matakuia.”
Tei maata atu, te au manuia o te au kimikimi anga rapakau no te au maki mei te diphtheria e te poliomyelitis kia taiku katoaia te reira ma te meitaki e kia arikiia. Kare e maata ana te au tangata i teia tuatau e akapaapaa ra i te au tere anga ou i topa akenei no te rapakau anga i te maki pukuatu e te cancer. Noatu rai, te mate nei rai te tangata mei te maki pukuatu e te cancer. Te akakoroanga o te takoreanga i te au maki kikino ravarai e te au maki ua nei kua riro ia ei mea papu kore.
Te au Maki “Ou” Kikino
Ma te tukuanga kare i tau, i teia tuatau tei kitea mai te akarakara anga CAT e te angaanga vavai no te maani akaou kua kitea katoa mai te anau anga o tetai au maki “ou” kikino, mei te maki kikino ko te Legionnaires, ko te au tu vaimara uti, e te mate maata ra koia oki ko te AIDS.
Ma te orongaia, e manganui tei ui e mei teaa ra te ou i teia au maki kikino. Kua tuatua tetai atikara i roto i te U.S.News & World Report, e i etai au turanga, ko te au maki kikino tei vai ana no tetai tuatau roa kua tika meitaki te akakiteia anga e kua orongaia te au ingoa ou. Ei akara anga, te maki kikino ko te Legionnaires, kua kite muaia te reira i te 1976, inara penei i ou akenei kua kite tarevakeia e ko te neumonia viral. Ma te aiteite rai, penei kua akatarevakeia rai te au tu vaimara uti e ko te scarlet fever.
Inara, e maata te au maki te akaraanga e e “ou” ua. Kare i te mea ekoko e ko te AIDS te mea rongo maataia. Kua kite muaia teia maki kikino e te maata e kua orongaia tona ingoa i te 1981. Tetai maki kare i kite maataia ko te purpuric fever Paratiri. Kua kiteaia te reira i Paratiri i te 1984 e e 50 patene ana au tangata kua mate.
Kare e Rapakau i Kitea
No reira, noatu te au tauta anga tikai a te tangata, kare ake rai tetai rapakau anga ki katoa e te papu meitaki i kitea ake no te au makimaki o te au tangata nei. E tika e ko te tuatau o te oraanga averiti no te au tangata kua tupu te reira ki te 25 mataiti mei te mataiti 1900 mai. Inara kua tupu teia au taui anga no te au ravenga rapakau tei akameangiti mai i te tuatau mate anga i te pepeanga me kore i te tamariki anga. Te vai tumu ra rai to te tangata turanga i te oraanga vaitata ki ta te Puka Tapu “toru rua ngauru mataiti e te tai ngauru.”—Salamo 90:10, King James Version.
Kua riro ia ei nuti te mate anga a Anna Williams ia Titema 1987 i te 114 mataiti. Te tuatua anga no runga i te matenga o te vaine ko Williams, kua tata tetai tangata tata: “Te manako ra te aronga kite e penei ko te 115 ki te 120 mataiti te kotinga teitei rava atu o te tuatau oraanga no te tangata. Inara eaa ka pera ei te reira? Eaa te kopapa tangata ka mate ei i muri ake i te 70, 80, pera katoa te 115 mataiti?”
I te au mataiti 1960, kua kite mai te aronga kite i te pae o te vairakau e ka rauka i te au teera tangata i te vee e 50 ua taime. Me taeaia teia kotinga, te akara anga e kare atu e mea e rauka i te rave no te akono i teia au teera kia ora. Ka riro teia ei akatarevake i te manako kite i mua atu e ka rauka i te au teera tangata nei i te ora ua atu me orongaia te au turanga tau.
Tapiri atu ki te reira ko te kite anga e te maata anga o te au mamae o te tangata e mea akatupuia e te tangata. Mei ta tetai vaine kimikimi i manako ana i te taopenga ra: “Kare te au maki kikino i viia na roto i te au rapakau anga o te vairakau anake ua. Te tuatua enua o te maki kikino kua piri vaitata atu te reira ki te au tika o te oraanga tangata e te tu akono.”
Kua akara te World Health Organization e: “Na tatou rai i akatupu i te au mamae ki runga ia tatou uaorai, te irinaki anga e ka kitea mai e te aronga kimi kite, te au taote e te au are maki tetai rapakau, kare i paruru mei te au mea i akatupu i te au maki i te ngai mua. E tikai kare e rauka ia tatou i te rave ua atu ma te kore te au apinga akono no te rapakau te ka riro ei akaora anga, inara kia papu meitaki ia tatou e kare te reira e akamaata atura i to tatou ‘oraanga’—te tapu ra te reira ia tatou mei te mateanga. . . . Te tu inangaro o tetai tangata kai avaava no te takore iaia uaorai pera katoa te tangata kai kava, te kino ki runga i te manako e te kopapa no te mea kare e ngai angaanga—ko teia etai o te ‘au maki ou kikino.’ Eaa tatou ka tuku uaʼi i te ‘maki totoa o te tumatetenga i te mataara,’ kia tamate i te au oraanga e te akatae i te au tumu i te pae o te moni?”
No reira, te vaira rai te maki kikino, te maki noa ua, e te mamae, e te mate i roto ia tatou. Noatu rai, e tumu ta tatou no te akara atu ki mua ma te papu ki tetai tuatau e kare e maki akaou e kare katoa e mate akaou. Te mea meitaki rava atu, e maata ta tatou tumu no te irinaki e te vaitata maira te reira tuatau.
[Pia i te kapi 4]
TE AU “MAKI KIKINO O AIPHITI”
Kua tamaki te au tangata i te maki ma te kore e rauka i te au tuatau mua e kua kitea katoaia i roto i te Puka Tapu. Ei akaraanga, kua rave a Mose i tetai tuatua tarotokaka no te “au maki kikino o Aiphiti.”—Deuteronomi 7:15.
Koia oki ko te maki ekeeke, te maki eke, te maki une pupu, te mate bubonic, e te ophthalmia. Kua ora te iti tangata o Mose i teia au makimaki no te mea no te au tu ma tikai tei tukuia ki runga ia ratou e te Ture koreromotu.
Na tetai makitoro marie anga i te au kopapa mate i Aiphiti, i kitea mai ei teia “au maki kikino o Aiphiti.” Kua kapiti atu te maki mamae o te au paupau anga, te spondylitis, te au maki kikino o te nio e te tanga, te maki apenetiki, e te kauti. Kua taiku katoa tetai tata anga mua no te pae o te vairakau koia oki ko te Ebers Papyrus, i te au maki kikino mei te maki tuma, te au maki kopu e te ate, te maki toto vene, te maki repera, te au maki ua mata, e te taringa turi.
Kua rave te au taote Aiphiti i taito ra i ta ratou tikai i rauka no te ta atu i teia au maki, ko etai pae kua kite tikai i ta ratou au ngai angaanga i te pae o te vairakau. Kua tata te tangata Ereni tata tuatua enua ko Herodotus: “Kua ki te enua [a Aiphiti] i te au taote; tetai te rapakau ra i te au maki kikino anake ua o te mata; tetai no te upoko, te nio, te kona, me kore te au mero i roto i te kopapa.” Inara, te maata anga o ta Aiphiti “vairakau” e peu akonoanga tau kore kare i te mea kimikimiia.
Kua rekareka te au taote o teia tuatau i to ratou manuia i roto i te tamaki anga i te au maki kikino. Noatu rai kua akakite mai te vaine kimikimi i te pae o te vairakau a Jessie Dobson i te openga uianga manako: “Eaa i reira te ka apiiia mai mei te apii anga o te au maki kikino o te au tuatau i topa? Te taopenga noa ua mei tetai tare anga o te tika te akaraanga e kare e tuke i roto i te au maki kikino e te au mate o te tuatau taito ki to teia tuatau . . . Te akaraanga, pouroa te au tu karape e te au tauta anga o te kimikimi anga marie e meangiti ua tei tupu no te akakore i te maki kikino.”—Disease in Ancient Man.