Mei Teaa ra te Papu i te Au Tamanako Anga a te Puka Tapu?

E MAATA te au puka tuatua enua i teia ra. Kua riro tikai teia au papaanga o tei tupu i te tuatau i topa i te maata anga o te taime kua riro tikai ei mea umere. Ia tatou e tatau ra ia ratou, penei ka kite tatou ia tatou uaorai i roto i te au akanooanga taito. Penei ka rere ua to tatou tamanako anga i te au tangata, te au ngai, e te au rave anga e mama ua maira mei te au kapi muteki ra.

E Puka Tapu teia​—tei ki ra i te au papaanga tuatua enua reka. Na roto i tona au kapi, ka rauka ia tatou i te kite i te au tane e te vaine mei ia Aberahama, tana vaine ko Sara, te Ariki ko Davida, te Ariki Vaine ko Esetera, e te Puapii Maata, ko Iesu Karaiti. Ka rauka ia tatou, mei tera te tu ra, te aaere ma ratou, te akarongo i ta ratou i rave, e te kite i ta ratou i kite ra. Inara e manganui tei tamanako i te Puka Tapu ei mea maata atu i te puka tuatua enua. Kua irinaki ratou e te ki ra te reira i tei kapikiia e ko te tuatua enua tei tataia i mua ake ana. Akapeea te reira? No te mea kua ki te Puka Tapu i te au tamanako anga, me kore te au totou.

Inara, mei teaa ra te papu i te au tamanako anga a te Puka Tapu? Me kua akatupuia te au totou Puka Tapu i roto i te au rave anga tei topa, kare ainei i te mea tau kia tapapa tatou i teia au tamanako anga no runga i te au rave anga i te tuatau ki mua kia riro ei mea tika? Ka uriuri ana tatou i teianei i etai au akaraanga no te akara e me e papu rai te au tamanako anga a te Puka Tapu.

Rongoia a Iseraela e Asuria i Teianei Ao

Kua akakite te peroveta a te Atua ko Isaia, tei akamata ra i te totou mei te 778 M.T.N. e: “E takatakaiia te korona akaparau o te arong kona i Epheraima [Iseraela] ki raro ake i te vaevae: E riro oki te tiare mae ua o to ratou tu manea kaka ra, i te openga mai o te o tutupu meitaki ra, mei te suke rere to mua o mua akau ra; na te kite uaia e tetai, i te vai ua anga ki tona rima, kua pou takere i te apukuia.” (Isaia 28:3, 4) Mei tei tamanakoia, i te tae anga ki rotopu i te varu anere mataiti M.T.N., to Iseraela kapitara ko Samaria, kua riro mai ia ei tuke para tei papa ra i te aakiia e te apukuia e te au vaeau ririnui o Asuria. Ko te reira tikai tei tupu i te autu anga te au Asuria ki rungao ia Samaria i te 740 M.T.N.​—2 Ariki 17:6, 13, 18.

Kare i roa ana kua o a Asuria ki roto i te tuatua enua. Tona kapitara ko Nineve, tei rongoia no tana akono kino anga i te aronga tei opuia i kapikiiaʼi ko “te oire toto.” (Nahuma 3:1) Na te Atua ko Iehova uaorai i papa i to Nineve takore angaia. Ei akaraanga, na roto i te peroveta ko Nahuma, kua karanga te Atua e: “I na, kare au e tau ia koe, . . . kia viivii atu koe; e akariro atu au ia koe ei matakitaki anga. E riro oki te aronga ravarai e akara ia koe i te oro ke ia koe, e ka tuatua e, Kua pou [a] Nineve”! (Nahuma 3:5-7) Kua akakite katoa a Zephania i te akapou anga o Asuria e te takoreanga o Nineve. (Zephania 2:13-15) Kua akatupuia teia au totou i te 632 M.T.N., ma te poitirere kua kapiti te au vaeau ririnui o te ariki Babulonia ko Nabopolassar e to Cyaxares o Madai ra no te keia e te takore ia Nineve​—ma te pou takiri, e tere atu i te 2,000 au mataiti kare te ngai o te oire i kiteaia. Te ka aru mai kua rongoia te Patireia Babulonia i teianei ao.

Tamanakoia to Babulonia Takore Angaia

Kua tamanako te Puka Tapu e ka takoreia te Patireia Babulonia e kua akakite e akapeea tona oire kapitara, ko Babulonia, i te topa anga. Kua vaitata atu i te rua anere mataiti i mua ake, kua akamatakite te peroveta a Isaia e ka tamaroia te Kauvai Eupharati. Kua tae te reira na roto ia Babulonia, e ko te au aua ngutupa i te pae i te kauvai e tuanga puapinga ia o te au paruru anga o te oire. Kua akakite te totou ia Kuro e koia te ka autu e kua akakite e ko to Babulonia “au pa eeu rua” kare ia e piri ki te aronga tomo. (Isaia 44:27–​45:7) E tau rai, kua akapapu te Atua e kia vai tuera ua to Babulonia au pa eeu rua i te pae i te Eupharati i te tuatau o tetai tamataora i te po i tamaki ei te au vaeau o Kuro Maata ra. Ma te ngata kore, kua tomo ratou ki roto i te oire na raro i te papa o te kauvai no te opu ia Babulonia.

Kua tata te tata tuatua enua ko Herodotus e: “Ko Kuro . . . kua tuku aia i tetai tuanga o tona vaeau i te ngai e tae ra te Eupharati ki roto [ia Babulonia] e tetai tuanga vaeau i tetai tua te ngai te tae atura ki vao, ma te au akaue anga ki nga tua e rua no te koputa i tetai ara i te pae i te papa o te kauvai me kite vave ratou i te vai i te papaku anga. . . . Na roto i tetai akatae anga takake kua akaanga ke aia i te kauvai ki roto i te vai roto (i te reira taime ra e potonga enua maro) e na teia tu nei kua tameangiti tikaiia te oonu o te vai i roto tikai i te papa o te kauvai e kua riro mai ei ngai papaku, e ko te vaeau Peresia, tei akarukeia ki Babulonia no te reira akakoro anga, kua aere na roto i te kauvai, i teianei, tona oonu kua rava ua i te itae i rotopu o te ua o tetai tangata ra, e oti, te aere anga atu na roto i te reira, ki roto i te taoni. . . . Te tupu ra tetai tamataora anga, e koi topa ei te oire kua tamou ua atu ratou i te ura e te tarekareka ia ratou uaorai, e tae ua atu ki te taime i kite ei ratou e eaa tikai te tupu ra.”​—Herodotus​—The Histories, uriia e Aubrey de Selincourt.

I te reira po tikai, ko Daniela te peroveta a te Atua ra kua akamatakite aia i te tutara o Babulonia no runga i te tumatetenga te ka tupu. (Daniela pene 5) Kua vai rai tetai Babulonia ririnui meangiti no etai au anere mataiti i muri mai. Mei te reira taime, ei akaraanga, kua tata te apotetoro ko Petero i tana reta mua tei akauruia i te anere mataiti mua T.N. (1 Petero 5:13) Inara kua akakite ta Isaia totou e: “Ko Babulonia . . . ka arite ïa ia Sodoma e Gomora ra, tei tutuamuia e te Atua. Kare e tangata akaouia.” Kua karanga katoa te Atua e: “E tipu ke atu i te ingoa i Babulonia nei, e nga toenga; te tama, e te mokopuna.” (Isaia 13:19-22; 14:22) Mei tei tamanakoia, i te openga kua riro mai a Babulonia ei putunga apinga takoreia. Ko tetai ua atu akaoki anga te ka rauka no te reira oire taito ra penei ka akakeu ia i te aronga turoto inara ka ngere rai ia i tona “tama, e te mokopuna.”

Ko Daniela​—ta Iehova peroveta tei vai i Babulonia ra i tona topa anga—​kua rauka iaia tetai orama tei o maira te au Madai e te au Peresia tei autu ra. Kua kite aia i tetai toa mamoe rua tara e tetai toa puakanio e tara maata tona i rotopu i tona mata. Kua ta atu te puakanio i te mamoe e kua pa i te reira ki raro, te aati anga i tona nga tara e rua. E oti kua ati to te puakanio tara maata, e kua tupu mai e a au tara i tona ngai. (Daniela 8:1-8) I ta te Puka Tapu tamanako anga e kua akapapu mai te tuatua enua, kua riro te toa mamoe e rua tara ko Madai o Peresia. Kua komono te toa puakanio ia Ereni. E akapeea tona “tara maata”? Kua riro teia ko Alekanedero Maata. I te ati anga te reira tara maata akatutuia ra, e a au tara akatutu (me kore, au patireia) tei komono i te reira. Kua tika ki te totou, i muri ake i to Alekanedero mate anga, e a ona au rangatira tei akamana ia ratou uaorai​—ko Ptolemy Lagus i Aiphiti e Paretaina; ko Se­leu­cus Nicator i Mesopotamia e Turia; ko Cassander i Makedonia e Ereni; e Lysimachus i Thrace e Asia Minora.​—Daniela 8:20-22.

Te Au Tamanako Anga no Tetai Tuatau Manea ki Mua

Te au tamanako anga no runga i teia au rave anga o te takore anga o Babulonia e te takore anga o Madai e Peresia e au akaraanga ua ia o te au totou Tuatua Tapu e manganui tei tika ra i te tuatau i topa. Te ki katoa ra te Puka Tapu i te au tamanako anga o tetai tuatau manea ki mua te ka tupu tikai no te mea no te Mesia, koia Tei Akatainuia e te Atua.

Tetai au tangata tata i te Tuatua Tapu Ereni Kerititiano kua tata ratou i etai au tamanako anga Mesia i roto i te au Tuatua Tapu Epera no runga ia Iesu Karaiti. Ei akaraanga, kua tata te au tata Evangeria e kua anauia a Iesu i Betelehema, mei tei akakiteia e te peroveta ko Mika. (Mika 5:2; Luka 2:4-11; Ioane 7:42) Ei akatupu i te totou a Ieremia, kua tamateia te au pepe i muri ake i to Iesu anauanga. (Ieremia 31:15; Mataio 2:16-18) Kua akatupuia te au tuatua a Zekaria (Zekaria 9:9) i to Karaiti aere anga ki Ierusalema na runga i te punua a tetai atini. (Ioane 12:12-15) I te tua anga te au vaeau i te kakau o Iesu i muri ake i tona patiti anga, kua akatupu teia i te au tuatua a te tata taramo: “Te tua nei ratou i toku au kakau no ratou, e te akatopa kelero nei i toku pereue.”​—Salamo 22:18.

Te tou ra tetai atu au tamanako anga Mesia ki tetai tuatau mataora no te au tangata. I roto i te orama, kua kite a Daniela “tetai mei te Tamaiti a te tangata ra,” te raukaanga “te mana, e te kakā, e te basileia” mei ko mai ia Iehova, “To te au rā taito ra.” (Daniela 7:13, 14) No runga i te tutara anga Mesia a te reira Ariki i te rangi ra, ko Iesu Karaiti, kua akakite a Isaia e: “E tapaia tona ingoa ia Umere, Tumu korero, te Atua Mana, te Metua no te tuatau mutu kore, te Ariki no te au. Kare e mutu te tupu anga o tona ra basileia, e tona au, e noo aia ki runga i te terono o Davida, e ki runga i tona ra basileia, ei akatinamou, e ei akamatutu i te reira, ma te tuatua-tau, e te tuatua-tika, i teianei, e tuatau ua atu. Na te maroiroi o Iehova Sabaota e rave i te reira.”​—Isaia 9:5, 6.

I mua ake ka rave katoaʼi ta te Mesia tutara tika, ka tupu tetai mea puapinga rava. Kua tamanako katoaia teia i roto i te Puka Tapu. No runga i te Ariki Mesia, kua imene te tata taramo e: “E tatua ana to koke ki to ua, e tei ririnui ra, . . . E ma toou ra mana, ka akaoro ei ma te manuia, ei akatupu i te tuatua-mou, e te maru, e te tuatua-tika.” (Salamo 45:3, 4) Te tuatuaanga no runga i to tatou tuatau, kua akakite katoa te au Tuatua Tapu e: “E i te au ra o taua au ariki ra, e akatupu ei te Atua no te rangi i tetai basileia, te ka kore rava e akakoreia e tuatau ua atu: kare oki taua basileia ra e riro i etai ke, e riro na te reira e akapueurikiriki e e akapou i taua au basileia katoa ra, e ka vai rai te reira e tuatau ua atu.”​—Daniela 2:44.

Te oronga maira a Salamo 72 i tetai akara anga o te au turanga i raro ake i te tutara anga Mesia. Ei akaraanga, “i tona ra au ra e ruperupe ei te aronga tuatua-tika; e maata roa oki te au, e ope ua atu te marama.” (Irava 7) Kare i reira e takinokino akaou me kore te ta ua. (Irava 14) Kare okotai e pongi, no te mea “e manga sitona okotai rima i ki i te enua nei, i runga i te take o te au maunga ra.” (Irava 16) Ka akamanako ua ana! Ka rauka ia koe i te rekareka i teia e tetai atu au akameitakianga i roto i tetai enua parataito me komonoia te akatereanga o te au mea i teianei e te ao ou taputouia a te Atua ra.​—Luka 23:43; 2 Petero 3:11-13; Apokalupo 21:1-4.

Te papu ra i reira, te tau ra tatou kia kimikimi i te au tamanako anga a te Puka Tapu. No reira, e ui atu ki te Au Kite o Iehova no tetai akakite anga maata atu? Ka riro tetai makitoro anga i te au totou Puka Tapu i te tauturu ia koe kia kite e teiea tatou e aere nei i teia tuatau. Penei ka riro katoa te reira ei akamaata i tetai tu ariki oonu i toou ngakau no te Atua ko Iehova e tana akanoo anga vavaria no te akameitakianga mutu kore o te katoatoa tei inangaro e te akarongo iaia.

[Tutu i te kapi 5]

Kua kite ainei koe i te aiteanga o te orama a Daniela tei akao maira i te toa puakanio e tetai toa mamoe?

[Tutu i te kapi 7]

Ka tae ainei koe ki reira no te rekareka i te tupu anga o te au tamanako anga Puka Tapu no runga i te oraanga mataora i runga i tetai enua parataito?