E Patireia Ngaro Tei Taakama ra i te Aronga Akaapa i te Puka Tapu
“I mua ana, ko te tuatua enua o te patireia Asura tetai o te au pene muna rava atu i roto i te au puka mataiti a to teianei ao.” “Ko te au mea ua rai tei kiteaia no runga ia Nineve taito kua akaputuia te reira i roto i te au taiku anga totoaia e te au totou tei meangiti ra i te tuatuaia no te reira i roto i te Puka Tapu, e te au akakite anga noa ua e te potopotonga o te tuatua enua Asura i roto i te Diodorus Siculus e tetai pae atu.”—Cyclopædia of Biblical Literature, Voriumu 1 e te 3, 1862.
KUA noo te tangata Ereni tata tuatua enua ko Diodorus Siculus i te 2,000 mataiti i topa. Kua tuatua aia, e e oire taki a a Nineve; kua tae atu te a paepae ki te 480 taitiamu te roa. E 96 kiro mita te reira i te roroa! Te oronga maira te Puka Tapu i tetai tutu aiteite, te akatutuanga ia Nineve ei oire maata ma te “po toru te aerenga e pini ei.”—Iona 3:3.
Kua patoi te aronga akaapa i te Puka Tapu o te 19 anere mataiti i te irinaki e kua riro ana tetai oire kitea kore o te ao taito mei te reira rai te maatamaata. Kua karanga katoa ratou e me kua vai ana a Nineve, penei kua riro ana ei tuanga no tetai tere anga taito tei aere mai i mua ake ia Babulonia.
Kua tuke teia manako kia Genese pene 10, tei akakite ra e na te utaro tamaroa a Noa ra, ko Nimeroda i akatumu i te teite poritiki mua i roto i te ngai o Babela, me kore Babulonia. “Mei taua enua ra,” kua tuatua ua atu te Puka Tapu e, “aere atura aia ki Asura, e akatu iora ia Nineve, e i te oire ra, ko Rehobota, e Kala, E Resina i rotopu ia Nineve e Kala: e oire maata te reira ra.” (Genese 10:8-12) Ka akara ana, te akatutu ra te tuatua tapu i te au oire Asura ou e a ei okotai “oire maata.”
I te 1843 kua kiteaia e tetai akioroti Varani ko Paul-Émile Botta te au ngai pueu o tetai are ariki tei riro ra ei tuanga no tetai oire Asura. I te tae anga te au nuti o teia kite anga ki te au tangata, kua akatupu te reira i te mareka anga maata. “Kua tupu maata mai te tu inangaro o te au tangata,” i akatakaʼi a Alan Millard i roto i tana puka Treasures From Bible Times, “te akapapu angaia te are ariki e no Sargon, te ariki o Asura tei taikuia te ingoa i roto ia Isaia 20:1, tei ekokoia ra tona vai anga no te mea kare aia i kiteia.”
I te reira taime, kua akamata tetai atu akioroti ko Austen Henry Layard i te ko i te au ngai pueu i tetai ngai tei kapikiia ko Nimrud mei te 42 kiro mita i te apatonga opunga o Khorsabad. Kua riro mai te au ngai pueu ko Kala—ko tetai o te au oire Asura e a tei taikuia i roto ia Genese 10:11. I reira, i te 1849, kua kiteaia mai e Layard te au ngai pueu o tetai are ariki maatamaata i tetai ngai tei kapikiia ko Kuyunjik, i rotopu ia Kala e Khorsabad. Kua riro te are ariki ei tuanga no Nineve. I rotopu ia Khorsabad e Kala te vai ra te au ngai pueu o tetai atu au ngai nooia, kapiti mai tetai puku maunga tei kapikiia ko Karamles. “Me rave tatou i te au puku maunga maata e a o Nimrúd [Kala], Koyunjik [Nineve], Khorsabad, e Karamles, ei au kona no tetai koea,” i akaraʼi a Layard, “ka kiteaia e ko tona au paepae e a te aite tika ra ia ki te 480 taitiamu me kore 60 maire o te ngai, tei akatupu ra i te tere, e toru ra, o te peroveta [ko Iona].”
Te tika anga i reira, kua kapiti mai a Iona i teia au ngai noo anga pouroa ei okotai “oire maata,” te kapikianga ia ratou i te ingoa o te oire tei papa muaia i roto ia Genese 10:11, koia tikai, a Nineve. Kua rave katoaia rai te reira i teia ra. Ei akaraanga, te vaira te tuke i roto i te oire mua ko London e tona au tapere, tei akatupu ra i tei karangaia i etai au taime e ko “London Maata.”
Tetai Ariki Asura Parau
Kua ki te are ariki i Nineve e tere atu i te 70 au pia, te raukaanga e vaitata atu i te 3 kiro mita te au paruru. I runga i teia au paruru te toetoenga o te au tiki tei ka ra no te akamaaraanga i te au autu anga vaeau e tetai atu au rave anga. Kua kinokino tikai te maata anga ia ratou. Inara i te openga o tona noo anga, kua kiteaia e Layard tetai ara i roto i tetai turanga umere o te akono angaia. I runga i te au paruru ko tetai akaari anga te akatutuanga i te opu angaia tetai oire tei matutu meitaki ra, ma te aronga tei opuia ra te akamati angaia ki mua i te ariki tei opu ra, koia oki tei akanooia ki rungao i tetai terono i vao ake i te oire. I runga ake i te ariki ko tetai tata anga tei uriia e te aronga kite i te tataanga Asura e: “Senakeriba, te ariki o teianei ao, te ariki o Asura, kua noo ki runga i tetai terono nimedu e tei akara ra i te au apinga puapinga (tei apainaia) mei Lakisa (La-ki-su).”
I teia ra ka rauka teia akaari anga e te tata anga i te akaraia i roto i te British Museum. Te au ra te reira ki te rave anga tuatua enua tei papaia i roto i te Puka Tapu ia 2 Ariki 18:13, 14: “Te mataiti okotai ngauru ma a o te ariki ra o Hezekia, i aere mai ei te ariki o Asura ko Senakeriba, e tamaki i te au oire katoa i akaketaketaia ra i Iuda, e kua rauka iora. Kua tono akera te ariki o Iuda ko Hezekia i te karere ki Lakisa ki te ariki o Asura, tuatua akera, Kua ē au; ka oki koe, e taau e tuku ua mai ki runga iaku nei, naku e akakoromaki. Kua akono atura te ariki o Asura i te au taleni ario e toru anere, e te au taleni auro e toru ngauru, na te ariki o Iuda na Hezekia e kimi.”
Kua kiteaia tetai atu au tata anga i rotopu i te au ngai pueu o Nineve te orongaanga mai i tetai atu au akakite anga o to Senakeriba tomo anga ia Iuda e te apinga tei tutakiia e Hezekia. “Penei ko tetai mea umere rava atu tei tupu o te akakite anga tuatua enua tei papaia, ko te katoa anga o te au poe auro tei apainaia e Hezekia, te toru ngauru tareni, te au ra i roto i nga papaanga takake ma te tau e rua,” i tataʼi a Layard. Ko Sir Henry Rawlinson, tei tauturu ra i te taui i te tataanga Asura, kua akakite e kua riro teia au tata anga ei “mea kare to [Senakeriba] akataka anga tuatua enua e tau kia taumaroia.” Pera katoa, kua ui a Layard i roto i tana puka Nineveh and Babylon: “Koai te ka irinaki i te reira ei mea tika me kore ka rauka, i mua ake ka raveiaʼi teia au kite anga, e i raro ake i te putunga one e te teita tei akairo ra i te ngai o Nineve, ka kiteaia te tuatua enua o te au tamaki i rotopu ia Hezekia e Senakeriba, tei tataia i te taime tikai i tupu ei te reira i na Senakeriba uaorai, e te akapapuanga i te au akakite anga rikiriki katoa a te papaanga Puka Tapu?”
E tikai, kare etai au akakite anga o ta Senakeriba papaanga e au ana ki te Puka Tapu. Ei akaraanga, kua akakite te tangata akioroti ko Alan Millard e: “Te tika umere rava atu no ko mai ia i te openga [o te papaanga a Senakeriba]. Kua tono a Hezekia i tona karere, e te au apinga pouroa, kia Senakeriba ‘i muri ake ki Nineve.’ Kare te vaeau Asura i apai ana ia ratou ki te kainga ma te autu i te mataara tei matauia.” Te akakite ra te Puka Tapu e kua tutakiia te au apinga i mua ake ka oki mai ei te ariki o Asura ki Nineve. (2 Ariki 18:15-17) No teaa ra te tuke? E eaa ra a Senakeriba i rauka kore ei i te akapaapaa no runga i te autuanga i te kapitara Iudea, ko Ierusalema, i te mataara ra tana i akapaapaa i tana autu anga i te punanga Iuda ko Lakisa? E toru au tata Puka Tapu te oronga maira i te pau anga. Ko tetai ia ratou, e kite mata, tei tata e: “Kua aere iora te Angela a Iehova ki vao, kua ta iora i to te puakapa o Asura, ra, okotai anere, e varu ngauru ma rima, i te tausani; e kia tu mai te aronga i toe kia popongi ake, i na, e turuma anake. Riro atura te ariki o Asura ra ko Senakeriba, aere atura, e oki atura, e noo atura i Nineve.”—Isaia 37:36, 37; 2 Ariki 19:35; 2 Paraleipomeno 32:21.
I roto i te puka Treasures From Bible Times, kua taopenga a Millard e: “Kare e tumu meitaki no te ekoko i teia ripoti . . . Ma te maramaia, kare a Senakeriba e papa i teia tu tumatetenga no tona aronga te ka tu mai i tona ngai kia tatau, no te mea ka riro te reira ei akakino iaia.” Mari ra, kua tauta a Senakeriba i te maani i te akatutu anga e kua riro ana tona tomo anga ia Iuda ei manuia anga e kua tamou ua atu a Hezekia i te kauraro, te tukuanga i te au apinga ki Nineve.
Akapapuia to Asura Au Akamata Anga
Kua kitea katoaia mai te au ngai vairanga puka tei ki ra i te tai tauatini ua atu au vaanga karaea i Nineve. Kua riro teia au papaanga e kua vai ana te Patireia Asura i te apatonga o Babulonia, mei ta Genese 10:11 e akakite maira. I te aruanga i teia arataki anga, kua akamata te au tangata akioroti i te rave tikai i to ratou tauta anga i mamao rava atu i te apatonga. Te akataka ra te Encyclopædia Biblica e: “Te akaari maira te au mea tei toe mai i te au Asura e no Babulonia mai ratou. To ratou reo e te tu o ta ratou tataanga, ta ratou au puka, ta ratou akonoanga, e ta ratou taineti kua apainaia mai te reira mei to ratou au tangata tupu i te apatonga ma te taui anga meangiti ua.”
Ko te au kite anga mei teia i runga ake nei kua maro te reira i te aronga akaapa i te Puka Tapu kia akatanotano i to ratou au manako. E tikai, te akaari maira tetai kimikimi anga tikai i te Puka Tapu e kua tataia te reira e te aronga tata mako e te akono tikai. I muri ake i tana kimikimi anga i te Puka Tapu, kua karanga tetai pu akavanui i mua ana o te Akava Anga Teitei o Unaite Teite, ko Salmon P. Chase e: “E apii anga roa ia, te pakari, e te ngateitei: e te taangaanga anga i taua au kaveinga rai ei tika i roto i teia ravenga akonoanga mei taku ua rai e rave ana i roto i te au ravenga noa ua nei, kua tae mai au ki te tuku anga tuatua e e puka mana ngateitei te Puka Tapu, e no ko mai ia i te Atua.”—The Book of Books: An Introduction.
E tikai, e maata rava atu te Puka Tapu i te tuatua enua ua nei. E Tuatua akauruia te reira na te Atua, e apinga aroa no te puapinga o te au tangata. (2 Timoteo 3:16) Ei akapapu anga i teia ka kitea te reira na te akara matatioanga i te papaanga enua o te Puka Tapu. Ka uriuriia teia i roto i te itiu ka aru mai.
[Au Tutu i te kapi 6, 7]
I runga ake nei: E toru au akakite anga tei apainaia mai mei te apinga o te paruru
I raro ake nei: E tutu no te apinga o te paruru o Asura te akatutuanga i te akapou anga o Lakisa
[Au Akameitakianga]
(Orongaia mai e The British Museum)
(Na The Bible in the British Museum neneiia e te British Museum Press)
[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 4]
Orongaia mai e te Trustees of The British Museum