Te Takino Anga Nukiria​—Kua Ope Takiri Ainei?

“TE AKARAANGA e ka rauka te au i teianei i tetai ua atu tuatau mei te taime mai o te Tamaki II o Teianei Ao.” Teia tamanako anga na tetai tata nuti i te openga o te au mataiti 1980 kua akatumuia ki runga i te tika e kua akaope takiriia te Tamaki Anga Anu e te au koreromotu akakore anga apinga tamaki tikai e te au taui anga poritiki tapapa koreia. Inara kua ope katoa ainei te takino anga nukiria tei aite ra ki te aravei anga o te au mana tutara maata i taito ra? Ka rauka ainei te au e te tinamou mutu kore kare e roa atu ana?

Te Au Manata o te Akamaata Anga

I te tuatau o te Tamaki Anga Anu, koi irinaki ei ki runga i tetai akatau anga mataku no te akono i te au, kua akatika te au mana tutara maata no te tuku i te tupu anga o te kite nukiria ei aruaru i te au ravenga no te au inara kia arai i tona taangaanga angaia ei maani i te au apinga tamaki nukiria. I te 1970 kua taangaangaia te Koreromotu Akameangiti Anga Nukiria; no muri mai i akapapuiaʼi e etai 140 au enua. Inara, ko te au mana tutara te ka rauka i te maani ra, mei ia Atenetina, Initia, Iseraela, e Paratiri, kua patoi ratou i te taina e tae ua mai ki teia ra.

Inara, i te 1985 kua taina a Korea Apatokerau, ko tetai atu mana tutara nukiria te ka rauka ra. No reira ia Mati 12, 1993, i te akakite anga te reira i tona akaatea anga mei te koreromotu, kua ariu tau atu teianei ao ma te ngata ra. Kua akakite te makatini nuti Tiamani Der Spiegel e: “Ko te tuatua akakite akaatea anga mei te Koreromotu Akameangiti Anga Nukiria, te akatupu ra ia i tetai akamata anga: Te vaira i teianei te takino anga o tetai taemoemo anga apinga tamaki nukiria, te akamataanga i Asia, e penei e riro mai ei mea tumatetenga maata atu i te tarere anga pomu i rotopu i te au mana tutara maata.”

Ma te rave anga pa enua e akatupu maata ra i te pa enua ou, penei e e tupu ua atu te numero o te au mana tutara nukiria. (Akara i te pia.) Te akamatakite ra te tangata tata ko Charles Krauthammer e: “Kare te aite anga o te openga o te takino anga Toviete e ko te openga o te tumatetenga nukiria. Ko te kino tikai koia ko te akamaata anga, e koi akamata ua akera te akamaata anga.”

Okooko Anga Pomu

Te aruaru ra te au mana tutara nukiria tei anoano ra kia rauka te turanga teitei e te ririnui ta teia au apinga tamaki ka oronga mai. Kua karangaia no tetai enua e kua oko mai e rua nga poaki tamaki nukiria no Kazakhstan mai. Kua akakite teia repapuriki Toviete taito e kua “ngaro” teia au poaki tamaki.

Ia Okotopa 1992 e manganui te au tangata tei tapekaia i Frankfurt, Tiamani, ma te 200 karama cesium tei pakari te reitiatini, tei rava no te poitini i tetai vairanga vai no te oire katoa. I tetai epetoma i muri mai, e itu au tangata ravenga muna tei mou i Munich ma te 2.2 kiro karama uranium. I roto i te rua epetoma kua poitirere te au tangata opita i te kitea anga te au pupu ravenga muna no te nukiria, i te mea e e rima ua au tupu anga mei teia tei ripotiia i te ao katoa no te katoa anga o te mataiti i mua atu.

Me kua akakoro teia aronga i te okooko ki te au pupu tamataku me kore ki te au kavamani enua kare i kiteaia. Noatu ra, te tupu ua atura te tamataku anga nukiria. Te akataka ra a Dr. David Lowry o te Ngai Akakite Akamaata Anga Europa no runga i te tumatetenga e: “Tei anoano uaia e tetai tangata tamataku koia ko te tuku i tetai akara anga o te uranium pakari tikai ki tetai mana akaaere irinakiia ei tamata, te karanga anga e e maata roa ta matou e teia te akapapu anga. Te aite ra te reira mei tetai tangata keia rai te tukuanga i te taringa tipuia o tetai tangata.”

Te “Au Pomu Taoraia” e te “Au Ereere Mate” ma te Au

I te akamata anga o te 1992, e 420 au apinga akatupu ririnui nukiria tei taangaangaia i roto i te aruaru anga o te akatupuanga i te uira ma te au; e 76 atu te maaniia ra. Inara i te au mataiti i aereia mai, kua arataki atu te au tumatetenga apinga akatupu ririnui ki te au ripoti o te maki maata, te au pepe topa e te au ngai kinokino o te pepe anau. Te karanga ra tetai ripoti e i te tae anga ki te 1967 i roto i tetai vakatori Toviete maani anga plutonium kua akatupu ia i te tuku anga mai o te reitiatini maata e toru taime pakari atu i te tumatetenga Chernobyl.

E tikai, no teia tumatetenga i tupu ra i Chernobyl, Ukarania, ia Aperira 1986 i tataiaʼi teia i roto i te au nutipepa. Te akataka ra a Grigori Medwedew, e pu tauturu enitinia nukiria no te vakatori Chernobyl i te tuatau o te au mataiti 1970, e ko te “putunga reitiatini maata e te roa” tei rere ua ki te mareva “te aite ra ia ki te tai ngauru au pomu Hiroshima me akaraia te kino ka tupu no tetai tuatau roa.”

I roto i tana puka Tschernobylskaja chronika, kua akakite a Medwedew e e 11 au tupu anga apinga akatupu ririnui nukiria pakari i roto ia Toviete Unioni taito i te tae anga ki te au mataiti rotopu o te 1980 e e 12 akaou atu i te Unaite Teite. Te mea openga ra kua kapiti mai ia i te tumatetenga kino i te 1979 i runga i te Toru Maire Airani. I te reira tupu anga i akakite ei a Medwedew: “Ko te papaki anga pakari mua te reira no te patoi i te ririnui nukiria e kua akapueu ia i te au akavare anga no runga i te paruru anga o te au vakatori ririnui nukiria i te au manako o te manganui​—kare i te au manako o te katoatoa.”

Te akataka maira teia i te tumu i tupu ei te au manamanata. I te 1992 kua tupu maata ratou i Rutia e vaitata atu i te 20 patene. I muri ake i tetai o teia au tupu anga, ia Mati i te reira mataiti i te vakatori uira o Sosnovy Bore i St. Petersburg, Rutia, kua tupu te au vaito reitiatini ki te 50 patene i Engarani tokerau itinga e kua taea e rua taime maata atu i te vaito tei akatikaia i Etonia e Vinirani apatonga. Kua akatika a Poropeta John Urquhart o te Apii Teitei Newcastle e: “Kare e rauka iaku i te akapapu e na Sosnovy Bore i akatupu i te tupu maata anga​—inara me kare ko Sosnovy Bore, koai i reira?”

Kua karanga etai au mana akaaere e kua kinokino to Chernobyl au apinga akatupu ririnui i to ratou maani angaia e e kino pakari roa no te taangaanga. Noatu rai, e tere atu i te tai tatini te taangaangaia ra rai no te tauturu i te au maro anga maata no te uira. Kua akaapa katoaia etai au ngai akatupu anga ririnui no tei tamate ra i te au akatereanga paruru i te taangaanga uaia anga ei akamaata i te tupu anga ririnui. Te riro ra te au ripoti mei teia ei tamataku i te au enua mei ia Varani, koia oki te taangaanga ra i te au vakatori nukiria ei oronga mai e 70 patene o tona uira. Me tupu akaou mai tetai “Chernobyl,” ka maroia te manganui o to Varani au vakatori kia topiri takiri.

Noatu te apinga “paruru” o te au apinga akatupu ririnui ka riro mai rai ratou ei apinga paruru koreia me roa te tuatau. I te akamata anga o te 1993, i te tuatau akarakara apinga paruru tei matauia, e tere atu i te tai anere au ngai atiati tei kitea i roto i te au paipa auri i roto i te apinga akatupu ririnui i Brunsbüttel, ko tetai o to Tiamani mea taito roa atu. Kua kiteaia mai te au ngai ngaangaa mei teia i roto i te au apinga akatupu ririnui i Varani e Tuiterani. I te 1991 kua tupu te tumatetenga maata mua i tetai vakatori Tiapani e te tumu e taito roa te reira. Te akara anga e ka tupu te au tumatetenga mei teia i te Unaite Teite, te ngai e rua toru au pitiniti akatupu ririnui e tere atu i te tai ngauru mataiti te roa.

Ka tupu te au tumatetenga akatupu ririnui nukiria i tetai ua atu ngai e i tetai ua atu taime. Ko te maata atu o te au apinga akatupu ririnui, ko te maata atu o te takino anga; ko te taito atu o te apinga akatupu ririnui, ko te maata atu o te tumatetenga. No reira rai tetai nutipepa i kapiki ei i to ratou ingoa kangakanga e ko te au pomu taoraia e e au ereere reitiatini mate mate.

Ka Titiri Ratou i te Teita Kiea?

I ou ake nei kua poitirere te au tangata i te kite e kua araiia tetai ngai pikiniki i te pae kauvai i te au Maunga Varani e kua tiakiia e te akava. Kua akataka te nutipepa The European e: “Te au akarakara anga putuputu tei akaueia i muri ake i te mate anga o tetai vaine i reira e rua marama i topa no te poitini beryllium kua akaari mai ia i te au vaito o te tupu anga reitiatini i te ngai pikiniki e e 100 taime pakari atu i te au ngai takapini ra.”

Ko te beryllium, e auri mamangika tikai ia tei maaniia e te au rave anga tukeke, tei taangaangaia i roto i te maani anga pairere e, me akamaeuia ki te reitiatini, e taangaangaia ana i roto i te au are nukiria ririnui. Te tika e kua titiri tetai vakatori maani beryllium i te teita mei te rave anga akamaeu anga reitiatini kino ki runga me kore i te pae i te ngai pikiniki. “Ko te reu beryllium, noatu kare e akamaeuia ki te reitiatini,” i akakite ei The European, “ko tetai ia o te au tu teita poitini maata rava atu tei kitea.”

I te reira taime rai, kua ripotiia e i te 30 mataiti tei aereia mai kua titiriia etai 17,000 au vairanga teita reitiatini ki roto i te au vai i te pae tai o Novaya Zemlya, tei taangaangaia e te au Toviete ei ngai tamata anga nukiria i te akamata anga o te au mataiti 1950. Pera katoa, te au tuanga reitiatini o te au pai ruku nukiria e te au tuanga o tetai 12 apinga akatupu ririnui tei titiriia ki roto i teia vairanga teita tau ra.

Noatu e e mea akakoroia e me kare, e mea kino te taero nukiria. Tetai pai ruku tei topa i te moana i te pae tai o Noruai i te 1989, kua akamatakite a Time e: “Mei ko mai i te pai ngaa te taʼe ua ra te cesium-137, e au tu atomu akatupu i te maki kaneta. Kua tamanakoia e e meangiti roa te taʼe anga no te takino i te au mea ora i te moana me kore te oraanga tangata. Inara kua apai katoa te Komsomolets e rua nga topito nukiria tei ki i te 13 kg [29 paunu] plutonium ma tetai 24,000 tuatau mataiti e no te pakari roa o te poitini ka rauka i tetai para ua ra i te tamate atu i tetai tangata. Kua akamatakite te au Rutia kite e penei i te akamata anga o te 1994 ka maringi te plutonium ki roto i te vai e te akataero i te au ngai moana mamao.”

E tikai, na te titiri anga i te au teita reitiatini kare ia i te manamanata anake ua no Varani raua ko Rutia. I te Unaite Teite e “au maunga teita vera [to reira] e kare e ngai tamou no te akanoo i te reira,” i ripoti ei a Time. Te karanga ra te reira e e tai mirioni au paero apinga tamate te vaira i roto i te au vairanga no tetai tuatau poto ma te “tumatetenga o te ngaro anga, e keiaia e e takino i te mareva na te rave puapinga kore angaia.”

Mei te mea atura te akatutu anga i teia tumatetenga, ia Aperira 1993 kua aruru tetai tangika teita nukiria i roto i tetai vakatori taito o te au apinga tamaki i Tomsk, Tiperia, te akatupuanga i te au akatutu anga manako matakuia o te rua Chernobyl.

E tikai, kare tetai ua atu au kapiki anga no te au e te tinamou i papu mei te openga o te takino anga nukiria tei tapapaia. Inara ko te au e te tinamou te vaitata ua ra ia. Akapeea tatou e kite ei?

[Pia i te kapi 4]

AU MANA TUTARA NUKIRIA

12 e te Tareia Nei Rai

AKAKITEIA me kore E TIKAI: Ko Aperika Apatonga, Initia, Iseraela, Kazakhstan, Pakitana, Peritane, Rutia, Tinito, Ukarania, Unaite Teite, Varani, Belarus

PENEI KA TUPU: Ko Arakeria, Atenetina, Iraka, Irana, Korea Apatonga, Korea Apatokerau, Paratiri, Ripia, Taiuana, Suria

[Tutu i te kapi 5]

Na te taangaanga anga i te ririnui nukiria ma te au ra ka riro ia ei tumatetenga

[Akameitakianga]

Akatutuanga: Tutu na te U.S. National Archives

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 2]

Cover: Stockman/​International Stock

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 3]

Tutu na te U.S. National Archives