Raveanga Taineti, Akonoanga, e te Kimianga i te Tika

“Ko te tika e e manganui te au akonoanga pikikaa tei totoa . . . kua riro ia ei akakeu anga ki rungao iaku.”​—Charles Darwin

I TE akamataanga o te 19 anere mataiti, kua rekareka te raveanga taineti e te akonoanga i tetai pirianga rotai. “Noatu i roto i te au tataanga taineti,” i akakite ei te puka Darwin: Before and After, “kare te aronga tata i emiemi ana i te tuatua no runga i te Atua na roto i te tu natura tikai e te ngakau tae.”

Na ta Darwin Origin of Species i tauturu atu i te taui i te reira. Mei te reira taime mai i akatupu ei te raveanga taineti e te au mea tupu ua i tetai pirianga tei akaruke ra i te akonoanga​—e te Atua—​ki vao i te au mea. “I te manako anga i te au mea tupu ua,” i tuatuaʼi a Sir Julian Huxley, “kare e anoano akaouia e kare e ngai no te vai ua anga o tei anga ra.”

I teia tuatau te karangaia ra te manako o te au mea tupu ua ei tango anoano tikaiia no te raveanga taineti. Tetai tumu tikai no te pirianga te akatakaia ra e te tangata apii taineti ko Fred Hoyle: “E manata maata atu te au taineti tumu i te paruru i te oki akaou anga ki te au manako akonoanga pakari tei topa i te mea e ka kimi i te tika.” Eaa te au tu manako pakari tei akariro ra i te akonoanga kia reka koreia e te raveanga taineti?

Oronga te Akonoanga i Tetai Ingoa Kino ki te Au Mea Angaia

I roto i tetai tauta anga tutu ua no te turu i te Puka Tapu, te “aronga irinaki” i te au mea angaia​—tei piri maata ra ki te au Porotetani tumu—​kua maro e tei raro ake te enua e te ao e pini ua ake i te 10,000 mataiti te roa. Kua akatupu teia manako pakari i te akakino anga a te aronga apii i te enua, te aronga akara rangi, e te aronga apii taineti, no te mea kare te reira e au ana ki ta ratou kimikimianga.

Inara eaa tikai ta te Puka Tapu e tuatua ra? “I muatangana ra, kua anga iora te Atua i te rangi e te enua.” (Genese 1:1) Ko te tuatau tei pou kare ia i akatakaia. Kare te “rā tai” o te anga i taikuia ana kia tae roa ra kia Genese 1:3-5. Kua vai takere ana “te rangi e te enua” i te akamata anga teia “ra” tai. No reira, e tau ainei te rangi e te enua e e pirioni ua atu mataiti te roa, mei ta te au taineti e karanga ra? Penei paa. Kare te Puka Tapu i akataka ngoie ana i te tuatau tei pou.

Ko tetai manako pakari o te akonoanga koia oki ko te tu o ta etai pae akamarama anga i te ‘au rā’ angaia e ono. Kua maro etai aronga akonoanga e e au ra tikai teia, e 144 au ora tei pou te anga anga i te enua. Te ekoko ra te au taineti i teia, no te mea kua manako ratou e kare teia akakite anga e au ana ki te au kimikimi anga taineti taka ua.

Inara, ko ta te aronga akonoanga akamarama anga i te Puka Tapu​—kare ko te Puka Tapu uaorai—​te patoi ra i te raveanga taineti. Kare te Puka Tapu i karanga ana e e 24 ora te roa o te “rā” takitai tei angaia; e tikai, te kapiti ra i teia ‘au rā’ ravarai i roto i tei roa rava atu i te “rā i anga ai te Atua ra ko Iehova i te enua e te rangi ra,” te akaarianga mai e kare te katoa anga o te ‘au ra’ Puka Tapu e e 24 ua ora. (Genese 2:4) Penei ko etai pae e tauatini ua atu mataiti te roa.a

No reira, na te aronga irinaki i te au mea angaia e te aronga akonoanga i oronga i tetai ingoa kino ki te manako o te au mea angaia. Ta ratou au apiianga no runga i te roa o te ao e pini ua ake e te roa o te ‘au rā’ tei angaia, kare te reira e rotai ana ki te rave anga taineti tau e te Puka Tapu. Inara, te vai atura tetai au manako pakari tei akariro ra i te akonoanga kia reka koreia e te au taineti.

Rave Tau Kore Anga i te Mana Akatere

I roto i te tuatua enua tei aereia mai, no te akonoanga te apa i maata ei te au mea tika kore. Ei akaraanga, i te tuatau o te au Mataiti Rotopu, kua pikikaaia te apiianga o te au mea angaia ei akatika ua atu i ta te akonoanga turu anga i ta Europa tutara anga ma te mana katoa. Kua karangaia e na te ture tu-Atua i tuku i te au tangata i to ratou au turanga, te aronga apinganui me kore te putaua. Kua akataka The Intelligent Universe e: “Kua akakiteia ki te au tamariki tamaroa ou a te aronga apinganui e na te ‘akatereanga a te Atua’ i riro ei e e meangiti ua me kore kare rava a ratou mea e rauka mei te au apinga o te pamiri, e kua raurau putuputuia te tangata angaanga kia merengo ua i ‘te taoonga tei kapikiia e te Atua ra.’”

Kare i reira i te mea poitirere e e manganui te mataku ra i te okianga ki “te au manako akonoanga pakari tei topa”! I te mea e ka akono i te au anoano pae vaerua o te tangata, i te maata anga o te taime kua akangaropoina te akonoanga i te reira. (Ezekiela 34:2) I akakite ei tetai tataanga i roto i te makatini India Today: “No te tu papaanga ta te reira i akatumu i te au mataiti i aereia mai, e mea ekokoia e me kua tamou rai te akonoanga i tetai ua atu tu tika. . . . Na roto i te ingoa o Tei Anga Teitei Rava, . . . kua rave te au tangata i te au kino rikarika ki rungao i to ratou au oa tangata.”

Kua riro te papaanga kino o te akonoanga pikikaa ei akakeu anga maata ki runga i te manako anga a Darwin. “Kua akamata marie au i te irinaki kore i te akonoanga Kerititiano ei akakiteanga tu-Atua,” i tata ei aia. “Ko te tika e e manganui te au akonoanga pikikaa tei totoa viviki kua riro ia ei akakeu anga ki rungao iaku.”

Te Autu Anga o te Akonoanga Tika

Kare te tu pikikaa i roto i te akonoanga i te mea ou i teianei ao. Kua karanga a Iesu ki te au arataki akonoanga noinoi mana i tona tuatau e: “E akara anga tangata meitaki kotou i vao ake​—inara ko roto ra e pikikaa maata kotou e te kino.”​—Mataio 23:28, Phillips.

Inara, te akonoanga Kerititiano tikai, “kare ratou i to teianei ao.” (Ioane 17:16) Kare tona au tangata e piri ana ki roto i te akonoanga e te au poritiki pikikaa; e kare katoa ratou e arataki keia ana e te au apiianga te patoi ra i te vai ua anga o Tei Anga ra. “Te pakari oki o teianei ao, e mea neneva ïa i te Atua,” i tata ei te apotetoro Paulo.​—1 Korinetia 3:19.

Inara, ko te aite anga ainei teia e e kite kore te au Kerititiano tikai i te pae o te au mea taineti. Kare rava, e umere ana te au tangata o te akonoanga tika i te raveanga taineti. Kua akakiteia ki te peroveta taito ko Isaia e: “Ka nānā na i to kotou mata ki runga, ka akara: naai te reira i anga?” (Isaia 40:26) Ma te aiteite, e marama meitaki atu ei i Tei Anga ra, kua patiia a Iobu kia akara i te au mea umere o te tu natura e te ao e pini ua ake.​—Iobu, au pene 38-41.

Ae, ko te aronga tei irinaki i Tei Anga ra ka manako ratou i te au mea angaia ma te umere e te ngateitei. (Salamo 139:14) Pera katoa, te irinaki ra ratou i ta Tei Anga, te Atua ko Iehova, e karanga ra no runga i tetai manakonakoanga umere no te tuatau ki mua. (Apokalupo 21:1-4) Na roto i tetai apiianga o te Puka Tapu, e mirioni ua atu te apii ra e kare te akamata anga o te tangata e kare katoa tona tuatau ki mua e irinaki ki runga i te au mea tupu ua ma te kitea koreia. Mari ra, e akakoroanga ta Iehova no te maani anga i te tangata, e ka akatupuia te reira akakoroanga​—ei akameitakianga no te au tangata akarongo katoatoa. Te pati nei matou ia koe uaorai kia kimikimi i teia.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Pia i te kapi 6]

E KITE KORE AINEI I TE AU TIKA?

“E MAATA ta te Au Kite o Iehova i apii mei te au mea ora,” i tata ei te roia ko Norman Macbeth i roto i tana puka 1971 Darwin Retried​—An Appeal to Reason. I te tatauanga i tetai atikara Awake! no runga i te tumu manako o te au mea tupu ua, kua akakite a Macbeth e: “Kua umere tikai au i te kite e kua ki te reira i etai au akaapa anga karape no runga i te apiianga a Darwin.” I te kiteanga i te au kimikimi anga maata tikai e te au taiku anga a te au mana akaaere no runga i te tumu manako, kua taopenga te tangata tata e: “Kare i reira e tika kia tuatua a Simpson e: ‘ . . . te aronga kare e irinaki ana i te reira [te au mea tupu ua], vaitata rai pouroa, e e kite kore tikai i te au tika taineti.’”

[Tutu i te kapi 7]

Kare te tuatau ki mua o te au tangata i akarukeia ki te au mea tupu ua ma te kitea koreia