Ko Constantine Maata—E Turu Ainei i te Akonoanga Kerititiano?
Tei roto te Emepera Roma ko Constantine i te au tangata tokoiti ua tei akamaneaia ra tona ingoa i te tuatua enua ma te tuatua “Maata” ra. Kua kapitiia atu e Kerititome i nga tuatua “saint,” te “tai-ngauru ma toru o te apotetoro ra,” “tapu tau no te au apotetoro ra,” e ‘na te iki anga akauruia e te Atua ra kia akatupu i te ariu keanga maata rava i te ao katoa nei.’ I tetai pae oki, kua akataka tetai papaki e ko Constantine kua “viivii i te toto, kua akairoia no te maata te rave kino, e kua ki oki i te akavare anga, . . . tetai tutara viivii, tei apa ra i te au rave anga kikino ra.”
E MANGANUI te aronga manako ra e e Kerititiano ratou kua apiiia e ko Constantine Maata ra koia tetai o te aronga rongonui no te tauturu akonoanga Kerititiano. Kua akameitaki ratou iaia i te akaoraanga i te au Kerititiano mei te tu kino o te takinga kinoanga a Roma e te orongaanga tu rangatira no ta ratou akonoanga. Pera katoa oki, kua manako ateaia e koia tetai tei aru tiratiratu ra ia Iesu Karaiti ma te anoano ketaketa kia akatere i te ravenga Kerititiano. Kua akakite te Ekaretia Eastern Orthodox e te Ekaretia Coptic e ko raua ko Constantine e tona metua vaine, koia Helena ei au “saint.” Kua akonoia to raua oroa ia Tiunu 3 me kare kia tau ki te karena a te ekaretia ra, ia Me 21.
Koai tikai a Constantine Maata ra? Eaa tana tuanga i te akatupu anga o te akonoanga Kerititiano i muri akera? E mea akamaramaanga tikaʼi kia tuku na te tuatua enua e te aronga apiipiiia ra e pau i eia nga uianga.
Te Constantine o te Tuatua Enua Ra
Ko Constantine, te tamaiti a Constantius Chlorus, kua anauia mai i Naissus i Serbia i vaitata i te mataiti 275 T.N. I te riro anga tona metua ei emepera no Roma i te au tuanga opunga ra i te 293 T.N., te tamaki ra aia i runga i te Danube i raro ake i te au ikuiku anga mei ko mai ia Emepera Galerius ra. Kua oki atura Constantine ki te pae i tona metua e mate atura i Peritane i te mataiti 306 T.N. I muri ua ake i te matenga tona metua, kua akatuia ake a Constantine e te vaeau ki te turanga ei emepera.
I te reira tuatau, e rima etai ke atura tei karanga e ko ratou te Augusti. I te tuatau i rotopu i te 306 e te 324 T.N., i muri akera i riro ei ko Constantine anake te emepera, ko tetai tuatau ia no te tamaki anga tamou marie. No te re anga i nga akanoo anga e rua tamaki anga i akapapu i tetai ngai no Constantine ki roto i te tuatua enua o Roma e kua akariro iaia ei tutara okotai no te Patireia o Roma ra.
I te 312 T.N., kua autu a Constantine ki runga i tona enemi ia Maxentius i te tamaki anga no te Milvian Bridge i vao ake i Roma ra. Kua karanga te aronga paruru Kerititiano ra e i te tuatau o taua tamaki anga ra, kua mama mai i raro ake i te ra tetai koroti muramura maira ma te au tuatua ratino In hoc signo vinces, tona aiteanga “I roto i teianei akairo kia re.” Kua irinaki katoaia oki e i roto i tetai moemoea, kua akaueia atu kia Constantine kia peni i nga reta mua e rua o te ingoa o Karaiti i te reo Ereni ki runga i te au paruru o tana nuku vaeau. Inara, kua mamae teianei tua mei te au tarevake e manganui ra. Te tuatua ra te puka A History of Christianity: “E au tumu patoi anga etai no te tuatau tikai, te ngai e te au tumu oki no teianei orama.” I te turouanga ia Constantine ki Roma, kua akakite tetai Tutara peikani iaia ei Augustus maata e Taunga Maata, koia oki, te taunga maata o te akonoanga peikani o taua patireia ra.
I te 313 T.N., kua akanoonoo a Constantine i tetai kapiti anga ma te Emepera Licinius, koia te tutara o te au tuanga itinga ra. Na te Akauenga o Milan, kua oronga kapiti raua i te tu rangatira no te akamori anga e te au tika aiteite ki te au pupu akonoanga katoatoa ra. Inara, e manganui te aronga tata tuatua enua tei akameangiti maira i te puapinga o teianei pepa tataia ra, i te na koanga e ko tetai pepa ua nei ia e kare i tetai tataanga maata i te akairoanga i tetai taui anga i te akanoonoo anga i te akonoanga Kerititiano ra.
I te roto i te ngauru mataiti i aereia mai, kua re a Constantine ki rungao i te mea openga o tona au enemi ra, koia a Licinius, e kua riro koia te tutara okotai o te ao o Roma ra. I te 325 T.N., e kare aia i papetitoia ake, kua riro nana i akaaere i te konitara maata o te ekaretia “Kerititiano” ra, tei akaapa ra i te au apii anga Arian e kua tata i tetai tataanga no te au irinaki anga umuumuia ra tei tapaia ko te Nicene Creed.
Kua topa a Constantine ki roto i tetai maki kino i te mataiti 337 T.N. I taua ora openga o tona oraanga ra, kua papetitoia aia, e kua mate atu aia i reira. I muri ake i tona matenga kua tukuia aia e te au Tutara ra ki roto i te au atua o Roma.
Akonoanga i Roto i ta Constantine Ravenga Kikite
No te tu manako matauia o te au emepera o Roma i te toru e te a anere mataiti ra ki te akonoanga, kua tuatua te puka Istoria tou Ellinikou Ethnous (History of the Greek Nation): “Noatu rai e kare e manako anga o te aronga tei noo ra ki runga i te terono patireia no taua tu akonoanga ra, ko te akono kia tau ki te manako tangata o taua tuatau ra, kua kite ratou i te umuumu anga kia oronga i tetai tuanga maata no te akonoanga ki roto i te akapapa anga o ta ratou au ravenga poritiki, kia oronga i tetai manga tongi anga akonoanga ki ta ratou au angaanga ra.”
E tika ra, ko Constantine tetai tangata o tona tuatau ra. I te akamataanga tana angaanga, kua umuumu aia i tetai turanga teitei “tu-atua” nona, e kare te reira e rauka mai i ko i te au atua o Roma tei kore atura e mana. Te patireia, kapiti katoa oki tona akonoanga e etai atu au akaaereanga, te topa aere ra, e kua anoanoia tetai apinga ou e te maroiroi kia akaketaketa akaou i te reira. Te tuatua ra te enetaikoropitia Hidria: “Kua manako maata a Constantine i te akonoanga Kerititiano no te mea kua turu ia kare i tona autu anga anake mari katoa ra i te akapapa akaou anga i tona patireia. Kua riro te au ekaretia Kerititiano tei vaira i te au ngai ravarai ei turu anga poritiki nona. . . . Kua takapini iaia uaorai ma te au epitekopo maata o taua tuatau ra . . . , e kua pati aia kia tamou marie ratou i to ratou tu taokotai anga.”
Kua kite a Constantine e ko te akonoanga “Kerititiano”—noatu rai e apoteiti e kua oonu oki te viivii anga i reira—ka rauka kia taangaangaia ei tetai mana akamatutuanga e te taokotaianga kia akono i tana ravenga no taua tutara anga patireia ra. Ma te akonoanga i te au pange no te akonoanga Kerititiano apoteiti kia rauka te turuanga kia akatere atu i tana uaorai ravenga poritiki, kua iki aia kia taokotai i te au tangata ki raro ake i tetai akonoanga “katorika,” me kare takapini katoa ra. Kua orongaia e au ingoa “Kerititiano” ki te au peu peikani e te au akono anga oroa ra. E kua orongaia ki te au orometua “Kerititiano” te au turanga, te moni tutaki, e te mana o te kau taunga peikani ra.
I te kimianga i te tu rotai akonoanga no te au tumu poritiki, kua viviki a Constantine i te akaparuparu i etai ua atu reo akariri maira, kare i runga i te au tumu anga no te apiianga tuatua mou, mari ra na runga i te tumu maata tei ariki ra. Te au manako tuke anga oonu i roto i te ekaretia “Kerititiano” tei kino ra te tataka keanga kua oronga kiaia i te tika kia tomo atu ei rotopu “tonokia mai e te Atua.” Na roto i tana au akonoanga ma te aronga akonoanga Donatist i Aperika Apatokerau e te au pipi a Arius i te tuanga itinga ra o te patireia ra, kua viviki aia i te kite e kare e rava te manono anga ei akapiri i te akarongo ketaketa, te taokotai anga.a No tetai tauta anga kia akakore i te maroanga Arian i tomo atu ei aia ki roto i te konitara au akonoanga mua i te tuatua enua o te ekaretia ra.—Akara i te pia “Constantine e te Konitara o Nicaea.”
No runga ia Constantine, kua akakite te tata tuatua enua ko Paul Johnson: “Ko tetai o tana au tumu maata no te akakoromakianga i te akonoanga Kerititiano penei no te mea kua oronga mai te reira kiaia uaorai e te Kavamani i te tika kia akatere i te akapapa anga a te Ekaretia no runga i te apiianga e te akonoanga oki o te au manakoanga.”
I Riro Mai Ainei Aia ei Kerititiano?
Kua akakite mai a Johnson: “Kare a Constantine i akaruke i te akamori i te ra e kua vaio i te tutu o te ra ki runga i tana au moni.” Te akakite maira te Catholic Encyclopedia: “Kua akaari a Constantine i te akaperepere aiteite no nga akonoanga e rua ra. Ei taunga maata kua akono aia i te akamori etene ra e kua paruru i te au tika o te reira.” “Kare a Constantine i riro mai ei Kerititiano,” ta te enetaikoropitia Hidria i tuatua, ma te kapitianga: “Kua tuatua a Eusebius o Kaisarea, nana ra i tata i tona tuatua enua, e kua riro mai aia ei Kerititiano i te au atianga openga o tona oraanga. Kare teianei e tau kia irinakiia, i te mea i te ra i mua akera, kua rave a Constantine i tetai atinga kia Zeus no te mea iaia katoa oki te taoonga ei Taunga Maata.”
Tae mai ki te ra o tona matenga i te 337 T.N., kua mou a Constantine i taua taoonga peikani o te Taunga Maata ra, te upoko teitei ia o te au tumu akonoanga. No runga i tona papetito anga, e mea tau kia uiia, I tataraara tikai ainei aia e te ariu keanga i mua akera, mei tei umuumuia ra i te au Tuatua Tapu? (Angaanga 2:38, 40, 41) I taruku takiriia ainei ei akatutu anga i to Constantine ra akatapu anga ki te Atua ko Iehova.—Akaaite ia Angaanga 8:36-39.
E “Saint”?
Te tuatua ra te Encyclopædia Britannica: “Kua tau a Constantine kia akataoongaia kia tapaia oki e Maata i tona tika mari ra no tana i rave kare no tona tu. Naringa i timataia no tona tu, e tika, te tu ra aia i roto i te aronga akaaka roa o tei tapaia ra e [Maata] i te tuatau taito ra me kare i teia tuatau nei.” E te akakite maira te puka A History of Christianity kia tatou: “E au ripoti mua etai no tona tu riri kino e tona tu takino no te riri. . . . Kare ona akangateitei no te ora anga tangata . . . Kua riro tona oraanga mei te taae rai i tona ruaine anga.”
I te akara anga e au manamanata tu kino to Constantine ra. Kua akakite tetai tangata kimikimi tuatua enua e “ko tona tu manako e putuputu te riro ei tumu no tana au raveanga kino.” (E akara i te pia “Te Au Ta Anga i te Tutara Kopu Tangata.”) Kare a Constantine no “tetai tu Kerititiano,” ta te tangata tata tuatua enua ko H. Fisher i akakite i roto i tana History of Europe. Kare te au tika i akakite mai iaia ei tetai Kerititiano mou tei akakakau ra “kia akatangata ou” e tei kitea ra i roto iaia te uua anga o te vaerua tapu—te inangaro, te rekareka, te au, te akakoromaki, te takinga-meitaki, te meitaki, te pikikaa kore, te maru, te akono meitaki.—Kolosa 3:9, 10; Galatia 5:22, 23.
Te Au Tupu Anga no Tana Au Tauta Anga
Ei te Taunga Maata peikani—e no reira ko te upoko akonoanga o te Patireia o Roma—kua tauta a Constantine kia riro atu iaia te au epitekopo o te ekaretia apoteiti. Kua oronga aia kia ratou i te au turanga mana, teitei, e te apinganui ei au opita no te akonoanga o Roma. Te akatika ra te Catholic Encyclopedia e: “Kua matapoia tetai papaki epitekopo no te manea o te paepae, e kua tae roa kia akateitei i te emepera ei tetai angera na te Atua, ei tetai tangata tapu, e kia totou e ka riro aia, kia aite ki te Tamaiti a te Atua ra, ka tutara ki te rangi ra.”
I te riro anga te akonoanga Kerititiano apoteiti ra ki roto i te akaperepere anga ma te kavamani poritiki ra, kua riro ia kia maata atu ei tetai tuanga no teianei ao, no teianei akatereanga mea nei, e kua panu ke atu mei te au apiianga a Iesu Karaiti ra. (Ioane 15:19; 17:14, 16; Apokalupo 17:1, 2) Ei tetai tupu anga, kua tupu tetai kapiti anga no te “akonoanga Kerititiano” ma te au apiianga pikikaa e te au ravenga—te Toru Tai, te mate kore o te meta, te ai i ade, purukatorio, au pure no tei mate, te taangaanga rotario, te au tutu, te au tiki, e te vai atura.—Akaaite ia 2 Korinetia 6:14-18.
Mei ia Constantine mai, kua akatuanga katoaia te ekaretia i te manako kia riro kia kino te aronga mana. Kua tuatua nga tangata apiipiiia ko Henderson raua ko Buck e: “Kua taviiviiia te tu mama ua o te evangeria, kua akamataia mai te au peu akateitei anga e te au uipaanga puapinga kore ua, kua orongaia te au akangateitei anga o teianei ao e te au tutaki anga ki te au orometua o te akonoanga Kerititiano, e ko te maata anga o te Patireia o Karaiti ra kua akariro keia ei patireia no teianei ao.”
Teiea te Akonoanga Kerititiano Mou?
Kua akakite mai te au tika tuatua enua i te tuatua mou tei turu ra i to Constantine “maata anga.” Kare na Iesu Karaiti i akanoo, koia ra te Upoko o te putuputuanga Kerititiano mou, ko Kerititome tetai tuanga o te tupu anga no te ravenga poritiki e te au akanoonoo anga kikite a tetai emepera peikani ra. Kua tau tikai, te ui anga a te tata tuatua enua ra ko Paul Johnson: “I tuku ua ainei te patireia ra ki te akonoanga Kerititiano, me kare ko te akonoanga Kerititiano ainei tei akaturi atu iaia uaorai ki te patireia ra?”
Te aronga katoatoa te anoano tika ra kia aru i te akonoanga Kerititiano ka rauka te tauturuia kia kite e kia taokotai atu ma te putuputuanga Kerititiano mou ra i teianei tuatau. Te anoano maata nei te Au Kite o Iehova i te ao katoa kia tauturu atu i te au tangata ngakau tiratiratu kia akataka i te akonoanga Kerititiano mou e kia akamori oki i te Atua ra na roto i te tu tana ka ariki mai.—Ioane 4:23, 24.
[Tataanga Rikiriki i Raro]
a Te akonoanga Donatist ko tetai pupu “Kerititiano” no te a e te rima anere mataiti T.N. Kua karanga tona au tangata e ko te mana tika o te au akatapu anga ra tei runga i te tu akono tau o te orometua e ka tika te ekaretia kia akaatea atu mei roto i tona au mema i te au tangata apa i te ara kino ra. Te akonoanga Arian ko tetai akaaerenga Kerititiano no te a o te anere mataiti ra tei akakore ra i te tu-Atua o Iesu Karaiti. Kua apii a Arius e kare te Atua i anauia mai e kare oki ona akamataanga. Ko te Tamaiti, no te mea i anauia mai aia, kare e tika e ko te Atua aia i te tu mei to te Metua ra. Kare te Tamaiti i vai mai mei muatangana mairai mari ra kua angaia mai e kua vai mai ra na te anoano o te Metua ra.
[Pia i te kapi 28]
A Constantine e te Konitara o Nicaea Ra
Eaa te tuanga ta te Emepera ko Constantine kare ra i papetitoia ake i te Konitara o Nicaea ra? Te tuatua ra te Encyclopædia Britannica: “Na Constantine uaorai i akaaere, kua arataki marie aia i te au uriuri anga manako . . . No te mataku i te emepera ra kua rave tau kore ua, te au epitekopo ra, e rua ua kare i pera, kua tata i te au akatika anga, e manganui to ratou i rave i te reira ma te tau kore ki to ratou anoano ra.”
I muri ake i te rua marama o te taumaro anga ketaketa i te akonoanga, kua tauru atura teianei tangata poritiki peikani e kua tuku i te iki anga kia akaperepere i te aronga tei tuatua ra e ko Iesu te Atua. Inara no teaa? “Kare takiri o Constantine kite tumu anga no te au uianga tei uiia maira i te apiianga Ereni ra,” te tuatua ra A Short History of Christian Doctrine. Ko tana i kite koia oki e akakoko anga to te tataka keanga akonoanga ki tona patireia, e kua akapapu i tona manako kia akaketaketa i tona patireia ra.
No runga i te tataanga openga tei akapapaia ra i Nicaea i raro ake i ta Constantine arataki anga, kua akakite mai te Istoria tou Ellinikou Ethnous (History of the Greek Nation) e: “Te akaari maira te reira i to [Constantine] kite kore i te au tumu apiianga, . . . ko tana rave tautaanga marokiakia anga kia akaora i te taokotai anga i roto i te ekaretia ra noatu eaa te tutaki, e i te openga ra ko tona irinaki anga e ei ‘epitekopo no te aronga i vao ake i te ekaretia ra’ tei iaia te tuatua openga ra no tetai ua atu tumu akonoanga.” Ka rauka ainei e ko te vaerua o te Atua ra tei turu i taua au tuku anga tika tei raveia i taua konitara ra?—Akaaite ia Angaanga 15:28, 29.
[Pia i te kapi 29]
Te Au Ta Anga i te Tutara Kopu Tangata
I raro ake i teia tumu tuatua, kua akataka mai te angaanga Istoria tou Ellinikou Ethnous (History of the Greek Nation) i tana i tapa ko te “au rave anga kikino pamiri rikarikaanga ta Constantine i rave ra.” I muri poto ake i te akanooanga i tona tutara anga, kua ngaropoina iaia e akapeea e rekarekaʼi i te au tupu anga maata tei manako koreia ra e kua matakite aia i te au tu kino tei koropini ra iaia. No te mea e tangata tarotokaka e penei kua akakeuia no te manako kimi akateitei anga iaia uaorai, kua tarotokaka mua aia i tana nepeu ko Licinianus—koia te tamaiti a tetai atu Augustus tana i tamate ana—ei tetai tei manakoia e patoi iaia. Aru mai i tona ta angaia, ko te tamate anga oki i ta Constantine uaorai tama mua, ko Crispus, tei raveia ra e tona metua angai ko Fausta no te mea kua riro aia ei akara anga arairai anga ki te mana katoa no tana uaorai anaunga ra.
I te openga ra kua riro teia angaanga na Fausta ei tumu no tona uaorai matenga kino ra. I te akara anga ko Augusta Helena, tei mana ra ki rungao i tana tamaiti ia Constantine tae roa ki te openga, kua o atu ki roto i teianei ta anga. Ko te au manako ngakau tau kore tei putuputu ra i te akatere ia Constantine kua tauturu katoa oki i te rave anga i te au tamate anga i tona au oa e manganui e te aronga taokotaiia atura. Kua taopenga maira te puka History of the Middle Ages: “Ko te tamate anga—eiaa e tuatua ta anga—i tana uaorai tamaiti e tana vaine oki te akakite maira e kare aia i akatukiia e tetai ua atu mana vaerua i roto i te akonoanga Kerititiano ra.”
[Tutu i te kapi 30]
Kua patuia tetai arch i Roma ei akakaka ia Constantine
[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 26]
Musée du Louvre, Paris