Te Ture Tuatuaia​—Eaa ra te Reira i Tataiai?

EAA ra te au ngati Iuda e manganui i te anere mataiti mua i kore ei i ariki ia Iesu e ko te Mesia? Kua ripoti tetai kite mata: “E tae maira [a Iesu] ki roto i te iero, kua aere maira te kau taunga nunui, e te aronga pakari, i vaitata iaia i tana apii anga, na ko maira, Koai te tumu i rave ei koe i teianei au mea? e naai i oronga mai i teianei mana ia koe nei?” (Mataio 21:23) I to ratou nga mata, kua oronga te Mana Katoatoa i te Torah (Ture), ki te iti tangata ngati Iuda e kua oronga te reira ki tetai au tangata i te mana orongaia mai e te Atua. E mana ainei to Iesu?

Kua akangateitei tikai a Iesu i te Torah e te aronga tei orongaia te mana tikai. (Mataio 5:17-20; Luka 5:14; 17:14) Inara kua akaapa putuputu aia i te aronga tei tatipake i te au akauenga a te Atua. (Mataio 15:3-9; 23:2-28) Kua aru taua au tangata i te au peu tei kiteia mai e ko te ture tuatuaia. Kua kopae a Iesu i to te reira mana. No te reira, kua kopae te manganui iaia e ko te Mesia. Kua irinaki ratou e ko tetai ua te turu ra i te au peu a te aronga mana i roto ia ratou ka rauka mai ta te Atua turuanga.

I akamata mai teia ture tuatuaia kiea? Akapeea te au ngati Iuda i te manako anga i te reira e e aiteite te mana ki te Ture tataia tei rekotiia i roto i te au Tuatua Tapu? E mei te mea e kia riro ei peu tuatuaia, eaa ra i tataiai i te openga ra?

I Akamata mai te Au Peu Kiea?

Kua piri mai te iti tangata Iseraela i roto i tetai pirianga koreromotu ma te Atua ko Iehova i Maunga Sinai i te 1513 M.T.N. Na roto ia Mose, kua rauka ia ratou te au ture o te reira koreromotu. (Exodo 24:3) Te aruanga i teia au ture ka akatika ia ratou kia ‘akatapu ia ratou uaorai te tapu nei oki to ratou Atua ra ko Iehova.’ (Levitiku 11:44) I raro ake i te Ture koreromotu, te o maira ki roto i te akamori anga ia Iehova te au atinga kia orongaia e te kau taunga tei ikiia. Kia vai tetai ngai akamori anga​—i te openga ra i te iero i Ierusalema.​—Deuteronomi 12:5-7; 2 Paraleipomeno 6:4-6.

Kua oronga te Ture a Mose i te akapapaanga no te akamori anga a to Iseraela ia Iehova ei iti tangata. Inara, kare etai au tuatua i akataka meitakiia ana. Ei akatauanga, kua arai te Ture i te angaanga i te Tapati, inara kare i akataka meitaki ana i te angaanga e tetai atu au ravenga.​—Exodo 20:10.

Naringa a Iehova i kite e kua tau, ka oronga mai aia i te au ture akataka meitakiia te pau ra i te au uianga ka tupu mai. Inara kua anga aia i te au tangata ma te akava ngakau, e kua akatika aia e kia manako rave ua ratou i te tavini anga iaia ma te tau i roto ra i te papaanga o tana au ture. Kua akanoo te Ture i tetai au ravenga no te au akavaanga kia akonoia e te kau taunga, te ngati Levi, e te au akava. (Deuteronomi 17:8-11) I te akavaanga e maata maira, kua akanooia tetai au akaraanga, e kare e ekoko anga kua orongaia etai o teia mei tetai uki ki tetai uki. Kua oronga katoaia te au ravenga no te akonoanga i te au angaanga kau taunga i to Iehova iero mei te metua ki te tamaiti. I te au kite anga pupu o te iti tangata e maata maira, pera katoa rai tana au peu.

Inara, i te tuanga puapinga o te akamori anga a Iseraela, te vaira te Ture tataia tei orongaia kia Mose. Te akakite ra Exodo 24:3, 4 e: “Eke iorā Mose, e kua akakite ki te au tangata i te au tuatua katoa a Iehova ra, e te au tuatua-tau katoa; kua reo tai ua maira te tangata ravarai, na ko maira, Ko te au tuatua katoa ta Iehova i tuatua maira, ka rave ïa matou. Kua tata iorā Mose i te au tuatua ravarai a Iehova ra.” Na te akonoanga i teia au akauenga tataia i papau ei te Atua i tana koreromotu ma to Iseraela. (Exodo 34:27) Ko te tika, kare te au Tuatua Tapu i taiku ana i te vai anga o te ture tuatuaia.

“Naai i Oronga Mai i Teianei Mana ia Koe Nei?”

Kua akaruke taka meitaki te Ture a Mose i te mana akonoanga e te ikuiku anga ki roto i te rima o te kau taunga, te uanga o Aarona. (Levitiku 10:8-11; Deuteronomi 24:8; 2 Paraleipomeno 26:16-20; Malaki 2:7) Inara, i te au anere mataiti, kua tiratiratu kore e kua kino etai kau taunga. (1 Samuela 2:12-17, 22-29; Ieremia 5:31; Malaki 2:8, 9) I te tuatau o te tutara anga Ereni, e manganui te kau taunga tei tuku ua ki te au maro anga akonoanga. I te rua anere mataiti M.T.N., kua akamata te au Pharisea​—e pupu ou i roto rai i te akonoanga ngati Iuda tei kore i irinaki i te kau taunga​—i te akanoo i te au peu i te reira ka rauka i te tangata i te akamanako iaia uaorai e kua tapu mei te kau taunga rai. Kua reka te manganui i teia peu, inara kare i arikiia e kia kapitiia ki te Ture.​—Deuteronomi 4:2; 12:32 (13:1 i te au tataanga ngati Iuda).

Kua riro mai te au Pharisea e ko te aronga kite ou o te Ture, i te raveanga i te angaanga ta ratou i manako e kare te kau taunga e rave ana. I te mea kare te Ture a Mose i akatika ana e kia mana ratou, kua tata ratou i te au ravenga ou no te uri anga i te Tuatua Tapu na roto i te akakite anga muna e na tetai au ravenga i te akara anga te turu ra i to ratou au manako.a Ei aronga akono maata e te akamaata ra i taua au peu, kua akanoo ratou i tetai tumu mana ou i Iseraela. Tae mai ki te anere mataiti mua T.N., kua riro mai te au Pharisea ei mana ririnui i te akonoanga ngati Iuda.

Ia ratou e akaputuputu ra i te au peu tuatuaia te vaira e te kimi anga i te aiteanga Tuatua Tapu kia akatumu i to ratou, kua kite atu te au Pharisea i te anoano anga kia oronga i te au mana kapitiia ki ta ratou angaanga. Kua anauia mai tetai manako ou no runga i te akamataanga o teia au peu. Kua akamata te au rapi i te apii: “Kua rauka ia Mose te Torah i Sinai e kua oronga atu i te reira kia Iosua, Iosua ki te aronga pakari, e te aronga pakari ki te au peroveta. E kua oronga te au peroveta i te reira ki te au tangata o te putuputuanga maata.”​—Avot 1:1, te Mishnah.

I te tuatua anga, “kua rauka ia Mose te Torah,” te taiku ra te au rapi kare i te au ture tataia anake mari ra ki te katoa anga o ta ratou au peu tuatuaia. Kua karanga ratou e ko teia au peu​—maani uaia e kua akatupuia e te tangata​—kua orongaia kia Mose e te Atua i Sinai. E kua apii ratou e kare te Atua i akaruke ua ki te tangata kia akaki i te ngai va inara kua akataka tuatuaia i ta te Ture tataia i kore i tuatua ana. Kia tau kia ratou, kua oronga a Mose i teia ture tuatuaia ki te au uki, kare ki te kau taunga, mari ra ki tetai atu au arataki. Kua karanga te au Pharisea uaorai e ko ratou tei tuangaia i teia vivi “aati koreia” o te mana.

Tei Roto te Ture i te Manamanata​—Tetai Ravenga Ou

Kua totou a Iesu, kua uiuiia tona mana orongaia mai e te Atua e te au arataki akonoanga ngati Iuda, i te akapouanga o te iero. (Mataio 23:37–24:2) I muri ake i te takoreanga a Roma i te iero i te 70 T.N., kare e tau te au umuumu anga o te Ture a Mose te o maira te atinga e te angaanga kau taunga. Kua akatumu te Atua i tetai koreromotu ou tei akanooia ki runga i te atinga oko o Iesu. (Luka 22:20) Kua akaopeia te Ture koreromotu a Mose.​—Ebera 8:7-13.

I te mea e ka akara atu i teia au tupuanga ei kiteanga ia Iesu e ko te Mesia, kua kitea e te au Pharisea etai atu ravenga ke. Kua peke ia ratou te mana o te kau taunga. Ma te iero kua takoreia, ka rauka ia ratou te aere mamao atu. Kua riro mai te ngai apiianga rapi i Yavneh te ngai rotopu o te akaaere akaou anga i te Sunederi​—te akavaanga teitei o te ngati Iuda. I raro ake i te arataki anga a Yohanan ben Zakkai e Gamaliel II i Yavneh, kua akapapa meitakiia te akonoanga ngati Iuda. Kua mono te au angaanga i te tunako, tei aratakiia e te au rapi, i te akamori anga i te iero, tei akonoia e te kau taunga. Kua mono te au pure, i te Ra Tapokiangaara, i te au atinga. Kua akamarama te au Pharisea e kua totou takere te ture tuatuaia tei orongaia kia Mose i Sinai e kua oronga i te ravenga no teia.

Kua puapinga maata te au apiianga rapi. Ko ta ratou papaanga apii ko te uriuri anga pakari, te akamaara anga, e te taangaanga anga i te ture tuatuaia. I mua ana, kua kapitiia atu te tumu no te ture tuatuaia ki te urianga Tuatua Tapu​—Midrash. I teianei, kua akamata te au apiianga maata e akaputuia ra i te apiiia e kua akaaere takakeia. Kua akamamaia te au akavaanga o te ture tuatuaia ki te au tuatua meangiti ngoie i te akamaara, e putuputu te taime kua akatano ia ki te tangi anga imene.

Eaa ra ka Tata ei i Tetai Ture Tuatuaia?

Kua akatupu te maata anga o te ngai apii rapi e te au akavaanga rapi i tetai manamanata ou. Kua akamarama te tangata kite rapi ko Adin Steinsaltz e: “E ravenga ke ta te puapii tatakitai e kua akakite i te au akavaanga tuatuaia i tana i manako. . . . Kare e rava ua kia matau i te au apiianga a tona uaorai puapii, e kua anoanoia te tamariki apii kia kite katoa i te apii a tetai atu aronga kite . . . No reira kua maroia te tamariki apii kia akamaara i te au tataanga kia maata no te mea no te ‘maata i te kite.’” I roto i te au akakite anga akaaere kore, kua umuumuia te tamaiti apii kia akamaara e tae ua atu kia paruparu.

I te rua anere mataiti T.N., kua taki atu ta te ngati Iuda meameaau anga i to Roma, tei aratakiia e Bar Kokhba, ki te takinokino anga pakari o te aronga kite rapi. Kua tamateia a Akiba​—te rapi maata, tei turu ia Bar Kokhba​—e pera katoa i tetai aronga apii maata e manganui. Kua mataku te au rapi e ka takino te takinokino anga akaouia i te vai anga o ta ratou ture tuatuaia. Kua irinaki ratou e meitaki atu me orongaia te au peu na te tuatuaia anga mei te pu ki te pipi, inara kua taki teia au turanga taui anga ki te tauta anga maata kia akanoo i tetai papaanga akaaereia kia akono i te au apiianga a te aronga pakari, te openga ka akangaropoina mutu koreia te reira.

I te tuatau kotingaia ma to Roma, kua akaputu a Judah Ha-Nasi, te rapi arataki o te rua e te akamata o te au toru anere mataiti T.N., i te aronga kite e manganui e kua tata e maata te au apiianga tuatuaia ki roto i tetai akapapaanga akaaereia e ono Au Akapapaanga, kua akameangiti takitaiia i roto i te au tataanga​—e 63 i te katoa anga. Kua kiteia teia angaanga e ko te Mishnah. Kua tuatua a Ephraim Urbach, e tangata mana o te ture tuatuaia, e: “Ko te Mishnah . . . kua orongaia te akatikaanga e te mana kare i orongaia ana ki etai puka mari ra te Torah.” Kua kopaeia te Mesia, kua akapueurikirikiia te iero, inara ma te ture tuatuaia i tataia i roto i te Mishnah, kua akamata tetai tuatau ou o te akonoanga ngati Iuda.

[Tataanga Rikiriki i Raro]

[Tutu i te kapi 26]

Eaa ra te au ngati Iuda e manganui i kopae ei i to Iesu mana?