Te Apokarupo—Kia Matakuia Ainei me Kare Kia Manakonakoia?
“Kare ua te Apokarupo i teia tuatau i te totou anga Pipiria inara kua riro te reira ei rauka anga tika tikai.”—Javier Pérez de Cuéllar, te tekeretere tianara i mua ana o te United Nations.
I TE taiku anga i te tuatua “apokarupo” e tetai arataki i te ao te akaata maira e akapeea te maata anga o te tangata i te marama anga i te reira e te kite ra i te reira i te taangaangaia i roto i te teata e e au ingoa no tetai puka, te au atikara makatini, e te au ripoti nutipepa. Te akatutu maira te reira i te au orama o tetai tumatetenga o te akatere anga o te rangi. Inara eaa tikai te aite anga o te tuatua “apokarupo”? E ko te mea maata atu, eaa tikai te tuatua i roto i te puka Pipiria te ingoa ko Apokalupo?
No ko mai te tuatua “apokarupo” i te tuatua Ereni te aite anga “akamaeuanga,” me kare “akaarianga.” Eaa tei “akaariia, me kare tei akakiteia, i roto i te Apokalupo Pipiria? E tuatua akapou anga ua ainei, e tangata akakite ainei i te takore anga ma te kore e aronga ora? Tei uiia e eaa tona manako i te Apokarupo, kua akakite te tangata tuatua enua ko Jean Delumeau, e mema o te Institut de France, e: “E puka pumaana e te manakonakoanga te reira. Kua tuatua maata te tangata i to roto na te manako tika anga ki runga i te au tuanga tumatetenga.”
Te Au Akonoanga Mua e te Apokarupo
Akapeea te “au Kerititiano” mua i te manako anga i te Apokarupo e te manakonakoanga ta te reira e oronga maira no te Tutara Anga Tauatini Mataiti (te Millennium) o Karaiti i te enua ra? Kua tuatua taua tangata tuatua enua e: “Te akara anga e kua akono te au Kerititiano o te anere mataiti mua kiaku, te maata anga, i te apii anga tauatini mataiti. . . . I te au Kerititiano o te anere mataiti mua tei irinaki i te Tauatini Mataiti ko Papias, te epitekopo o Hierapolis i Asia Minora, . . . te Tainiti ko Justin, anauia i Paretaina, tei mamae i te tamate anga i Roma i te 165, te Tainiti ko Irenæus, te epitekopo o Lyons, tei mate i te 202, ko Tertullian, tei mate i te 222, e . . . te tangata tata maata ko Lactantius.”
No runga ia Papias, tei ripotiia e kua mamae i te tamate anga i Peregamo i te 161 me kare 165 T.N., kua akakite The Catholic Encyclopedia e: “I te akara anga e tangata akakite ua te Epitekopo Papias o Hierapolis, e pipi na St. John, i te apii anga tauatini mataiti. Kua tuatua aia e kua rauka mai tana apii anga mei te au taeake aiteite i te tuatau o te au Apotetoro, e kua tua a Irenæus e kua apii tetai aronga ‘Porotetani’,[transpose?] tei kite ana e tei rongo ana i te pipi ko Ioane, mei iaia te irinaki anga o te apii anga tauatini mataiti e ko tetai tuanga o te apiianga a te Atu. Kia tau kia Eusebius . . . kua akakite a Papias i roto i tana puka e ka aruia mai te akatuanga o tei mate e te okotai tauatini mataiti ka kiteia, tetai patireia o Karaiti i te enua ma te kaka ra.”
Eaa ta teia e akakite maira kia tatou no runga i te akakeu anga o te puka Apokalupo, ki runga i te aronga irinaki i mua ana? Kua akauru ainei te reira i te mataku me kare te manakonakoanga? Ma te tau, kua tapa te aronga tuatua enua i te au Kerititiano irinaki apii anga tauatini mataiti mua, mei te au tuatua Ereni khiʹli·a eʹte (te au tauatini mataiti). Ae, e manganui ia ratou kua kiteia ei aronga irinaki i te Tutara Anga Tauatini Mataiti o Karaiti, te ka turou mai i te au turanga parataito i te enua nei. Ko te ngai ua i roto i te Pipiria tei taiku tikai i te manakonakoanga o te tauatini mataiti koia ko Apokarupo. (20:1-7) Ina, i te mea e kare i tamataku i te aronga irinaki, kua oronga te Apokarupo kia ratou i tetai manakonakoanga meitaki. I roto i tana puka The Early Church and the World, kua tata te poropeta Oxford o te tuatua enua akonoanga ko Cecil Cadoux e: “Kua akono ateaia te au manako o te aronga irinaki tauatini mataiti, noatu e kua kopaeia i te openga ra, i roto i te Ekaretia no tetai tuatau, i te apii angaia e etai o te aronga tata akangateiteiia.”
Eaa ra i Kopaeiai te Manakonakoanga Apokarupo
Mei te mea e e tika anga tuatua enua kare e tau kia patoiia e e manganui, me kare te maata anga, o te au Kerititiano mua kua manakonako i te Tutara Anga Tauatini Mataiti o Karaiti i runga i tetai enua parataito, akapeea i tupu ei e ko te reira “au manako tauatini mataiti” kua “kopaeia i te openga ra”? Kua tupu mai etai o te akaapa anga tau no te mea, mei ta te tangata apiipii ko Robert Mounce i tuatua, “ma te manuia kore, kua tuku te manganui o te aronga irinaki tauatini mataiti i to ratou au manako e kia rave oripu ua e kua uri i te tuatau tauatini mataiti ei tuatau apinga e te maata te au mea tau kore.” Inara ka rauka ua teia au manako pakari i te akatikatikaia ma te kore te kopaeanga i te manakonakoanga mou o te Tauatini Mataiti.
Ko te mea poitirere koia oki ko te au ravenga tei taangaangaia kia akakore i te irinaki anga tauatini mataiti e to te reira aronga patoi. Te tuatua ra te Dictionnaire de Théologie Catholique i te orometua Roma ko Caius (i te openga o te rua anere mataiti, e te akamataanga o te toru) e “raukai te autu i te irinaki anga tauatini mataiti, kua patoi aia ma te ekoko kore i te tu tika tikai o Apokarupo e te Evangeria a St. John.” Kua akakite katoa teia Dictionnaire e kua tata a Dionysius, te epitekopo o Alexandria o te toru anere mataiti, i tetai koreromotu te patoi anga i te irinaki anga tauatini mataiti e “raukai i te arai i te aronga te akono ra i teia manako mei te akatumuanga i to ratou irinaki anga ki runga i te Apokarupo a Tainiti John, kare i emiemi ana i te patoi i to te reira tu tika tikai.” Te akaari maira te patoi anga kino i te manakonakoanga o te au akameitakianga o te tauatini mataiti i te enua nei i tetai akakeu anga manga ua tei angaanga i roto i te aronga apiipii akonoanga i taua taime ra.
I roto i tana puka The Pursuit of the Millennium, kua tata te Poropeta ko Norman Cohn e: “Kua kite te toru anere mataiti i te tauta anga mua no te akameangiti i te irinaki anga tauatini mataiti, i te akamata anga a Origen, penei ko te mea rongoia o te aronga apiipii akonoanga o te Ekaretia taito, i te tuatua i te Patireia e ei tupu anga te ka tupu kare i roto i te mareva me kare ma te tika tikai inara i roto ua i te au meta o te aronga irinaki ra.” Te irinaki anga i te apii anga Ereni kare i te Pipiria, kua kairo a Origen i te manakonakoanga meitaki o te au akameitakianga i te enua nei i raro ake i te Patireia o te Mesia ki roto i tetai “tupu anga [kare e maramaia] . . . i roto i te au meta o te aronga irinaki.” Kua tata te tangata tata Katorika ko Léon Gry e: “Te mana akakeu pakari a te apii anga Ereni . . . ma te marie kua akatupu i te topa anga o te au manako Irinaki Anga Tauatini Mataiti.”
“Kua Ngaro i te Ekaretia i te Reira Tuatua Manakonakoanga”
Kare e ekoko anga e ko Augustine te Metua Ekaretia tei rave i te kairo anga maata i te apii anga Ereni i tona tuatau ra te akatutu ra i te Akonoanga Kerititiano. I te akamata anga e tangata akakite maroiroi i te irinaki anga tauatini mataiti, i te openga ra kua kopae aia i te manako o tetai Tutara Anga Tauatini Mataiti o Karaiti a te tuatau ki mua i te enua nei. Kua akavare aia i te aite anga o te pene 20 o Apokalupo.
Te tuatua ra The Catholic Encyclopedia e: “I te openga ra kua irinaki papu a Augustine e kare e tauatini mataiti. . . . Te akatuanga mua, ta teia pene e tuatua ra, te akakite maira aia kia tatou, te taiku ra no runga i te anau akaou anga i te pae vaerua i te papetito anga; te tapati o te tai tauatini mataiti i muri mai i te ono tauatini mataiti tuatua enua, ko te katoa anga o te ora mutu kore.” Te tuatua ra The New Encyclopædia Britannica e: “Kua riro ta Augustine aite anga o te irinaki anga tauatini mataiti e ko te apiianga maata na te ekaretia . . . Te Aronga Taui Porotitani a Luther, te aronga aru ia Calvin, e te au peu Anglican . . . kua piri ngaueue tikai ki to Augustine au manako.” No reira, kua akangereia te au mema o te au ekaretia Kerititome i te manakonakoanga tauatini mataiti.
Pera katoa, kia tau ki te tangata akonoanga Swiss ko Frédéric de Rougemont, “na te patoianga i tona akarongo mua i te tutara anga tauatini mataiti, kua akatupu a [Augustine] i te kino kare e tau ki te Ekaretia. Ma te pakari i te mana o tona ingoa, kua akatika aia i te tarevake tei akangere [i te Ekaretia] ite vai anga i te enua.” Kua akatika te tangata akonoanga Tiamani ko Adolf Harnack e ko te kopae anga i te irinaki i te Tauatini Mataiti kua akangere ua i te tangata i “te akonoanga i ta ratou i marama,” te monoanga “i te akarongo taito e te au manakonakoanga taito” ma te “akarongo kare ratou e marama ana.” E akapapu anga tau te au ekaretia kare e tangata i teia tuatau i te au enua e manganui e te anoano ra te tangata i tetai akarongo e tetai manakonakoanga ka rauka ia ratou i te marama.
I roto i tana puka Highlights of the Book of Revelation, kua tata te tangata apiipii Pipiria ko George Beasley-Murray e: “Tei kaiou maata ki to Augustine mana akakeu anga maata i tetai tua e te akonoanga i te irinaki anga tauatini mataiti na te au akapupu anga i tetai tua, kua taokotai te au Katorika e te au Porotetani i te kopaeanga i te reira. I te ui angaia e eaa atu te manakonakoanga tei ia ratou no te tangata i teia ao te pau anga: Kare e apinga. Ka takoreia te ao me oki mai a Karaiti kia oronga i tetai tuatau no te rangi e tuatau ua atu e te era i reira ka ngaropoinaia te tuatua enua. . . . Kua ngaro i te ekaretia i te reira tuatua manakonakoanga.”
Te Vaira rai te Manakonakoanga no Tetai Apokarupo Meitaki!
No ta ratou tuanga, kua papu te Au Kite o Iehova e ka akatupuia te au taputou meitaki te kapiti ra ki te Tauatini Mataiti. Kua uiuiia i roto i tetai porokaramu tivi Varani no runga i te tumu tuatua “Mataiti 2000: E Mataku Anga i te Apokarupo,” kua tuatua te tangata tuatua enua Varani ko Jean Delumeau e: “Te aru tika ra te Au Kite o Iehova i te aerenga manako o te irinaki anga tauatini mataiti, no te mea te tuatua ra ratou e kare e roa atu . . . ka tomo atu tatou—ae, na roto i te tumatetenga—i tetai tuatau o te 1,000 mataiti rekareka anga.”
Ko teia ta te apotetoro ko Ioane i kite i roto i tetai orama e tei akatakaia i roto i te puka Apokarupo. Kua tata aia: “E kite atura au i te rangi ou e te enua ou . . . Kua akarongo atura au i tetai reo maata no te rangi maira, i te na ko anga mai e, I na, tei ko te tangata ra te puakapa o te Atua, e e noo aia ki rotopu ia ratou, e riro ratou ei tangata nona, e e noo te Atua ki rotopu ia ratou, ei Atua no ratou. E nana e orei i te roi-mata katoatoa; e e kore rava te mate, e te aue, e te mii; e te mamae oki, e kore katoa ïa; no te mea kua kore te au mea taito.”—Apokalupo 21:1, 3, 4.
Te piri nei te Au Kite o Iehova ki roto i tetai angaanga apii anga Pipiria i te ao katoa kia tauturu e kia maata te tangata kia takave i teia manakonakoanga. Ka mataora ratou i te tauturu ia koe kia apii maata atu no runga i te reira.
[Tutu i te kapi 6]
Kua tuatua a Papias e kua rauka iaia te apii anga Tauatini Mataiti no ko mai i te au taeake aiteite te tuatau o te au apotetoro
[Tutu i te kapi 7]
Irinaki a Tertullian i to Karaiti Tutara Anga Tauatini Mataiti
[Akameitakianga]
© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris
[Tutu i te kapi 7]
“Na te patoianga i tona akarongo mua i te tutara anga tauatini mataiti, kua akatupu a [Augustine] i te kino kare e tau ki te Ekaretia”
[Tutu i te kapi 8]
Ka tau kia manakonakoia te Parataito i te enua e apinga tei taputouia i roto ia Apokarupo