Tua Oraanga

Tavinianga ma Tetai Vaerua Akaatinga-uaorai

AKAKITEIA E DON RENDELL

Kua mate toku mama i te 1927 e rima rai oku mataiti. Inara, kua akakeu maata tona akarongo i toku oraanga. Akapeea i raukai te reira?

E MEMA akono pakari no te Church of England toku mama i tona akaipoipo anga i toku papa, e tangata vaeau tau. No mua ake te reira i te Tamaki I o te Ao. Kua akamata te Tamaki I o te Ao i te 1914, e kare a Mama i akatika ki tona orometua i te taangaanga anga aia i te atarau ei paata no te akaputuanga i tetai vaeau. Te pauanga a te orometua? “E oki ki te kainga, eiaa e tamanamanata atu ia koe no runga i taua au ui anga!” Kare te reira i akamerengo ana iaia.

I te 1917, i te take o te tamaki, kua aere atu a Mama i te akarakara i te “Nuku Teata o Tei Angaia.” Kua papu e kua kitea e ia te tuatua mou, kua akaruke viviki aia i tana akonoanga kia piri atu ma te Aronga Apiipii Pipiria, tei kiteia te Au Kite o Iehova i taua taime. Kua tae aia ki te au uipaanga ma tetai putuputuanga i Yeovil, te taoni vaitata mai ki to matou oire o West Coker, i te tuanga ngai i Engarani o Somerset.

Kare i roa ana kua akakite a Mama i tona akarongo ou tei kitea mai ki tona nga teina e toru. E kua akataka mai tetai au mema pakari o te putuputuanga Yeovil kiaku e akapeea toku mama e tona teina ko Millie i te takatakai patikara maroiroi anga i te takapini i to matou ngai i uta, i te orongaanga i te au puka tauturu Pipiria Studies in the Scriptures. Inara, ma te mii, te 18 marama openga o tona oraanga, kua akanooia a Mama ki te roi ma te maki maro, kare roa e rapakau i taua taime.

Rave Anga i te Akaatinga-Uaorai

Na Aniti Millie, tei noo mai kia matou i taua tuatau, i akono ia Mama i tona maki anga e te akono anga ia maua ko toku tuaine e itu mataiti ra, ko Joan. Te mate anga a Mama, kua oronga viviki a Aniti Millie i te akono ia maua. Kua ariki viviki rai a Papa, te rekareka anga i te oronga i teia apainga, kia rauka ia Aniti Millie i te noo tamou mai kia matou.

Kua tupu to maua inangaro no to maua aniti e kua mataora e ka noo mai aia kia matou. Inara eaa aia i rave ei i taua iki anga? I te au mataiti e manganui i muri mai, kua akakite mai a Aniti Millie kia maua e kua kite aia e ko tana apainga ia kia patu ki runga i te tango tei akapapaia e Mama​—kia apii i te tuatua mou o te Pipiria kia maua ko Joan​—ko tetai apinga tana i kite e kare roa to maua papa e rave, i te mea e kare ona manako anga i roto i te akonoanga.

I muri akera, kua kite katoa maua e kua rave a Aniti Millie i tetai iki anga maata roa atu. E raukai i te akono meitaki ia maua, kare roa aia e akaipoipo. E akaatinga-uaorai ia! E tumu maata to maua ko Joan kia akameitaki oonu iaia. Te au mea katoatoa ta Aniti Millie i apii mai ia maua e te akaraanga meitaki tana i akanoo te vai ua nei rai kia maua.

Tetai Tuatau no te Iki Anga

Kua aere maua ko Joan ki te apii anga oire o te Church of England te ngai i mou ketaketai a Aniti Millie ma te vaine puapii maata ra no runga i ta maua apii anga akonoanga. Te mati anga te tamariki ki te are pure, kua oki maua ki te kainga, e me aere mai te orometua ki te apii i te oronga i te ikuiku anga akonoanga, kua noo takake mai maua e kua orongaia mai te au irava Tuatua Tapu kia apii tamou ngakauia. E meitaki tikai teia kiaku, i te mea e te vai ua nei rai teia au irava i roto i toku manako.

I te 14 mataiti anga kua akaruke au i te apii e kua rave i tetai apii anga ei tangata maani titi i roto i tetai vakatori e a mataiti. Kua apii katoa au i te akatangi i te piano, e ko te imene e te ura Papaa kua riro mai ia ei au angaanga reka naku. Kare ake rai te tuatua mou, tei akaia i roto i toku ngakau, i akakeu ake iaku. I tetai ra i roto ia Mati 1940, kua pati mai tetai Kite ruaine iaku kia aru iaia ki tetai akaputuputu anga i Swindon, e 110 kiro mita te mamao. Na Albert D. Schroeder, te orometua akaaere no te Au Kite o Iehova i Peritane, i oronga i te tuatua ki te katoatoa. Kua riro taua akaputuputuanga ei tauianga puapinga noku.

Kua tupu te Tamaki II o te Ao. Eaa taku e rave nei ma toku oraanga? Kua iki au i te oki akaou ki te Are Uipaanga Patireia Yeovil. I te uipaanga mua taku i aere atu, kua akamataia te akakitekiteanga ki runga i te mataara. Noatu te rava kore o toku kite, kua piri atu au i te tauturu i roto i teia angaanga, te poitirere maata anga te au oa e manganui tei aviri mai iaku ia ratou e aere ra na te pae mai!

I roto ia Tiunu 1940, kua papetitoia au i roto i te oire o Bristol. I roto ua i te marama kua o atu au ei painia tamou​—e tangata tutu evangeria tamou. Mei teaa toku rekareka, e i muri ua maira, kua akatutu katoa toku tuaine i tona akatapu anga na te papetito anga i te vai!

Painianga i te Tuatau Tamaki

E tai mataiti i muri ake i te tamaki anga, kua orongaia mai kiaku te au pepa i te tuku anga iaku ki roto i te vaeau. I te retita anga ei tangata patoi akava ngakau i Yeovil, kua aere atu au ki mua i tetai akava anga i Bristol. Kua piri atu au kia John Wynn ei painia i Cinderford, Gloucestershire, e i muri mai i Haverfordwest e ki Carmarthen, i Wales.a I muri maira, i tetai akava anga i Carmarthen, kua akautungaia au e toru marama i roto i te are auri i Swansea, ma tetai tutaki akatereia e £25​—e aka moni i taua tuatau ra. I muri mai, kua orongaia mai kiaku te rua o tetai utunga e toru marama i roto i te are auri no te kore oki i tutakiia taua moni ra.

Te toru o te akava anga, kua uiia mai kiaku: “Kare ainei koe i kite e te karanga ra te Pipiria, ‘E apai i ta Kaisara kia Kaisara’?” “Ae,” i pau ei au, “kua ariki au i te reira, inara ka inangaro au i te akaoti i taua irava: ‘e ta te Atua ra, ki te Atua.’ Ko taku ia e rave nei.” (Mataio 22:21) I tetai au epetoma i muri mai, kua orongaia mai tetai reta kiaku i te akakite anga kiaku e kua rangatiraia au i te au apainga o te angaanga vaeau.

Akamata anga i te 1945, kua patiia mai au kia piri atu ki te pamiri Betela i London. I tera mai tuatau anu, kua atoro mai a Nathan H. Knorr, tei rave i te arataki anga no te akapapaanga i te angaanga tutu anga i te ao katoa, e tona tekeretere, ko Milton G. Henschel, ia London. Kua o atu e varu taeake mapu mei Peritane no te pupu varu o te Apii Pipiria Punanga Tiaki o Gileada no te terenianga mitinari, e ko au tetai i roto ia ratou.

Au Tuku Anga Angaanga Mitinari

Ia Me 23, 1946, kua tere atu matou na runga i tetai pai tamaki ko Liberty mei te uapu Cornish meangiti ra o Fowey. Te pu o te uapu, ko Captain Collins, koia tetai o te Au Kite o Iehova, e ia matou e akaruke ra i te uapu, kua akatangi aia i te pu. Tei matauia, e au manako kairoiro to matou katoatoa i te kite anga matou e te ngaro ua atura te pae taatai o Engarani. E kino tikai taua tereanga i te Atlantic, inara e 13 ra i muri mai kua tae meitaki atu matou ki Marike.

Te taeanga ki te varu ra Akaputuputuanga Teokaratiki Pa Enua Rekareka i Cleveland, Ohio, mei ia Aukute 4 ki te 11, 1946, e kiteanga akamaara anga. E 80 tauatini tereketi i tae mai, kapiti anga mai e 302 mei tetai 32 enua. I taua uruoaanga kua tukunaia mai te makatini Awake!b, e kua tukunaia mai te puka tauturu Pipiria “Let God Be True” ki te urupu oraora.

Kua karatuati matou mei Gileada i te 1947, e kua tukunaia atu maua ko Bill Copson ki Aiphiti. Inara i mua ake ka akaruke ei maua, kua puapingaia au no tetai terenianga meitaki i te opati mei ia Richard Abrahamson i te Betela i Brooklyn. Kua aere atu maua ki Alekanederea, e kare i roa ana kua akatano atu au ki te tu o te oraanga i Itinga Rotopu. I te apiianga i te reo Arapia e akaaoanga, inara, kua taangaanga au i te rave i te au kati tuatua e a reo.

Kua noo atu a Bill Copson e itu mataiti, inara kare i rauka iaku i te akaou i taku visa i muri ake i te tai mataiti, no reira kua akaruke au i te enua. Te oki nei au i te akara i taua mataiti no te angaanga mitinari ei oraanga uua roa atu. Kua rekareka au i te apii anga e tere atu e 20 apii Pipiria i te kainga i te epetoma taki tai, e ko etai o taua aronga tei apii i te tuatua mou te angaanga nei rai i te akapaapaanga ia Iehova. Mei Aiphiti mai, kua tonoia atu au ki Kupero.

Kupero e Iseraela

Kua akamata au i te apii i tetai reo ou, e Ereni, e kia matau i te reo o taua ngai ra. I tetai tuatau i muri mai, te pati angaia a Anthony Sideris kia aere atu ki Ereni, kua ikiia au kia akaaere i te angaanga i Kupero. I taua taime rai na te opati manga o Kupero i akono katoa i to Iseraela, e ma tetai au taeake, tei iaku te akameitakianga i te atoroanga i te Au Kite tokoiti ua o reira mei tetai tuatau ki tetai tuatau.

I toku tere mua ki Iseraela, kua rave matou i tetai akaputuputuanga meangiti i roto i tetai are kaikai i Haifa, e 50 me kare e 60 tangata tei tae mai. Na te akatakakeanga i te au pupu pa enua, kua oronga atu matou i te porokaramu akaputuputuanga i roto i te au reo tukeke e ono ra! I tetai atianga ke, kua rauka iaku i te akaari i Ierusalema i tetai teata tei neneiia e te Au Kite o Iehova, e kua oronga atu au i te tuatua ki te katoatoa tei ripoti meitakiia e te nutipepa reo Papaa ra.

Te vaira e 100 Au Kite i Kupero i taua taime, e te taumaro pakari ra ratou no to ratou akarongo. Kua tamanamanataia ta matou au akaputuputu anga e te au pupu te aratakiia ra e te au orometua o te Akonoanga Otototi Ereni, e e tupu anga ou ia kiaku i te pepeiia anga ki te toka i te akakitekite anga i te au ngai i uta. Kua kitea e au e akapeea te akaruke viviki anga! I rotopu i taua patoi anga kino, e akaketaketa anga te reira i te akarongo te rauka anga mai e maata te au mitinari tei tonoia mai ki te airani. Kua piri mai kiaku i Famagusta a Dennis raua ko Mavis Matthews pera katoa a Joan Hulley e Beryl Heywood, ko Tom raua ko Mary Goulden e Nina Constanti, e vaine Kupero tei anauia i London, kua aere atu ki Limassol. I taua taime rai, kua tukuna katoaia atu a Bill Copson ki Kupero, kua piri atu a Bert raua ko Beryl Vaisey i muri mai.

Akatanoanga ki te Au Turanga Taui Anga

I te tae anga ki te openga o te 1957, kua makiia au e kare e rauka i te rave i taku angaanga mitinari. Ma te mii kua akamanako au e kia meitaki akaou mai toku kopapa, ka tau kia oki au ki Engarani, te ngai i rave ua atu ei au i te painia e tae ua atu ki te 1960. Kua akanoo aroa mai toku tuaine e tana tane iaku, inara kua taui te au turanga. E ngata tikai te au mea kia Joan. I te pae mai i te akonoanga i tana tane e tana tamaine mapu, i te 17 mataiti o toku akaruke anga, nana i akono aroa i to maua papa e ia Aniti Millie, kua ruaine i teianei e kare e meitaki ana. Kua kitea te anoano kia aru i te akaraanga o toku aniti no te akaatinga-uaorai, no reira kua noo mai au ma toku tuaine e tae ua atu i te mate anga toku aniti e toku papa.

E mea ngoie ua i te noo mai ki Engarani, inara i muri ake i tetai akaangaaroi anga poto, kua manako au ko te apainga ia kia oki atu ki taku angaanga. I te mea e, kare ainei e kua akapou te akaaerenga a Iehova i te aka moni i te terenianga iaku? No reira i te 1972, kua tutaki au i toku patete kia oki atu ki Kupero kia painia akaou i reira.

Kua tae mai a Nathan H. Knorr i te akapapa i tetai uruoaanga te ka raveia i tera mai mataiti. I te kite anga aia e kua oki mai au, kua akakite aia i toku iki angaia ei akaaere kotinga no te airani katoa, e akameitaki anga taku i rave e a mataiti. Inara, e angaanga akaaoangaia, i te mea e ka tuatua Ereni i te maata anga o te taime.

Tetai Tuatau no te Manamanata

Ko maua ko Paul Andreou, ko tetai Kite e tangata Kupero te tuatua ra i te reo Ereni, i noo kapiti ei i roto i tetai are i te oire o Karakoumi, i te itinga tokerau i te pae taatai o Kyrenia. Tei Nicosia te opati manga o Kupero, i te tonga i te au Maunga o Kyrenia. I te akamata anga ia Tiurai 1974, tei Nicosia au i te rave angaia tetai araianga i te akaatea i te Peretiteni ko Makarios, e kua kite atu au i tona are ariki i te ka anga i te ai. Te meitaki anga i te aere, kua oki viviki atu au ki Kyrenia, te ngai te akapapa ra matou i tetai akaputuputuanga kotinga. E rua ra i muri mai kua akarongo au i te pomu mua i te topa anga ki runga i te uapu, e kua kite atu au i te tiaorangi i te ki anga i te au erikopeta te apai maira i te au vaeau mei Turkey mai.

I te mea e tangata Peritane au, kua apai atu te au vaeau Turkey iaku i vao mai ia Nicosia, te ngai i uiuiiai au e tetai tangata United Nations tei aravei ana i te opati manga. I reira kua aro atu au i te angaanga mataku na te aereanga na roto i te au uaea terepaoni e te uira taii maata ra ki te au kainga kare e tangata i roto i tetai tua mai kare e nooia ana e te tangata. Mei teaa toku rekareka e te mataora e kare i tamanamanataia taku komunikeiti anga kia Iehova! Na taku au pure i akamaroiroi iaku i roto i tetai au tupu anga taitaia maata roa atu o toku oraanga.

Kua ngaro pouroa taku au apinga, inara kua rekareka au i te tinamou o te opati manga. Inara, kua poto ua taua turanga. I roto i te au ra, na te au vaeau tomo i akatere e toru tuanga i te tokerau o te airani. Kua akarukeia te Betela, e kua neke atu matou ki Limassol. Kua rekareka au i te rauka anga te angaanga i reira ma tetai kumiti tei akatupuia kia akono i te au taeake e 300 tei tuia e te oripu, e manganui ia ratou kua ngere i to ratou au kainga.

Te Au Taui Anga Maata o te Angaanga

I roto ia Tianuare 1981, kua pati mai te Pupu Akaaere iaku kia aere atu ki Ereni kia piri atu ki te pamiri Betela i Atene, inara i te tae anga ki te openga o te mataiti, kua oki atu au ki Kupero e kua ikiia ei akatere Kumiti Manga. Kua riro a Andreas Kontoyiorgis e tana vaine, ko Maro, e nga tangata Kupero tei tonoia mai mei London, ei “akapumaana” anga kiaku.​—Kolosa 4:11.

I te oti anga ia Theodore Jaracz tetai atoro anga tuanga enua i te 1984, kua orongaia mai tetai reta kiaku no ko mai i te Pupu Akaaere te karanga ua ra e: “Me oti aia, te inangaro nei matou ia koe kia aru mai i te Taeake Jaracz ki Ereni.” Kare i orongaia mai te tumu, inara i te tae anga maua ki Ereni, kua tatau akaouia tetai reta no ko mai i te Pupu Akaaere ki te Kumiti Manga, i te ikianga iaku ei akatere Kumiti Manga i taua enua.

I teia taime nei, te aro atura matou i te akamata anga o te apoteiti. Te vai katoa ra te au akaapa anga e manganui o te poroteraita kare i tau i te ture. I te au ra katoatoa, kua tapekaia te au tangata o Iehova e kua apainaia atu ki mua i te au are akava anga. Mei teaa te akameitaki anga i te kite anga i te au tungane e te au tuaine te vai tiratiratu ra i te tuatau timata anga! Ko etai o to ratou au akava anga kua rongoia i mua i te European Court of Human Rights, ma te au tupu anga umere e ma tetai tupu anga meitaki ki te angaanga tutuanga i Ereni.c

Koi tavini ei i Ereni, kua rauka iaku i te aere atu ki te au uruoaanga akamaaraara anga i Atene, Tesalonia, e te au airani o Roda e Kereta. E au mataiti mataora e te uua e a, inara te tupu maira tetai taui anga​—ko tetai oki anga ki Kupero i te 1988.

Kupero e ki Ereni Akaou

I te tuatau kare au i Kupero, kua rauka mai i te au taeake te au ngai manga ou i Nissou, e manga kiro mita ua te mamao mei ia Nicosia, e na Carey Barber, no ko mai i te opati maata o te Au Kite o Iehova i Brooklyn, i oronga mai i te tuatua akatapu anga. Kua vai meitaki ua te au mea i runga i te airani i teianei, e kua mataora au i te oki mai anga​—inara kare i roa te muteki anga.

Kua akatika te Pupu Akaaere i te au parani kia akatu i tetai kainga Betela ou i Ereni, i etai kiro mita i te tokerau o Atene. I te mea e kua kite au i te tuatua Papaa e te Ereni, kua patiia mai au kia oki atu kia angaanga ki runga i te ngai akatu anga ou i te 1990 ei tangata uri reo no te pamiri o te au tavini pa enua katoa te angaanga ra i reira. Te maara nei iaku te rekareka i te tae anga i te au popongi i te ora ono i te tuatau maana, i te turou mai anga i te au tungane e te au tuaine Ereni e anere ua atu tei tauturu mai i te angaanga i te pae i te pamiri akatu anga! Ka vai ua rai te au akamaaraara anga i to ratou mataora e te maroiroi kiaku.

Kua tauta pakari te au orometua Otototi Ereni e to ratou aronga turu i te tomo mai ki roto i te ngai e te tamanamanata mai i ta matou angaanga, inara kua akarongo mai a Iehova i ta matou au pure, e kua paruruia mai matou. Kua noo au ki reira i te kite anga i te akatapu angaia te kainga Betela ou ia Aperira 13, 1991.

Tauturuanga i Toku Tuaine Akaperepere

I tera mai mataiti, kua oki atu au ki Engarani i te orote, te noo anga ma toku tuaine e tana tane. Ma te mii, iaku i reira, e rua maki puakuatu tei tupu ki toku taokete e kua mate atu. Kua oronga mai a Joan i te turu anga karapii kore kiaku i toku tuatau i te angaanga mitinari. Kare rava i pati ana tetai epetoma e kare aia i tata mai ana i tetai reta akamaroiroi anga iaku. Mei teaa ra te akameitakianga no taua tata anga ki tetai ua atu mitinari! I teianei e vaine takaua aia, i roto i tetai kopapa paruparu e te anoano ra i te tauturu anga. Eaa taku ka rave?

Te akono ra te tamaine a Joan, ko Thelma, raua ko tana tane i tetai vaine takaua tiratiratu i roto i to raua putuputuanga, ko tetai o to matou katini tei maki kinoia. No reira i muri ake i te pure maata, kua iki au e ka noo mai au i te tauturu i te akono ia Joan. Kare te taui anga i aere ngoie ua mai, inara kua akameitakiia au i te tavini anga ei tangata pakari i Pen Mill, ko tetai nga putuputuanga e rua i Yeovil.

Te au taeake tei tavini ana au i tetai enua ka aravei mai na te terepaoni e te reta, e no te reira kua mareka tikai au. Me inangaro au i te akakite i te oki ki Ereni me kare ki Kupero, kua kite au e ka tae viviki mai toku au tiketi. Inara e 80 oku mataiti i teianei, e kare toku mata e toku oraanga mei to mua ana. E manamanata tikai no te kore oki e maroiroi ana mei mua ana, inara te au mataiti iaku i angaanga ana i te Betela kua tauturu iaku kia akatupu i te au peu e manganui te vai meitaki ra kiaku i teia tuatau. Ei akatauanga, e tatau ua ana au i te tia o te ra i mua ake i te kaikai i te popongi. Kua kite katoa au i te akono meitaki i te au tangata e kia aroa atu ia ratou​—ko te taviri ia kia autu i te angaanga mitinari.

Iaku e akara ra ki muri i te au mataiti meitaki tei tere atu i tetai 60 i te akapaapaaanga ia Iehova, kua kite au e ko te angaanga orometua tamou ko te paruru anga maata roa atuia e te oronga ra i te apii anga meitaki roa atu. Ka rauka iaku i te tuatua ma toku ngakau katoa i te au tuatua a Davida kia Iehova: “No te mea ko koe te akapuanga noku nei; e te pipinianga i te rā i tumatetengaʼi ra.”​—Salamo 59:16.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Au Mapu i te kapi 24]

(No runga i teia, akara i te puka)

ERENI

Atene

KUPERO

Nicosia

Kyrenia

Famagusta

Limassol

[Tutu i te kapi 21]

Ko Mama i te 1915

[Tutu i te kapi 22]

I runga i te tauu are o te Betela i Brooklyn, i te 1946, ko au (te a mei te kaui) e tetai au taeake mei te pupu varu o Gileada

[Tutu i te kapi 23]

Maua ko Aniti Millie i muri ake i toku oki mua anga ki Engarani