Te Pipiria Ariki​—Tetai Tupuanga Maata i te Pae Apii Anga

KUA akaruke te pai ia Paniora i te aere atu anga ki te penitura i Itaria i te akamataanga o te 16 anere mataiti. Te vai ua ra i roto i to te reira ngai vairanga tetai kako oko maata tikai​—ko te maataanga o te au kopi katoatoa o te Pipiria Complutensian Polyglot neneiia i rotopu i te 1514 e te 1517. Ma te poitirere, kua aere mai tetai uriia kino pakari. Kua tauta te aronga angaanga kia kore te pai e tomoia, inara kare ta ratou au tautaanga i puapingaia ana. Kua tomo te pai ma to te reira kako oko maata.

Kua taki atu taua tumatetenga ra ki te inangaro anga o tetai tataanga ou o te Pipiria Polyglot. I te openga iora, kua ariki te tangata tu karape i te nenei ko Christophe Plantin i teia angaanga ngata. Te inangaro ra oki aia i tetai tangata moni kia tutaki i teia angaanga maata, e no reira kua pati atu aia kia Philip II, te ariki o Paniora, e koia te tangata tauturu maata. I mua ake ka tuku atu ei i tana tukuanga tika, kua aravei atu te ariki i te aronga apii tuketuke o Paniora, kapiti katoa mai te tangata apiipii Pipiria rongonui ko Benito Arias Montano. Kua karanga atu aia ki te Ariki ko Philip: “I te pae mai i te oronga anga i te akamorianga ki te Atua e ka puapinga te akonoanga Katorika Roma, ka apai katoa mai te reira i te kaka maata ki te ingoa ariki o Toou Ngateitei e te akapaapaa ki toou uaorai rongonui.”

Tetai tataanga akaou o te Complutensian Polyglot ka riro ia ei rauka anga kite maataia i te pae akonoanga, e no reira kua iki mai a Philip i te oronga i tana tauturu ngakau katoa ki te angaanga a Plantin. Kua oake aia kia Arias Montano i te angaanga maata no te akapapaanga i tei tapaia i muri akera e ko te Pipiria Ariki, me kore te Antwerp Polyglot.a

E inangaro tikai to Philip i roto i te aere anga o teia Pipiria Polyglot e kua pati atu aia kia tukunaia mai tetai akapapuanga o te au vaanga pepa. E mea natura ia, kua emiemi mai a Plantin kia tiaki marie ua kia aere roa ana te vaanga pepa mei Antwerp ki Paniora, oti i reira kua tatauia e kua akatikatikaia e te uanga ariki, e oti akera kua akaokiia mai. I te openga iora, e tai ua rai a Philip vaanga pepa mua neneiia i rauka mai e penei ake tetai atu o te au kapi mua. I taua taime rai, te aere meitaki ua ra a Montano i runga i te tatau tikai akaou anga ma te tauturu puapinga maata o nga poropeta e toru o Louvain e te tamaine mapu a te tangata nenei.

E Tangata Inangaro i te Tuatua a te Atua

Kua noo meitaki ua a Arias Montano i rotopu i te aronga apii o Antwerp. No tona akarakaraanga ma te manako ariki ua kua akapiri vaitata atu aia kia Plantin, e kua taeria to raua akataeakeanga e te taokotaianga no te oraanga katoa. Kare oki a Montano i kitea uaia no tona tu apiipiianga mari katoa no tona inangaro maata i te Tuatua a te Atua.b Ei tangata mapu ra, kua apiapi aia i te akaoti i tana au apii i te pae kite e rauka ai iaia uaorai i te angaanga anake ua ki te apii o te au Tuatua Tapu.

Kua irinaki a Arias Montano e ko tetai urianga o te Pipiria ka inangaroia kia aite tikai i te ka rauka ia. Kua tauta aia i te uri tikai eaa tei tataia i roto i te tataanga mua, rauka ngoie ua i reira i te tangata tatau i te tatau i te Tuatua mou a te Atua. Kua aru a Montano i te kaveinga a Erasmus, tei raurau i te aronga apii “kia tutu aere no runga ia Karaiti mei te au tataanga i roto i te reo mua.” Te aiteanga o te au reo mua o te au Tuatua Tapu kua uunaia mei te au tangata no te au anere mataiti no te tu ngata oki i te marama anga i te au urianga Ratino.

Akapapaanga o te Angaanga

Pouroa te au tataanga ta Alfonso de Zamora i akapapa ei e i tata akaou no te nenei anga i te Complutensian Polyglot kua rauka ia Arias Montano, e kua taangaanga i te reira no te Pipiria Ariki.c

I te akamataanga kua manakoia te Pipiria Ariki e ko te rua o te tataanga o te Complutensian Polyglot, inara kua riro mai te reira e maata atu i te uri akaou anga tika ua. Te tataanga Epera e te tataanga Ereni o te Septuagint kua kiritiia mai mei te Pipiria Complutensian; e oti i reira kua kapitiia atu te au tataanga ou ma tetai papaanga roa. I te openga iora e varu voriumu i roto i te Polyglot ou. Kua pou e rima mataiti i te nenei anga, mei te 1568 ki te 1572​—e taime poto ua tikai me akamanakoia i te tu ngata o te angaanga. Taopenga ra, e 1,213 kopi tei neneiia.

Mei te mea kua riro mai te Complutensian Polyglot o te 1517 ei “apinga akakiteanga ki te ravenga no te typograph,” te Antwerp Polyglot ou ra kua pati roa atu tona tu meitaki i to tei mua ake iaia i te tua o te pae puapinga e tei tataia i roto. Ko te reira tetai akaou mai tupuanga maata i roto i te tuatua enua no te neneianga e, tei maata rava atu, i te akapapaanga o te au tataanga tikai tei akatikatika meitakiia no te Pipiria.

Au Patoianga Mei te Au Enemi o ta te Atua Tuatua

Kare i te mea poitirere, kua mama mai te au enemi o te urianga tiratiratu o te Pipiria. Noatu e kua rauka i te Antwerp Polyglot te tikaanga a te pope e kua rauka ia Arias Montano i te rongonui tau tikai ra ei tangata apii, kua akaapaia aia i te Inikuiti. Kua karanga te aronga patoi i tana angaanga e te akatutu ra i te tataanga Ratino ou uri akaouia a Santes Pagninus ei urianga tano ake o te au tataanga mua o te Epera e te Ereni e i te Vulgate, tei uriia e au anere mataiti i mua atu ana. Kua akaapa katoa ratou ia Montano no te akara atu anga i te au reo mua i tona inangaro anga i te tata i tetai urianga tika tikai o te Pipiria​—e ravenga ta ratou i manako mai tei aere ke mei te akonoanga.

Kua karanga katoa oki te Inikuiti e “kare te Ariki i akangateitei maataia ana no te tukuanga i tona ingoa ariki ki runga i te angaanga.” Kua tataraapa ratou e kare a Montano i oronga maata ana i te mana ki te Vulgate tikai. Noatu teia au kimi anga apa, kare i rauka ana ia ratou i te kimi i te au akapapuanga tikai i te akaapa ia Montano e tana Pipiria Polyglot. I te openga iora, kua ariki meitakiia te Pipiria Ariki, e kua riro te reira e ko te tataanga matauia i roto i te au apii teitei tukeke aere.

Tetai Apinga Puapinga no te Urianga i te Pipiria

Noatu e kare te Antwerp Polyglot i te angaanga tataia no te tangata ua nei, kua riro viviki mai te reira ei apinga puapinga no te aronga uri i te Pipiria. Mei to tei tataia i mua atu ana, te Complutensian Polyglot, kua oronga atu te reira ki te tata akaouanga o te au tataanga te vai ra o te au Tuatua Tapu. Kua tauturu katoa te reira i te aronga uri kia akameitaki mai i to ratou marama anga o te au reo mua. Te au urianga o te Pipiria i roto i te au reo maata e manganui i Europa kua puapingaia mei teia angaanga nei. Ei akaraanga, kua ripoti mai The Cambridge History of the Bible e te aronga uri reo o te King James Version rongonui, me kore te Authorized Version, o te 1611 kua taangaanga i te Antwerp Polyglot ei tauturu maata no te urianga i te au reo taito ra. Kua taangaanga katoa te Pipiria Ariki i te akakeuanga maata i runga e rua nga Pipiria Polyglot puapinga maata neneiia i te 17 anere mataiti.​—Akara i te pia “Te Au Pipiria Polyglot.”

Ko tetai o te au puapinga e manganui o te Antwerp Polyglot koia oki te tika e ko te taime mua teia i rauka ai i te aronga apii Europa i te urianga Suria o te au Tuatua Tapu Ereni. Kua akanooia te tataanga Suria ki runga i tetai urianga Ratino tikai. Kua riro teia ei tauturu puapinga tikai, mei te mea e ko te tataanga Suria tetai o te au urianga taito roa atu o te au Tuatua Tapu Ereni Kerititiano. Mei te rima anere mataiti T.N., kua tumuia te urianga Suria ki runga i te au tataanga tei oki roa ki muri ki te rua anere mataiti T.N. Kia tau ki The International Standard Bible Encyclopedia, “te puapinga o te Peshitta [Suria] no te tu akaapa i te tataanga kua ariki uaia e te katoatoa. Ko te reira tetai o te au kite taito roa atu e te puapinga maata roa atu ki te au peu akonoanga taito.”

Kare roa tetai oripu ua anga e kare katoa te au patoianga a te Inikuiti Paniora i arai ana i tetai urianga meitaki atu e tei akamaataia o te Complutensian Polyglot kia kitea akaouia i te 1572 i roto i te tu o te Pipiria Ariki. Te tuatua enua no te Pipiria Polyglot a Antwerp ko tetai ia akaraanga akaou mai no te au tautaanga ta te au tangata ngakau tae i rave i te paruruanga i te Tuatua a te Atua.

Noatu me i kite ana ratou me kare, na ta ratou angaanga karapii kore, kua akaata teia au tangata maroiroi i te tuatua mou o te au tuatua totou a Isaia. Vaitata rai e toru tauatini mataiti i topa akenei, kua tata aia: “Te mae nei te ngangaere, te maeaea nei te tiare: kareka te tuatua a to tatou Atua, e tu ïa e rimua.”​—Isaia 40:8.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Tataanga i te kapi 13]

“Kareka te tuatua a to tatou Atua, e tu ïa e rimua”

[Pia/Au Tutu i te kapi 12]

TE AU PIPIRIA POLYGLOT

“Tetai Pipiria Polyglot e puka ia te vai ra te tataanga i roto i te au reo tuketuke aere,” i akataka mai ei te tangata apii Paniora ko Federico Pérez Castro. “Inara, i te akamataanga, te tou ra te tuatua ki te au Pipiria e tei roto katoa te tataanga Tuatua Tapu i roto i te au reo mua. I roto i teia tu kotingaia o te tuatua, e meangiti tikai ua te numero o te au Pipiria polyglot.”

1. The Complutensian Polyglot (1514-17), turuturuia e te Katinara ko Cisneros, kua neneiia i Alcalá de Henares, i Paniora. Te vai ra i roto i to te reira ono voriumu te tataanga Pipiria i roto i nga reo e a: Epera, Ereni, Arama e te Ratino. Kua oronga te reira i te tataanga tikai o te au Tuatua Tapu Epera e te Arama ki te aronga uri reo i te 16 anere mataiti.

2. The Antwerp Polyglot (1568-72), tataia e Benito Arias Montano, kua kapitiia atu ki te tataanga Complutensian te urianga Peshitta Suria o te au Tuatua Tapu Ereni Kerititiano e te Takumu Arama a Jonathan. Te tataanga Epera, ma te au tumu vouvera e te au akairo akatangi, kua uri akaouia kia tau ki te tataanga Epera arikiia a Jacob ben Hayyim. Kua riro mai te reira e ko te tataanga kia akaraia no te au Tuatua Tapu Epera no te aronga uri i te Pipiria.

3. The Paris Polyglot (1629-45) tei turuturuia e te roia Varani ko Guy Michel le Jay. Kua akauruia e te Antwerp Polyglot, noatu te vai katoa ra i roto i te reira tetai au tataanga Samaria e te Arapia.

4. The London Polyglot (1655-57), tataia e Brian Walton, kua tumu katoaia ki runga i te Antwerp Polyglot. Kua kapiti mai ki roto i teia Polyglot te au urianga taito no te Pipiria i roto i te reo Etiopia e te Peresia, noatu e kare teia au urianga i oronga maata atu i te marama ki te tataanga Pipiria.

[Au Akameitakianga]

Banner and Antwerp Polyglots (two underneath): Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid; Antwerp Polyglot (on top): By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen; London Polyglot: From the book The Walton Polyglot Bible, Vol. III, 1655-1657

[Tutu i te kapi 9]

Ko Philip II, te ariki o Paniora

[Akameitakianga]

Philip II: Biblioteca Nacional, Madrid

[Tutu i te kapi 10]

Arias Montano

[Akameitakianga]

Montano: Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Tutu i te kapi 10]

Au matini neneianga mua i Antwerp, Peretiumi

[Akameitakianga]

Press: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Au Tutu i te kapi 11]

Kaui: Christophe Plantin e te kapi mua o te Antwerp Polyglot

I runga: Exodo pene 15 tataanga i roto i nga pa e a

[Tutu i te kapi 9]

Title page and Plantin: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Akameitakianga]

Title page and Plantin: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Akameitakiangano no te Tutu i te kapi 13]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid