Eaa te Tarevake ra i te Anoano o te Moni?

KUA akono a Paul raua ko Mary i tetai are toa maata i roto i tetai ngai tangata Aperika putaua.a Na te angaanga maata anga i te po e te ao, e maata ta raua moni i rauka. Kare i roa ana kua rauka ia Mary i te akapaapaa i tetai are ou ma te maatamaata tei akakiia ki te au apinga noo anga ou tikai. No Paul, kua rauka iaia i te akaoro aere i roto i tetai motoka ou.

I tetai ra kua atoroia atu a Paul e tetai pupu tei patoi ra i te kavamani. Kua maro ratou e: “Te inangaro nei matou i taau pitiniti kia oronga mai e [$100] i te marama okotai no te turu i ta matou angaanga.” Te kore anga e inangaro i te piri atu ki roto i te putoto anga poritiki, kua patoi a Paul raua ko Mary ma te mataku kore. No to raua turanga neutara, kua tarotokakaia e kua rauka mai ta raua turu anga pae moni mei te kavamani. I tetai openga epetoma, kua aere a Paul raua ko Mary ki vao i te taoni, kua keiaia to raua are toa, e kua tutungiia to raua motoka e te kainga manea.

Te tua maromaroa tikai, inara ka rauka ainei e kia apii tatou mei te reira? E manganui te aronga tei angaanga pakari kia apinganui penei kare i paia ake e tetai tumatetenga tei keia ra i ta ratou apinganui, inara akapeea i te tuatau ki mua? Eaa ra te Puka Tapu i karangaʼi e “te aronga e māro e kia maata te apinga, e rokoia ïa e te timataanga, e te ereere, e te anoano neneva e manganui, e kino ei ra, e maremo takiri atu ei te tangata ki roto i te pou e te mate”?​—1 Timoteo 6:9.

Te Manako Tau o te Moni

I tau ki te Puka Tapu, kia oronga tetai Kerititiano mou i te au anoano pae kopapa no tona au mema ngutuare tangata tei irinaki ra ki runga iaia. Te au turanga, mei te kore angaanga me kore te au manamanata pae oraanga, i etai au taime ka riro ia ei mea ngata. I tetai tua ra, ko tetai Kerititiano tei akakoro tikai i te akangaropoina i te oronga no tona ngutuare tangata “kua akaruke ïa aia i te akarongo, e e maata atu ïa tona kino i to te tangata akarongo kore ra.”​—1 Timoteo 5:8.

I etai au ngai tangata i uta, te ora ua ra te au tangata mei te enua na te akatupuanga i ta ratou uaorai au kai e te akonoanga i te au puakatoro. E anoano meangiti ua to etai pae i te moni, te raukaanga mai te au mea tei anoanoia i te oraanga na te orongaanga atu ma te oronga mai i ta ratou au kai e te rave anga. Inara, te mataara matau ravaia atu e raukaʼi i te aronga kimi moni i te oronga no to ratou ngutuare tangata na te raveanga i etai tu angaanga ma te tutakiia ki te moni. Ka taangaanga ratou i te moni tei angaangaia no te oko mai i te au kai e tetai atu au mea te akaputu maira ki te meitaki o to ratou ngutuare tangata. Ei kapiti atu, ko te moni tei akono meitakiia ka riro ia ei paruru i te au tuatau ngata me kore tumatetenga. Ei akaraanga, penei ka taangaangaia te reira no te tutaki i te au tutaki anga rapakau me kore no te maani i to tetai au ngai puapinga o te kainga. No reira oki te Puka Tapu i akakite tikai ei e “e akapuanga tei te moni” e “tei te moni ra e raukaʼi taua au mea katoa ra.”​—Koheleta 7:12; 10:19.

No te mea e e maata ta te moni ka akatupu, te vaira te tumatetenga o te akatupuanga i tetai manako tika kore o tona mana. Te anoanoia ra tetai Kerititiano kia matakite i tana au kotinga te akaaite anga ki tetai atu au mea puapinga maata. Ei akaraanga, te akaaite ra te Puka Tapu i te puapinga o te moni ki te tu pakari o te atua, te karangaanga e: “E akapuanga oki tei te pakari, e akapuanga tei te moni; teia ra te meitaki o te pakari, na taua pakari oki e oronga mai i te ora i te aronga pu ra.” (Koheleta 7:12) Na roto i teea tu e raukaʼi i te tu pakari mei te atua ei mea maata atu i te moni?

E Apii Anga Mei te Tuatau i Topa

Te au rave anga tei tupu i Ierusalema i te mataiti 66 T.N. te akatutu maira i te tu pakari mei te atua ei mea maata atu i te moni. I muri ake i te kopaeanga i te au vaeau Roma tei tomo maira, te akara anga e kua irinaki te au ngati Iuda ia Ierusalema e ka meitaki te au manakonako anga pitiniti i teianei. E tikai, kua akamata ratou i te maani i ta ratou uaorai moni te tamataora anga i to ratou rangatira ou tei kiteaia. Kua tamepaia ta ratou au moni, i te reo Epera, ma te au tuatua mei te “No te rangatira o Ziona” e “Ierusalema tei Tapu.” I te au mataiti ou takitai, kua maani ratou i te au moni ou ma te au tuatua tei akataka ra ia ratou e ko te “mataiti rua,” “mataiti toru,” e te “mataiti a.” Kua keriia mai e te au akeioroti tetai o teia au moni nei ma te tuatua “mataiti rima,” tei aite ra ki te mataiti 70 T.N. Kua akara ainei te au ngati Iuda Kerititiano ki te moni ngati Iuda ou ei akatutu anga papu no te rangatira ope kore?

Kare. No te mea kua tamou ratou i te au tuatua pakari a to ratou Pu. Kua akakite a Iesu i te tomo anga o te au Roma tei tupu i te 66 T.N. Kua ako aia i tana au pipi e me tupu te reira, ‘kia aere ki vao ia Ierusalema.’ (Luka 21:20-22) Te akatika ra te tuatua enua e kua rave te au Kerititiano ngati Iuda i te reira. Kua puareinga ua ratou i te mamae i te ngere o te au enua, te au apinga, e te au ravenga pitiniti no te mea te akaruke ra ratou ia Ierusalema. No te a mataiti i muri mai, kua oki mai te au vaeau Roma e kua takapini i te oire.

“E maata oki te auro i roto i te Oire,” i tau ki tetai kite mata, te tata tuatua enua ko Josephus. Inara kare e rauka i te au moni maata i te akaora ia Ierusalema mei te onge, tei “tupu kino” ma te maria ra e kua “akapou i te au ngutuare tangata e te au kopu tangata.” Kua apuku etai au tangata i te au moni auro e kua tamata i te oro atu mei te oire. Inara kua taiaia ratou e to ratou au enemi, tei tipu ra i to ratou au kopu e raukaʼi i te rave mai i te moni. “No te aronga apinganui,” i akatakaʼi a Josephus, “e mea tumatetenga tikai i te noo ki roto i te Oire e te akaruke atu i te reira; no te mea ka manakoia aia e e tangata oro ke e ka tamateia no tana moni.”

I raro ake i te ono marama mei te akamata anga o te takapini anga, kua takoreia a Ierusalema, e e tere atu i te tai mirioni au tangata tei matemate mei te onge, te maki mate, e te koke. E manganui tei akamatapoia e te anoano o te moni, te akatopaanga ia ratou ki roto i te akapou anga e te takore anga, inara kua ora atu te au ngati Iuda Kerititiano no te mea kua taangaanga ratou i te au tuatua pakari.

Kare ko te reira anake ua te turanga i roto i te tuatua enua i te autu kore anga te moni i te au tangata i te tuatau tumatetenga. Mei teaa atura te pu kino ra i te anoano o te moni! (Mataio 6:24) Pera katoa, ka riro te reira ei keia mai i te tu mataora mei ia koe ra.

Te Au Mea Reka ra Kare e Rauka i te Moni i te Oko

Ka rauka i te anoano pakari kia apinganui i te akamatapo i tetai tangata ki te au mea reka e manganui tei kare i umuumu ra i tetai moni maata. Ei akaraanga, ka tamanako ana i te au piri anga mataora o te ngutuare tangata, te au taeake mou, te au mea umere, tetai opu anga ra manea, tetai uriia mangungu mako, te au rangi etu ra, te au tu kikite o te au manu, me kore te au tiare e te au tumu rakau i roto i tetai vao rakau kanga koreia.

E tika, e maata atu to etai aronga apinganui taime no te rekareka i te au mea reka ra i runga akenei, inara i te maata anga ia ratou te tauta maata ra ratou i te angaanga no te akono me kore te akamaata i ta ratou apinganui. Penei e mea poitirere i te kite, e i te maata anga o te taime kare te mataora e rauka ana i te aronga te vaira te tuatau. Te poitirere ra te aronga kimikimi o teia tuatau i teia. “Akapeea matou i te akatakaanga i te tika e ko etai mea tei anoano tikaiia e te au tangata e manganui, e kua irinaki i te reira ei tu rapakau anga ravarai, me rauka te reira e tau e kia rauka mai tetai au tu tukeke mei te au mea miiia ki te au mea tuke takiri?” i ui ei a Thomas Wiseman i roto i tana puka The Money Motive​—A Study of an Obsession (Te Tumu o te Moni​—Te Apii Anga i Tetai Anoano Pakari).

Ko tetai mea te ka keia i te mataora mei tetai tangata apinganui koia ko te tu ngata i te kiteanga e koai tikai tona au oa. Kua kite te Aronga apinganui ko Solomona e “te maata ra te apinga, te maata katoa ra te aronga i kai.” (Koheleta 5:11) E manganui te au tangata apinganui te mamae katoa ra i te tu apiapi i te tautaanga i te tamou me kore te akamaata i te puapinga o ta ratou apinganui. Te maata anga o te taime te keia ra teia i te moe reka mei ia ratou. Te akataka ra te Puka Tapu: “E meitaki te moe o te tangata rave angaanga ra, iti oti, e rai oti, tana kai: no te ki kopu ra o te tangata apinga nui ra i ngere ei aia i te moe.”​—Koheleta 5:12.

Te anoano o te moni ka riro te reira ei takino i te au piri anga i rotopu i te au kopu tangata e te au taeake no te mea penei ka timata te reira i tetai ua atu kia rave i te au angaanga tika kore e te kino. Te maata anga o te taime ka uri atu te aronga anoano i te moni ki te angaanga kimi moni viviki. Ma te maromaroa, te riro ra te kakianga no tetai kite anga kimi moni viviki akaou atu ei taki atu i te manganui ki te turanga kaiou. “Me tae ki te taime e aere mai ei ratou kiaku,” i na te taote manako Aperika Apatonga ei, “kua tere rava atu te [aronga anoano pakari i te kimi moni viviki] ki te turanga kare e oki anga mai, kua ngere i te au ngai angaanga, te au pitiniti, te au kainga, e te maata anga o te taime kua akaruke to ratou au ngutuare tangata ia ratou.” Mei teaa atura te tika i ta te Puka Tapu akamatakite anga: “Ko te tangata pikikaa kore ra, te maata ra tona meitaki; ko tei rapurapu ra i te akaputu i te apinga kia maata, kare e kore te ara.”​—Maseli 28:20.

‘Te Rave Nei i te Peau, te Rere Ke Nei’

Ko tetai atu tumu e kino rava atu ei te anoano o te moni koia oki kare i rauka i te au kavamani tangata i te taokotai tikai me kore te akapapu anga e ka tamou te moni i tetai puapinga tau i te au pa enua; e kare katoa i rauka ia ratou i te paruru i te au topa anga ki muri, te au topa anga pae puapinga, e te au topa anga taui anga moni. Te pikikaa, te keikeia, e te kake anga pae puapinga te riro katoa ra ei akapapu i te tika o te au tuatua akauruia: “Auraka e akaope i te ririnui ki te apinga kia maata; auraka e irinaki ki toou uaorai pakari. Ka anaana rai koe i o mata ki runga i te mea e kare nei ïa? te rave nei oki te reira i te peau; te rere ke nei mei te aeto ki runga i te rangi ra.”​—Maseli 23:4, 5.

Te kake anga pae puapinga. Kare tikai teia manamanata i tupu anake ua ki te au enua putaua. I te akamata anga o teia anere mataiti, kua pa te kake anga pae puapinga viviki i te au pa enua angaanga o Europa rotopu. Ei akaraanga, i mua ake i te Tamaki Mua o Teianei Ao, kua aiteite tetai maka (mark) Tiamani ki tetai tiringi (shilling) Peritane, ki tetai varangika (franc) Varani, me kore ki tetai rira (lira) Itale. E tai ngauru mataiti i muri mai, te tiringi, te varangika, e te rira e meangiti mai ia tei aite ra ki te 1,000,000,000,000 au maka. Eaa te tuke ta teia kake anga pae puapinga ka akatupu ki te au tangata i te au ngai apinganui? “I te mea e ka akava tatou i tei tupu ki te au Mana Rotopu tei ruti i te akamata anga o te au mataiti 1920,” i akakite ei a Adam Fergusson i roto i tana puka When Money Dies, “i reira te [topa anga moni] e tuku mai ei i teia tu noinoi, te ta ua, te mataora kore, e te makitakita, tei akatupu maataia e te tu mataku, kare i reira e totaiete e ora ma te akapirikokiia e te taui koreia.”

I te 1923, kua akapuapinga akaou a Tiamani i tana turanga tare anga na te kiritianga mai e 12 au punupunu mei te 1,000,000,000,000 au maka e kua riro viviki mai kia aiteite ki te okotai maka ou. Kua arai teia neke anga i te kake anga pae puapinga inara kua tupu tetai atu au ravenga kino. Kua akataka a Fergusson e: “Te akatumu akaou anga i te tu tau o te moni tei akapangakarapu ra i te tauatini ua atu, te keia anga mei te mirioni ua atu aronga i ta ratou au angaanga, e kua tamate i te au manakonakoanga o te tere atu i te mirioni ua atu, tei akatupu ra ma te akakoro koreia ra tetai tutaki anga kino maata atu tei tau ra teianei ao katoa kia tutaki.” Te akara anga e ko te “tutaki anga kino” ta te tangata tata i manako ra ko te tupu anga o te akatereanga Nati e te Tamaki Rua o Teianei Ao.

I te mea kua autu kore te reira au papa anga pangika maata i te manganui i te tuatau i topa e tau kia riro te reira ei akamatakite anga meitaki i teia au tuatau o te pae puapinga papu kore i te ao katoa. Kua akamatakite mai te Tamaiti a te Atua uaorai e ka autu kore te moni, koia oki tei rave pera tikai i te manganui o te au taime. (Luka 16:9) Inara ka aere mai te autu kore anga moni maata rava atu e te totoa rava atu me tuku te Atua ko Iehova i te akava anga ki rungao i teia ao kino. “Kare e puapinga to te apinga i te rā e riri ei ra: kareka te tuatua-tika ra, e akaora ïa no te mate maira.”​—Maseli 11:4.

Mei teaa atura te puapinga i reira e kia tauta takitai tatou i te tamou i tetai turanga tika ma to tatou au Taeake mou, ko te Atua ko Iehova e Iesu Karaiti!

Te Tumu o te Mataora Ope Kore

Ko Paul raua ko Mary, tei taikuia atu i te akamata anga, e Au Kite raua no Iehova. No te manganui o te au mataiti ta raua i piri ra ki roto i te angaanga evangeria tamou. Inara, kua akatupu to raua anoano kia akamutu raua i te aere ki te au uipaanga a te putuputuanga Kerititiano, e kua akamutu raua i te oronga i to raua akarongo ki roto i te angaanga orometua ki te katoatoa. Inara kua ara mai raua. “I teianei te kite nei au e mei teaa te manako kore i te akapou i toku au taime e te maroiroi katoatoa ki runga i etai mea te ka ngaro ra i roto i tetai nga mea miniti ua,” i karangaʼi a Mary i muri ake i te keia angaia e te takinokino angaia tona kainga. Ma te mataora, kua mou mai tetai apii anga i teia tokorua i mua ake ka tureiti ei. Ae, ko te kino maata rava atu ta te anoano o te moni ka akatupu koia ko te keiaanga mei tetai tangata ra tetai piri anga marekaia ma te Atua ko Iehova e Iesu Karaiti. Me kare teia nga Taeake nei, eaa to tatou manakonakoanga te ka rauka ia tatou i te oraanga atu i te openga o teianei ao kino e te aere atu ki roto i te ao ou tuatua tika tei taputouia?​—Mataio 6:19-21, 31-34; 2 Petero 3:13.

No reira noatu e ka manako koe ia koe uaorai e e apinganui me kore e putaua, e paruru mei te akatupuanga i tetai anoano o te moni. E angaanga kia rauka e te tamou i te poe maata rava atu​—koia ko tetai turanga marekaia e te Atua ko Iehova. Ka rauka ia koe i te rave i teia na te akarongo putuputu anga i te pati anga ngakoikoi: “E te tuatua nei te Vaerua ma te vaine akaipoipo ou ra, E aere mai. E ko tei akarongo ra, ka tuatua katoa aia e, E aere mai. E ko tei kaki ra, ka aere mai. E tei anoano ua ra, ka rave ua mai aia i te vai ora.”​—Apokalupo 22:17.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Au Tutu i te kapi 8, 9]

Te nga tua e rua o tetai moni tei maaniia i te tuatau o te orureau anga ngati Iuda ma te tata anga “mataiti rua”

[Akameitakianga]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.