Te Agora—Te Rotopu o Atene Taito

TEI roto te au tangata kite o Atene i te tamanamanata anga kino! Kua akakitekite uaia te au manako ou i roto i te agora, me kore ra makete o te reira oire Ereni. Inara, i teia taime kua tuke rava te reira. Koi tae ua maira ki roto i te oire, tetai tangata ngati Iuda mei te mea atura “e mea tu temoni ke tana e tuatua aere nei.” Te oronga ra aia i te au tuatua anga umere “i tana oki i aravei atu.” “E akapeea maira teianei tangata tuatua tarevakaua kia tuatua mai?” i ui ei te au tangata Epikuro ngakau parau e te au tangata Setoiko manako oonu. E tikai, te agora i Atene ko te ngai ia no te rave atea ua i te au taumaro anga no runga i tetai ua atu tumu tuatua e manganui. Inara te tuatuaanga no runga i te au atua kitea koreia​—kare, e mea tuke rava teia!​—Angaanga 17:17, 18.

Ko te reira te manako tarotokaka o te au tangata Atene i te akamata anga te apotetoro ko Paulo i te tutu aere no te taime mua ki te agora o Atene. Te tuatua ra aia no runga ia Iesu Karaiti e te tuakaouanga. Inara, no te tu va ua o te peu Atene, eaa te tuke i te tuatuaanga i te reira au manako ou ki roto i te agora?

Kua Rauka ia Atene Tona Ngai Papuriki

Ko te mea takake rava ko te agora tikai e te tuanga puapinga ta te reira e rave ra i roto i te oraanga o te au tangata Atene i te pae o te akonoanga e i te ngai papuriki. Te agora o Atene e manga ngai paekeeke ua mei te 10 eketea tei noo ki te apatokerau opunga o te Acropolis. I te akaraanga i te akamata anga o te ono anere mataiti M.T.N., i te tuatau e ora ra te tangata Atene poritiki e te maani ture ko Solon, teia potonga enua kua akanooia ei enua no te ngai papuriki o te oire. Te akamata anga o te tutara anga temokaratiki i Atene, ma te akatumu anga maata ki runga i te oraanga i te ngai tangata, kua arataki atu ki te maata o te au are i akatuia i te au mataiti mua o te anere mataiti i aru mai. Kua oronga teia i te oraanga ou ki te agora e te rave anga i tetai tuanga puapinga maata atu.

Te tuatua Ereni a·go·raʹ tona aka tei roto i te verepa tona aiteanga “akaputuputu, uipa.” Te tano ra teia ki te taangaangaanga i te agora ei ngai uipaanga maata no te oire. Kua riro te agora e ko te rotopu no te oraanga i te ngai tangata e i te ngai papuriki. Ko te reira te ngai no te akaaere anga i te tangata e te akavaanga, te ngai maata no te okookoanga e te pitiniti, te ngai no te au oronga anga teata te akaari anga mai i te nuku Ereni, e ngai no te rave i te au akaariari anga tarekareka, e e ngai uipaanga rekaia no te uriuri anga kite.

Ka inangaro ainei koe i te turoto atu na roto i te toenga o te au iero, te au porotito, te au tiki, te au apinga taito, e te au are papuriki o te agora i Atene? I te tauta anga i te makitoro atu i te tuatau i topa o te agora, ka akaruke tatou i te turituri e te mataora o te oire o teia tuatau ki muri ka aere atu ei tatou na runga i te au arataa kirikiri, i rotopu i te au ngai marble takoreia, te au toka taraiia, e te au ngai e purupururu ra tei tupuia e te au tita e te au raurau.

Te Au Iero, te Au Ngai Tapu, e te Au Atua Akonoia

E umere ana te aronga atoro i te kite i te au iero e manganui, te au ngai tapu, e te au ngai paruru anga tei akonoia no te au atua tukeke. Teia au mea ravarai kua akariro i te agora ei ngai maata no te akamori anga, ko te rua anake ki te Acropolis. I te Tuatau Mataora o Atene taito, kua akao mai te akonoanga i te au tu ravarai o te oraanga papuriki. Tera te aiteanga ko te au atua tukeke tei akanooia ei “au atua akonoia” no te au tipatimani o te kavamani e te angaanga akatere kua orongaia te au ngai paruru anga i te iero i roto i te agora.

Ko tei rongonui i rotopu i teia au are ko te Iero o Hephaestus. Kua akapiriia atu te atua vaine ko Atena kia Hephaestus. Teia nga atua kua akamoriia i konei ei au atua akonoia no te au angaanga ati e te au apinga maaniia. Te au kite anga a te aronga keri no runga i te angaanga auri e te maanianga potera takapini i teia iero kua akataka mai e te piri atura te reira kia Hephaestus, te atua Ereni o te au angaanga ati te umuumuanga kia taangaangaia te ai. Penei ake i te itu anere mataiti T.N., ko teia iero akono meitakiia kua tauiia ki te Akonoanga Otototi Ereni o St. George, noatu e kare te reira e taangaangaia ana mei te reira tu i teia tuatau.

Ko te tika, kua anoano te agora i tona uaorai atua akonoia. Ko Dia Agoraios te reira, tei tamanakoia e nana i akauru i te tuatua ke i akatapuiaʼi tetai atarau akarekaia tei taraiia mei roto i te Pentelic marble puapinga. (Akaaite ia Angaanga 14:11, 12.) Tetai atarau i te pae mai o te Metua Vaine o te Au Atua kua ki a te pae i te au apinga taito tuke ua ake rai o te au tangata rongonui.

Manga mamao ua atu ki mua, ka kite tatou i tetai iero Ionia meangiti. Kua akataka te tangata apii i te tu o te tua o te enua ko Pausanias i te reira e ko te Iero o Apollo te Metua. No teaa ra? No te mea kia tau ki tetai tua Ereni taito, koia te metua o Ion, te tangata nana i kite te iti tangata Ionia tei riro to Atene ei tuanga.a I roto i teia tuanga, ko Apollo tetai o te au atua o te akaaerenga akatere o te teite, ki te pirianga tikai ma te au akataeake anga tukeke e vaira i roto i te oire.

Ki te apatokerau tikai, ka kite tatou i te toenga o te au are ngaika o tetai iero meangiti mai, tei akatuia i rotopu i te a anere mataiti M.T.N. Kua akamoriia i konei a Dia e Atena Phatrios, te au atua maata o te au akataeake anga akonoanga tupuna. Te riro anga ei mema no ratou mei te mea atura e kua anoanoia no te au tangata Atene. I tetai tua i te mataara, ka kite tatou i te toenga o tetai atarau o Nga Atua e Tai Ngauru ma Rua.

I roto i te Porotito i te pae mai o Dia Eleutherios kua akangateitei akaouia te atua Ereni maata, i teia taime ei atua rangatira e te akaora. Teia porotito, e ngai aaereanga rekaia e e ngai uipaanga anga. Kua karangaia e kua aravei te tangata apiipii rongonui ko Socrates ma tona au oa i roto i teia porotito, te ngai ka noo ratou e ka pukapuka me kore ra ka oriori aere. Te au akatapu anga e te au atinga e manganui tei raveia kia akamanea i teia porotito, mei te au paruru o te au toa uritumu tei mate atu i te taanga i te paruru ia Atene, e pirianga to te reira ki te akaora anga o te oire mei te au enemi me kore ra ma te akono anga i tona tu rangatira.

Te Aerenga Panathena

Aere tika atu na roto i te agora e mataara kirikiri atea tei kapikiia e ko te Aerenga Panathena. Tona ingoa e tona tu takake kua kiritiia mai mei te tamataora anga enua o Atene, te Panathena. I te tuatau o teia tamataora anga kua apainaia te arai o te atua vaine ko Atena na runga i teia mataara mei ko mai i te Are Rave Anga (i te pae mai i te ngutupa o te oire) ki te Acropolis. Na tetai frieze Panathena e tauturu mai ia tatou kia kite i te kaka e te ngateitei o te rave anga tamataora​—te nuku, te au kariota taemoemo, te au puakatoro e te au mamoe atinga, te au mapu tane e te tamaine te apaipai anga i te au apinga te ka taangaangaia no te au atinga. Kua akonoia te tamataora anga e te au tangata o Atene e ta ratou au manuiri, no ratou oki i rave ei te au tangata maani parani kia rava meitaki te akapapaanga o te agora. Ei akaraanga, te au porotito e a mua i to ratou au nukanuka e te au ngai takainga kua akanooia ma te karape kia tano atu ki te arataa o te rave anga. Te maata tikai o te au ngai takainga tei taraiia ki mua ia ratou ka o atu te aronga matakitaki e manganui.

“Kua Ki Rava i te Au Idolo”

Ma te au iero, te au tiki, e te au apinga taito e manganui tei kapipitiia ki te ngai okotai, kare i reira i te mea umere e “tangi rava atura tona vaerua [to te apotetoro ko Paulo] i roto iaia uaorai, i te akara anga atu aia i taua oire ra kua ki rava i te au idolo.” (Angaanga 17:16) Ta Paulo i kite i tona tomo anga atu ki roto i te agora e mea papu e kua poitirere aia. Kua maata tikai te au tiki mero tane o te atua ko Hermes kua anoanoia tetai porotito katoa, tei kiteaia e ko te Porotito o Hermes, ei ngai vai anga no ratou. Te au kakau i runga i etai au itoro peniia o Hermes kua akaari mai i te au swastika​—e au akatutu anga no te anaunau e te oraanga. Te vaira tetai tiki no Venus Genetrix, te atua vaine o te inangaro ainga, pera katoa tetai no Dionysus tei akaari mai i te au koroti mero tane. Kua akairoia te “tu tapu” o te agora e tetai toka kotinga ma tetai pa tei ki i te vai “tapu” no te tamaanga i te aronga katoatoa tei tomo atu ki roto.

No te reira reva akonoanga oonu tikai, ka ngoie ua ia tatou i te marama eaa to Paulo turanga i kino pakari ei. Kua tarotokakaia aia e “e mea tu temoni tana e tuatua aere nei,” e kua akataka mai te ture o te reira tuatau e ‘auraka to tetai tangata e riro ei au atua takake, me kore ra ei au atua ou; auraka katoa aia e akamori muna ua i tetai ua atu au atua kia akatika ravaia ratou kia pera i te ngai papuriki.’ E mea umere, i reira, e kua apainaia atu te apotetoro ki te Areopako kia uiuiia.​—Angaanga 17:18, 19.

Te Ngai Akaaere Anga

Kua riro tetai are punupunu tei kapikiia e ko te Tholos ei opati maata no te kavamani o Atene. Ka moe te au tiamana e manganui o te oire i roto i teia are i te po kia rauka ua te au opita karape. Kua akarukeia tetai paunu e tetai vaito i roto i te Tholos. Te vaira i te pae mai te te au ngai no te au tipatimani tukeke o te akaaere anga. Te vaira i roto i te Are Konitara tetai ngai teitei tei tipuia atu ki roto i te tua o te tuaivi i te apatokerau o te Tholos. Ka rave te au mema o te Konitara e 500 tangata i te au uipaanga i reira, i rave ei ratou i te angaanga kumiti e te akapapa i te tuku anga ture no te Akaputuputuanga.

Ko tetai are puapinga maata ko te Porotito Ariki. Te reira te nooanga​—o te Tangata Mana Taoonga Ariki o Atene​—tetai o te aronga mana akava maata e toru o te oire. Mei reira mai ka akono aia i te au apainga akaaere te piri atura ki te au mea i te pae o te akonoanga e te ture. I te akaraanga, ko teia te ngai i umuumuiaʼi a Socrates kia aere atu i te akaapa angaia aia no te rave i te ara. Kua taraiia te au ture tupuna o Atene ki runga i te au paruru o tetai are e aro atura i te reira. Ki runga i tetai toka tei tukunaia ki mua i taua are ra, kua tu te au tangata mana taoonga, me kore ra te aronga mana taoonga maata, i te mataiti tataki tai i te rave i ta ratou koreromotu no te opati.

Te Porotito o Attalus

Te are akono meitakiia atu o te agora ko te Porotito o Attalus. Ei tamaiti mapu, kua apii a Attalus, te Ariki o Peregamo (rua anere M.T.N.), i roto i te au apii o Atene, mei etai au tamariki ke atu o te au pamiri ariki i te ao Metiterania. I te kakeanga ki runga i tona terono, kua maani aia i teia apinga oronga umere tikai​—te Porotito o Attalus​—ki te oire o tona apii.

Te angaanga maata a te Porotito o Attalus ko te oronga atu i te ngai paruru anga e te ngai aaereanga manea no te pirianga akakoro koreia e te tauiuianga. Kua riro tona au taua e te ngai teitei ei au ngai tano tikai no te akarakara atu i te au rave anga, e no tei rekaia ei ngai aaereanga kua akapapu katoa i tona puapinga ei ngai okookoanga. Penei kua tarauia te au toa ki te aronga okooko e te Kavamani no reira kua riro te are ei ngai puapinga maata.

I te mea e kua akaoki akaouia ki tona turanga mua, te oronga ra te Porotito o Attalus i te akaraanga meitaki tikai no te akapapa anga geometric. Te katoa anga o tona au tuanga, te reka i te tuke anga i te maata i rotopu i te au akapapa anga o runga e to raro i te au poupou, te aerenga umere o te marama e te popoiri, te pakari e te manea o tona au apinga akatu, kua riro pouroa ei maani i te reira ei apinga takake. Kua akakoreia te tu taokioki ua na roto i te au ravenga tukeke, na te taangaangaanga tikai i te au tu tuketuke e toru o te poupou i runga​—to Doric, to Ionia, e to Aiphiti.

E Ngai no te Au Angaanga Peu

Tetai are tei riro ei ngai no te au peu e manganui i Atene ko te Ngai Tamataora. E apinga aroa te reira na Vipsanius Ageripa, te unonga a te Emepera Auguso o Roma. Te tuanga i mua i te reira kua patuia i te marble kara tukeke. Te ngai akaputuanga, ma te ngai nooanga ka o mei te 1,000, te maata mei te 25 mita e kua tapokiia i mua ana e tetai tauuare kare o roto au turu. Ko teia tetai o te au ravenga ketaketa no te maani tauuare tei kiteaia i te ao taito! Inara, penei ake, te vaira te tarekareka anga tei orongaia i reira kare e tau no te au Kerititiano mou, ma to ratou au turanga akono teitei.​—Ephesia 5:3-5.

I te akaraanga, kua atoro te au tangata inangaro kite o te au tuatau taito i te Ngai Vairanga Puka o Pantainos. Kua ki tona au paruru i te au ngai vairanga apinga te ngai i vai ei te au pokaikai tuatua tei tata rimaia i runga i te raupo e te pakiri manu. Te pia maata o te ngai vairanga puka te aro atura ki te opunga, e na roto i tetai pa o te au poupou, ka kite tetai i te paepae o te porotito​—e ngai rekaia no te oriori aere, te tatau, me kore ra no te akamaaraara. Kua kiteaia tetai tataanga tei akaari mai i tetai nga ture e rua o te ngai vairanga puka. Ko te reira: “Auraka tetai puka e apaina ke ia atu,” e “[Te ngai vairanga puka] te tuera ra mei te ora tai ki te ono o te ora.”

Te Agora i Teia Tuatau

I te au mataiti ou ua akenei, vaitata e kua ko takiriia te agora e te Apii Marike o te au Apiianga Taito. Te akaangaroi ponuiaau ua anga i raro ake i te marumaru o te Acropolis teitei, kua riro te reira ei ngai rekaia e te aronga turoto tei inangaro i te akara poto ua i te tuatua enua o Atene taito.

Te Makete Okooko Monastiraki i te pae mai​—kare i mamao roa mei te agora e te Acropolis​—e takainga ki roto i tetai atu ao marekaia. Te oronga maira te reira ki te tangata atoro i tetai akara anga poitirere ma te mareka tikai o te au tua Ereni e te au angaanga okooko e te oko mama o te Orieni Itinga Rotopu. E, ko te tika, ka kite te tangata atoro i te Au Kite o Iehova i reira ma te rekareka te rave tikai ra i ta te apotetoro ko Paulo i rave e maata atu i te 1,900 mataiti i topa​—te tutu aereanga i te tuatua meitaki o te Patireia i te ngai tangata ‘ki te aronga tana i aravei atu.’

[Tataanga Rikiriki i Raro]

[Pia i te kapi 28]

Ravenga Okooko i Atene

Kare te agora i te kite e te rotopu anake o Atene inara ko te makete maata katoa o te oire. Kua riro a Atene ei ngai no te ravenga okooko, tei rongonui no te puapinga o te moni e te mako tikai o tona aronga taoonga, tei akamanaia kia akapapu e ko te au angaanga pitiniti katoatoa te tiratiratu ra e te tau ra.

Kua akau a Atene i te uaina, te inu orive, te meri, te marble, e te au apinga angaanga mei te au karaea e te au auri akapapaia. Ei tupau anga, kua tuku maata te reira i te titona. I te mea e kare a Attica (te ngai takapini ia Atene) i akatupu kia rava te au apinga ei angai i tona au tangata, kua pakari tikai te au turanga o te okooko anga. Kua umuumu uaia rai te makete i Piraeus (te ngai tutau anga o Atene) kia rava te kai ou ei oronga atu na te oire e te vaeau. E kare te aronga karape e akatikaia kia akaputu i te au apinga e raukaʼi te oko maata atu ia ratou i te tuatau ngere.