“Te Mate i te Tai”

I ROTO i te poiri o te po, te tere vaitata atura tetai pai te apai ra e 276 tangata i tetai airani i te Mediterranean. Kua roiroi te mataro pai e te au patete no te opara angaia mei tetai tua ki tetai tua i te moana kinokino no etai 14 ra. I te kite anga i te tai roto i te maiata, kua tauta ratou i te akatere atu i te pai ki uta. Inara kua piritia a mua i te pai, e kua akangaa rikiriki te ngaru i te kotoe o te pai. Kua akaruke to runga i te pai e kua tae atu ki uta ia Melita na te kau anga me kare na te iri anga ki runga i te au paanga rakau me kare i tetai au apinga. Kua anu e kua roiroi, kua uuti ratou ia ratou uaorai mei roto mai i te tai kinokino. Ko te apotetoro Kerititiano ko Paulo tetai i roto i te au patete. Te apainaia ra aia ki Roma kia akavaia.​—Angaanga 27:27-44.

No Paulo, kare e ko te taime mua teia o te tamataku anga oraanga akangaa pai i te airani o Melita i te tai. I nga mea mataiti i mua atu, kua tata aia: “E toru oku pou anga i te pai ngaa, okotai oku po, okotai oki ao, i raro ake i te moana.” Kua kapiti mai aia e kua o ana i “te mate i te tai.” (2 Korinetia 11:25-27) Na te teretereanga i te pae tai kua tauturu ia Paulo kia akatupu i tana angaanga orongaia mai e te Atua e ei “aposetolo a te etene.”​—Roma 11:13.

Mei teaa te totoa o te teretere anga i te moana i te anere mataiti mua? Eaa ta te reira tuanga i rave i te akatotoaanga i te akonoanga Kerititiano? Mei teaa te meitaki i te reira? Eaa te au tu pai tei taangaangaia? E akapeea te au patete i te akono angaia?

To Roma Anoano no Tetai Okooko Anga Pae Moana

Kua tapa to Roma i te Mediterranean e ko te Mare Nostrum​—To Matou Moana. E puapinga tikai te akatere anga i te ara i te moana ki to Roma e maata atu te au tumu i te pae vaeau ua. E manganui te au oire o te Patireia Roma e uapu me kare kua taviniia e ratou. Ei akaraanga, tei te pae ia Ostia to Roma uapu, koi taangaanga ei to Korinetia i to Lechaeum e Cenchreae, e kua taviniia a Suria Anetioka e Seleucia. Kua akapapu te okooko anga meitaki i rotopu i teia au uapu i te komunikeiti anga ma te au oire maata e te akariro kia ngoie te akaaerenga tau o te au ngai Roma.

Kua irinaki katoa a Roma ki runga i te angaanga akau i tana kai. Ma te katoa anga vaitata e tai mirioni, e maata tikai te ua titona tei umuumuia e to Roma​—tei rotopu i te 250,000 e te 400,000 tane i te mataiti. Noea mai taua ua titona? Kua taiku a Flavius Josephus ia Heroda Ageripa II i te tuatua anga e kua angai a Aperika Tokerau ia Roma e varu marama i te mataiti, koi tuku ei to Aiphiti kia rava te ua titona kia turu i te oire no tetai a mataiti. Kua o mai e tauatini ua atu au pai teretere i te apaianga i te ua titona ki taua oire.

I te oronga anga i tei inangaroia ei puapinga no Roma, kua oronga te okooko anga puapinga i te pae tai i te au apinga okooko tu keke. Kua akau ia mai te au minera, toka, e te patapata mei Kupero, Ereni, e Aiphiti mai, e kua tukunaia mai te rakau mei Lebanona mai. Kua aere mai te uaina mei Semurina mai, te nati mei Damaseko, e te dates no Paretaina. Kua akau ia mai te au manongi e te rapa mei Kilikia, te mamau no Mileto e Laodikea, te kakau no Suria e Lebanona, te kakau vareau no Turia e Sidona. Kua tukunaia mai te apinga akatou mei Tuatira e te karati no Alekanederea e Sidona. Kua akau ia mai te tirika, te mamau, te ivory, e te apinga akareka kai mei Tinito e Initia.

Eaa te ka tuatuaia no runga i te pai tei ngaa i Melita ia Paulo i runga? E pai akau ua titona te reira e, “pai no Alekanederea, i reira, te ano atura ki Itale.” (Angaanga 27:6, tataanga i raro ake) Kua peke te au pai ua titona ia Ereni, Phenia, e Suria, tei akaue e tei akapapa ia ratou. Inara, kua tutakiia te au pai e te Au. “E mei te koi anga i te au tero,” i na tetai tangata tuatua enua ei ko William M. Ramsay, “kua ngoie ua i te kavamani i te oronga i te angaanga ki te aronga tei ta koreromotuia e kia akaaere nona uaorai i tetai ravenga tangata e te au apinga anoanoia no taua angaanga maata.”

Kua akaoti a Paulo i tona tere ki Roma na runga i tetai pai ma tetai tutu akairo te “Maanga tamaroa.” E pai Alekanederea katoa teia. Kua tutau te reira i Puteoli i te Gulf of Naples, te uapu e akau uaia ana te ua titona. (Angaanga 28:11-13) Mei Puteoli mai​—ko Pozzuoli i teia tuatau​—kua akau ia atu te kako me kare kua apainaia atu na runga i te au pai meangiti ki te tua tokerau i te pae taatai e ki runga i te Kauvai Tiber i roto tikai ia Roma.

Au Patete i Runga i te Pai Akau?

Eaa ra a Paulo e tona au tiaki vaeau i teretere ei na runga i tetai pai akau? E pau ei i taua ui anga, ka anoanoia tatou kia kite e eaa tikai te aite anga kia teretere na runga i te moana ei patete i taua au tuatau.

I te anere mataiti mua o te T.N., kare e pai apai patete. Ko te au pai tei taangaangaia e te aronga teretere koia oki ko te au pai okooko. E penei kua teretere te au tutu tangata​—kapiti mai te aronga kavamani Au, te aronga kite, te aronga tutu aere, te aronga purepure, te aronga toroa, te aronga oro, te aronga okooko, te aronga turoto, e te aronga teretere—​ki runga ia ratou.

E tikai, te vaira, etai au pai meangiti te apai aere ra i te au patete e te kako i te au vai i te pae. Penei kua aere a Paulo na runga i taua pai “ka ano mai ki Makedonia” mei Teroa mai. Penei kua apai atu te au poti meangiti iaia ki Atene e mei reira mai e maata atu i te okotai atianga. Penei kua taangaanga katoa a Paulo i te au poti meangiti i tona teretere anga i muri mai mei Teroa ki Patara na te au airani i te pae tai o Asia Minora. (Angaanga 16:8-11; 17:14, 15; 20:1-6, 13-15; 21:1) Kua maata te ora i toe mai i te taangaanga i taua au poti meangiti, inara kare ratou e rauka i te aere mamao atu mei te au enua. No reira penei ko te au pai tei apai ia Paulo ki Kupero e ki Pamephulia e tana i teretere atu mei Ephesia ki Kaisarea e mei Patara ki Turia e mea maatamaata ia. (Angaanga 13:4, 13; 18:21, 22; 21:1-3) Ko te pai tei runga a Paulo e kua kite i te ngaa pai i Melita penei e mea maatamaata katoa. Mei teaa te maata i te reira au pai?

Kua taki te au puka kite i tetai tangata kite kia tuatua e: “Ko te pai meangiti roa tei kiteaia e tei taangaangaia e te aronga taito e 70 ki te 80 tane. Ko te mea maatamaata tei matauia, i te tuatau Ereni, e 130 tane. E maatamaata atu te 250 tane, noatu e mea matauia, i te avereti. I te tuatau Roma ko te au pai tei taangaangaia ei apai aere i te aronga ngateitei e maata atu ia, te mea anoano ia e 340 tane. Ko te au pai maatamaata roa atu tei teretere e 1300 tane, penei e mea maatamaata atu i tetai.” Kia tau ki tetai akataka tei tataia i te rua anere mataiti T.N., kua tere atu te roa e 55 mita o te pai Isis tei apai aere i te ua titona Alekanederea, e 14 mita te atea, kua rauka i te mou vaitata e 13 mita te maata, penei ka rauka i te apai e tauatini ua atu au tane ua titona e penei i etai anere patete.

Akapeea te au patete i te akono angaia i runga i te pai ua titona? I te mea kua akakoroia te pai ei apai kako, kua manako rua ia te au patete. Kare e kai me kare e angaanga i orongaia, kia ratou mari ua ko te vai. Ka moe ratou i runga i te taua o te pai penei i raro ake i te marumaru o te puakapa tei akatuia i te po e tei uutiia ki raro i te popongi. Noatu kua akatikaia te aronga teretere kia taangaanga i te ngai tunu anga kai, kua anoanoia ratou kia apai i ta ratou apinga anoanoia no te tunu kai, kaikai, pai, e te ngai moe anga​—mei te au pani ki te ngai moeanga.

Teretere Anga i te Pae Moana​—Mei Teaa ra te Meitaki?

Ma te kore te au apinga​—te komopati—​kua angaanga te aronga akatere i te pai i te anere mataiti na te kite anga. No reira, ka meitaki te teretere anga me meitaki tikai te kite anga​—tei matauia mei ia Me ki rotopu ia Tepetema. I nga rua marama i mua ake e a muri ake i taua taime, penei ka teretere ua te aronga okooko. Inara i te tuatau anuanu, e putuputu te taime kua arai te au e te kou i te akairo enua e te ra i te ao e te etu i te po. Kua akara meitaki ia te teretere anga (Ratino, mare clausum) mei ia Noema 11 kia Mati 10, i te turanga anoano uaia me kare te tuatau rapurapu. Ko te aronga tei teretere i te roa anga o te tuatau penei ka tupu te tumatetenga e kia na roto ratou i te tuatau anu i tetai uapu ke.​—Angaanga 27:12; 28:11.

Noatu te tumatetenga e te kino o te tuatau, kua meitaki ainei te teretere anga na te moana i te teretere anga na runga i te enua? Ae, tikai! Te teretere anga na te pae tai kare e roiroi ana, e mama ua, e te viviki tikai. Me meitaki te matangi, ka rauka i tetai pai te teretere penei e 150 kiro mita i te ra. Te roa me aere vaevae e 25 ki te 30 kiro mita i te ra.

Kua irinakiia te viviki o te tere anga ki runga tikai i te matangi. E ngata tikai te teretere anga mei Aiphiti ki Itaria no te matangi aere ke, noatu i te tuatau meitaki ra. Ko te tere poto roa atu koia oki na Roda me kare Mura me kare na tetai atu uapu i te pae tai o Lukia i Asia Minora. I muri ake i te aro atu anga i te au matangi uriia e kua ngaro tona ngai aerenga, okotai atianga kua uru atu te pai Isis ua titona ki Piraeus e 70 ra i muri ake i te aere anga mai mei Alekanederea. Ma te matangi pakari i muri iaia, penei ka rauka te tere oki mei Itaria i roto i te 20 ki te 25 ra. Na runga i te enua, ka anoanoia taua teretere anga rai, aere e te oki mai, e 150 ra i roto i te reva meitaki.

Apainaia te Tuatua Meitaki ki te Au Enua Mamao

I te akara anga kua kite a Paulo i te kino no te teretere anga kare i tau ki te tuatau o te moana. Kua akakite aia e auraka e teretere ia Tepetema me kare ia Okotopa, te na ko anga: “E tāma, ka kino teianei tere, e te pou maata o te apinga ma te pai, kare ra te reira anake ra, ka vaitata katoa ra tatou i te mate, kua kite au.” (Angaanga 27:9, 10) Inara, kua kopae te opita akaaere i teia au tuatua, e tei tupu mai ko te ngaa pai i Melita.

I te tae anga ki te openga o tana angaanga mitinari, kua kite ana a Paulo i te ngaa pai e a taime. (Angaanga 27:41-44; 2 Korinetia 11:25) Inara, kare te taitaia no taua tupu anga i arai i te aronga tutu aere mua i te tuatua meitaki kia kore e teretere na te moana. Kua taangaanga ki meitaki ratou i te au ravenga teretere tei rauka no te akatotoa anga i te tuatua Patireia. I te akarongo anga i ta Iesu akauenga, kua orongaia te akakite anga ki te ngai mamao. (Mataio 28:19, 20; Angaanga 1:8) Kia akameitakiia to ratou tu maroiroi, te akarongo o te aronga tei aru i ta ratou akaraanga, e te arataki anga o te vaerua tapu o Iehova, kua taeria te tuatua meitaki ki te ngai mamao o te enua nooia.

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 31]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.