E Oko Tau no te Katoatoa
“Kare oki te Tamaiti a te tangata i aere mai kia taviniia atu aia, kia tavini ra e kia oronga i tona meta ei oko no te tangata e manganui.”—MATAIO 20:28, “NW.”
1, 2. (a) Eaa i raukai kia tuatuaia e ko te oko ta te Atua ra apinga aroa maata no te tangata nei? (e) Eaa te puapinga te ka rauka mai na te akara matatioanga i te oko?
KO TE oko ta te Atua apinga aroa maata rava no te au tangata nei. Na “te tataraanga a te oko,” e raukai ia tatou “te akakore anga i ta tatou ara.” (Ephesia 1:7, NW) Ko te pange ia o te manakonako no te ora mutu kore, i te rangi me kare ki runga i te enua parataito. (Luka 23:43; Ioane 3:16) E na te reira, ka rauka i te au Kerititiano te rekareka anga i te turanga viivii kore ki mua i te aroaro o te Atua i teia tuatau nei.—Apokalupo 7:14, 15.
2 Kare te oko i tetai apinga kitea koreia me kare ngata kia maramaia. I te mea e pange tona i tau ra i te ture e te au kaveinga a te Atua, ka rauka i te oko te apai mai i te au puapinga tikai, te ka kiteia. Inara ko etai au tu o teia apiianga penei “e mea kimi ngata.” (2 Petero 3:16) Inara ka kitea e koe e e puapinga tikai te tauta i te akara matatio i te oko, no te mea te akaata maira te reira i to te Atua aroa maata no te tangata nei. Na te mou anga i te aiteanga o te oko ra ko te marama anga ia i te tumu ei taviri no to te Atua “apinga nui o te pakari e te kite,” te taea kore ra i te kimi anga.—Roma 5:8; 11:33.
Au Maroanga no te Akaotiia
3. Eaa ra i anoanoiaʼi te oko, e eaa te Atua i kore ei i akakore ua i to te au tangata nei tu ara?
3 I anoanoiaʼi te oko no te ara a te tangata mua ra, koia a Adamu, nana ra i tuku mai ki tona uanga tetai tuanga puapinga kore roa atu no te maki, te maki mate, te mii e te mamae oki. (Roma 8:20) Na to ratou akatuangaia i te tu apa ua, pouroa te au uanga o Adamu tei anauia mai “ei tamariki ririia,” te tau ra no te mate. (Ephesia 2:3; Deuteronomi 32:5) Kare te Atua e tuku ua ki te manako kaveinga kore ua e kia akakore ua i te ara a te au tangata te aere ua ra i ta ratou tika. Te akakite maira tana uaorai Tuatua e “e utunga te mate no te ara.” (Roma 6:23) Me ka akakore ua aia i te tu kino o te tangata i te ara, ka akakore te Atua i tona uaorai au turanga tuatua tika, ei akakore i tana uaorai tuatua tau! (Iobu 40:8) Inara, “ko te tuatua-tika ra, e te tuatua-tau, ko te tumu ïa o [to te Atua] ra terono.” (Salamo 89:14) Ko te aere ke i te tuatua tika i tana tuanga ka rave, e akamaroiroi anga te reira i te rave kino e ka akakore atu i tona turanga ei Tei Ngateitei i te Ao Katoa e pini ua ake.—Akaaiteia atu kia Koheleta 8:11.
4. Eaa te au maroanga tei akatuia maira i ta Satani akameameaau anga?
4 E tau katoa oki te Atua kia akaoti i etai atu maroanga tei akatuia mai i ta Satani meameaau anga, e au maroanga puapinga maata rava atu i to te tuanga o te tangata nei. Kua tuku a Satani i te ata poiri ei tapoki i te ingoa meitaki o te Atua na te akaapaanga ia Iehova e e pikikaa aia e ei akaaere kino tei akangere i te kite e te tu rangatira no tana au mea ora i anga maira. (Genese 3:1-5) Pera katoa oki, na te akaraanga e kua akakoreia ta te Atua akakoroanga kia akaki i te enua i te au tangata tuatua tika, kua akariro a Satani kia akara anga e kua puapinga kore ta te Atua. (Genese 1:28; Isaia 55:10, 11) Kua akamaroiroi katoa a Satani iaia uaorai kia akakino atu i te au tavini tiratiratu a te Atua, na te akaapaanga e te tavini ra ratou Iaia no te noinoi apinga ua. Ka akaparau a Satani e, me ka tukua ki raro i te taomi anga, kare tetai i o ratou e vai tiratiratu ki te Atua!—Iobu 1:9-11.
5. Eaa te Atua i kore ei i manako kore ua i ta Satani ra akaaoanga?
5 Kare e tau kia kore e akamanakoia teia au akaaoanga. Me ka akaruke uaia e kare e pauia, ka riro mai i te openga ka pururu ua atu te manako papu e te turu anga no to te Atua ra tutaraanga. (Maseli 14:28) Me ka kino aere te ture e te ikuiku anga kare ainei e ka tupu mai te oripu ua takapini te ao katoa e pini ua ake? No reira rai e kaiou tikai ta te Atua kiaia uaorai e ki tona au mataara tuatua tika kia akatika i tona ngateitei anga. E kaiou tana ki tona au tavini tiratiratu kia tuku ia ratou kia akakite i to ratou tu tiratiratu aati koreia kiaia ra. Kua tau te akonoanga i te akatikatika i te kino, tei tupu ki te au tangata tei ki ra i te ara, na te mataara tei oronga maira i te manako mua ki runga i te au maroanga maata ra. I muri akera kua akakite atu aia kia Iseraela: “Ko au, ko au nei rai, ko tei taparapara i taau ra au tuatua kino noku uaorai.”—Isaia 43:25.
Te Oko: E Tapokianga
6. Eaa etai au tuatua te taikuia maira i te Puka Tapu ei akataka i ta te Atua ravenga no te akaoraanga i te au tangata nei?
6 Ia Salamo 92:5, ka tatau tatou e: “Kare rai te maata o taau ra angaanga, e Iehova! te oonu maata o toou ra manako.” No reira te tau nei tatou kia umuumu pakari kia kite eaa ta te Atua i rave no te tangata katoa nei. (Akaaiteia atu kia Salamo 36:5, 6.) E mea mataora ra, te tauturu maira te Puka Tapu ia tatou kia marama i te au tumu, na te taikuanga i etai au tuatua ei akataka me kare ei akatutu mai i ta te Atua ra au angaanga meitaki na ratou i te au manako anga tuke tuke. Te tuatua ra te Puka Tapu no te oko na te akataka anga i te tutaki no oko anga mai, te akaongi anga, te akamatara anga mei te ara, te akaora anga mei te ara, e ei tapokianga ara. (Salamo 49:8; Daniela 9:24; Galatia 3:13; Kolosa 1:20; Ebera 2:17) Inara penei ko te tuatua anga tei meitaki roa te akataka anga i te reira au tumu koia ta Iesu uaorai i taiku maira ia Mataio 20:28 (NW): “Kare oki te Tamaiti a te tangata i aere mai, kia taviniia atu aia, kia tavini ra e kia oronga i tona meta ei oko [Ereni, lyʹtron] no te tangata e manganui.”
7, 8. (a) Eaa ta tatou i kite no nga tuatua Ereni e te Ebera no te oko? (e) E akatutu mai e akapeea te oko i anoanoiaʼi kia aiteite atu?
7 Eaa tikai te oko? Ko te tuatua Ereni lyʹtron no tetai verepa mai ko tona aiteanga “kia akamatara.” Kua tuatuaia te reira ei akataka anga i te moni tei tutakiia no te tutaki i te akamatara anga i te vaeau mou auri i te tamaki. Inara i te au Tuatua Tapu Epera, ko te tuatua no te oko, e koʹpher, no tetai verepa mai, ko tona aiteanga kia “tapoki” me kare kia “tuku ki rungao.” Ei akatauanga, kua akaue te Atua ia Noa kia tapoki (ka·pharʹ) i te araka ki te tapou. (Genese 6:14) Mei teia manako anga, i reira, kia oko, me kare kia tuku ki rungao i te au ara, ko tona aite anga kia tapoki i te au ara.—Salamo 65:3.
8 Te akakite maira te Theological Dictionary of the New Testament e ko te koʹpher “te akataka maira i te tu ariterite,” me kare aite atu anga. E no reira, ko te tapoki (kap·poʹreth) o te aruna koreromotu ra e aiteite tona tu ma te vaito katoa ki to te aruna ra. Mei te reira katoa oki, i te tapokianga i te ara, me kare tutakianga oko, te umuumu ra te tuatua tau a te Atua e ‘e meta no te meta, e mata no te mata, e nio no te nio, e rima no te rima, e vaevae no te vaevae.’ (Deuteronomi 19:21) Inara, i etai tuatau, te akatikaia ra te tuatua tau me ka orongaia te mea i tau no te akautunga i te apa. Ei akatutu anga: Te tuatua ra a Exodo 21:28-32 no tetai puakatoro toa tei ko i tetai tangata kia mate atu. Me kua kite taua pu o te puakatoro ra i tona tu e kare i akono matakite i te reira, ka akonoia aia kia tapoki, me kare kia tutaki, i te oraanga o tei mate ra ki tona uaorai oraanga! Inara akapeea me e ko te pu ua te apa ra? Ka umuumuia tetai koʹpher, iaia, koia tetai apinga ei tapoki i tona apa. Na te au akava akamanaia e tuku i te tika no te oko iaia, me kare akautunga, ei tutakianga no te akaora.
9. Akapeea te turanga o te tama mua o Iseraela ra i te akatutu anga mai i tei umuumuia ra kia aiteite tikai te tutaki akaora ra?
9 Ko tetai atu tuatua Epera kia piri atu no te “okoanga” e pa·dhahʹ ia, e verepa ko tona aite anga tumu tikai kia “akaora mai.” Te akatutuia ra ia Numero 3:39-51 e akapeea tikai e tau ei te tutaki no te akaora anga. I te akaora angaia te au tama mua a to Iseraela i te tamate anga i te Pasa o te 1513 M.T.N., kua peke ratou i te Atua. Kua tau aia i reira kia akaue i te au tama mua katoatoa a Iseraela kia tavini atu kiaia i te iero. Kareka ra, kua ariki te Atua i tetai ‘tutaki oko’ (pidh·yohnʹ, ko te tu nauno ia o te pa·dhahʹ), i te akaueanga: “E rave oki koe i te ngati Levi ra noku, . . . ei paʼu ïa i te au tama mua katoa a te tamariki a Iseraela ra.” Inara kia tano tikai te paʼu anga. Kua tareia to te ngati Levi: e 22,000 au tane. I muri akera, kua tareia te au tama mua o Iseraela katoa: e 22,273 au tane. Na te tutakianga anake i te “tutaki” e tataki rima sekela i te tangata i raukai te oko anga e 273 tama mua tei tere atura te numero, kia kore ratou e tavini i te iero ra.
Te Oko Tei Aiteite Ra
10. Eaa ra i kore ei i tau te au atinga manu ra ei tapoki i te ara a te au tangata nei?
10 Te akatutu maira tei uriuri manakoia akenei e ko te oko kia aiteite ki tana apinga te ka paʼu, me kare ka tapoki. Kare tikai e rauka i te au atinga manu i te tapoki i te ara ta te au tangata akarongo mei ia Abela mairai, no te mea e teitei atu te tangata i te au manu katoa ra. (Salamo 8:4-8) No reira kua rauka ia Paulo te tata e “kare rava e tika i te toto puakatoro e te puaka-nio kia akakore i te ara.” Ko te reira au atinga ka tika ua ei akatutu anga, me kare ei ata anake, no te tapokianga tei manakoia na te oko te aere maira.—Ebera 10:1-4.
11, 12. (a) Eaa ra i kore ei te au tauatini ua atu mirioni tangata i tika kia mate ei atinga tapoki i te tu ara o te au tangata nei? (e) Koai anake ua tei tau kia akono “ei oko aiteite,” e eaa te akakoroanga i raveia e tona ra matenga?
11 Ko teia oko tei akaataia maira ka tau ia kia aiteite tikai kia Adamu ra, no te mea ko te akautunga o te mate ta te Atua i tuku ra ki runga ia Adamu kua akatupu ia i te akaapa anga i te uanga tangata ravarai. “Mei te tangata i ope i te mate ia Adamu,” ta 1 Korinetia 15:22 ia i tuatua maira. No reira kare e anoanoia te au tauatini ua atu mirioni au tangata kia mate i te matenga ei atinga kia tau ki te au uanga tataki tai o Adamu ra. “No te tangata okotai ra [no Adamu] i o mai ei te kino i te ao nei, e no te kino oki te mate.” (Roma 5:12) E “mei te mate oki i rauka i te tangata [okotai] ra,” ka rauka katoa te akaora anga “i te tangata okotai ra.”—1 Korinetia 15:21, NW.
12 Ko te tangata te ka tika ei oko ka tau ia ei tangata apa kore ua e kopapa e te toto—mei to Adamu tikai te tu. (Roma 5:14) Ko te mea ora e vaerua ra me kare ko tetai “tangata-Atua ra” kare e rauka iaia i te akatau i te arite no te tuatua tau. Na tetai tangata apa kore anake ua, na tetai kare i raro ake i te akautunga i te mate no Adamu maira, ka tau kia oronga i te “okoanga aiteite,” ko tetai tei aiteite tika ra kia Adamu. (1 Timoteo 2:6, NW)a Na tona tuku ua anga i tona oraanga ei atinga, kua rauka i teia “Adamu openga” i te tutaki i te utunga no te ara a te “tangata mua ko Adamu” ra.—1 Korinetia 15:45; Roma 6:23.
13, 14. (a) E puapingaia ainei a Adamu raua ko Eva i te oko? Akamarama mai. (e) Akapeea e puapingaiaʼi te au uanga o Adamu i te oko ra? E akatutuia mai.
13 Inara, kare a Adamu e pera katoa a Eva, e puapingaia i taua oko ra. Te vaira i te Ture a Mose te reira kaveinga: “Auraka oki kotou e rave i te tutaki kia ora te ta tangata ra, tei tau iaia te mate ra.” (Numero 35:31) Kare oki a Adamu tei vavare ana, no reira e mea raveia tana ara ma te akakoro anga tikai. (1 Timoteo 2:14) Kua riro te reira ei ta anga i tona au uanga, no te mea kua tuangaia ratou i teianei i tona tu apa ua, no reira kua akautungaia i te mate. Te taka meitaki ra, kua tau a Adamu kia mate, no te mea ei tangata apa kore ua kua iki akakoro aia kia akarongo kore i te ture a te Atua. Ka riro te reira ei patoi i ta Iehova au kaveinga tuatua tika kia oronga aia i te oko no Adamu ra. Inara, ko te tutakianga i te utunga no ta Adamu ara, ka akono i te akakoreanga i te utunga o te mate ki runga i to Adamu au uanga! (Roma 5:16) I ta tei tau i te ture ra, kua tipu takiriia atu te mana no te akapou anga i tona tumu tikai. Kua ‘tongi tei oko ra i te mate no te au tangata ravarai,’ i te apaianga i te utunga o te ara no te katoatoa rava o ta Adamu tamariki.—Ebera 2:9; 2 Korinetia 5:21; 1 Petero 2:24.
14 Ei akatutu anga: E tamanako ana i tetai ngai maata no te maani apinga e e au anere ua atu te aronga angaanga i reira. Kua pangakarapu (bankrupt) taua pitiniti ra no te tiratiratu kore o tona manitia; kua topiriia te au ngutupa o te reira ngai angaanga. E au anere ua atu i teianei kua ngere no te kore angaanga e kare e rauka i te tutaki i ta ratou pira. To ratou tokorua akaipoipo, te tamariki, ae e te aronga na ratou te moni akaaere kua mamae pouroa no te reira tangata viivii okotai ra te tumu! Inara kua aere maira tetai tangata moni e kua tutaki aia i te kaiou a te kamupani e kua akatuera akaouia te ngai angaanga. Na te akakore anga i te reira kaiou okotai ra i apai mai i te meitaki tikai ki te aronga angaanga e manganui, e to ratou ngutuare tangata, ma te tangata tutaki katoa ra. Inara ka rauka katoa ainei tetai tuanga na te manitia mua ra i taua puapinga ou nei? Kare, tei roto aia i te are tapekaanga e no reira kare ana angaanga akaou! Mei te reira katoa oki, te akakore anga i ta Adamu ra kaiou okotai ka apai mai i te au puapinga ki te au mirioni ua atu o tona ra uanga—mari ra kare no Adamu.
Naai e Oronga te Oko?
15. Naai e raukai kia oronga i te oko no te au tangata nei, e no teaa ra?
15 Kua aue te tata salamo e: “Kare rava tetai i o ratou ra i tika kia akaora noatu rai i tetai taeake, e kare oki e oronga ki te Atua i te oko nona ra; (e ko te tutaki akaora no to ratou meta e oko maata roa e kua akamutuia e e tuatau ua atu).” (NW) Te karanga ra The New English Bible e ko te tutaki oko tei “runga roa atu i tona mana kia tutaki.” (Salamo 49:7, 8) Naai, i reira, e oronga i te oko? Ko Iehova anake ua te ka rauka kia oronga i te “Punua-mamoe [apa kore ua] . . . ko tei apai ke atu i te ara a to te ao.” (Ioane 1:29) Kare te Atua i tono mai i tetai angera ei akaora i te au tangata nei. Kua akono aia i te atinga teitei rava i te tonoanga mai i tana Tamaiti anau tai, “ko tei rekareka tamouia ra e ia.”—Maseli 8:30, NW; Ioane 3:16.
16. (a) Akapeea te Tamaiti a te Atua i anauia mai ei ei tangata apa kore ua? (e) I te tikaanga tikai kua tau kia tapaia a Iesu e koai ia?
16 Na tona rave rekarekaanga i te akanoonoo anga a te Atua ra, “kua tuku ke atura” te Tamaiti a te Atua “i tona uaorai tu” no te rangi ra. (Philipi 2:7) Kua tuku maira Iehova i te mana o te oraanga e te tu katoa o tana tamaiti anau mua i te rangi ra ki roto i te vairanga tamariki o te paretenia ngati Iuda ra ko Maria tona ingoa. Kua ‘eke maira te vaerua tapu ki rungao iaia’ ma te akapapuanga e ko te tamaiti te tupu ra i roto i tona vairanga tamariki e tapu ia, kare rava ana ara. (Luka 1:35; 1 Petero 2:22) Ei tangata kua tapaia aia ko Iesu. Inara i te tikaanga tikai, ka tau kia tapaia ko te ‘Adamu rua ia,’ no te mea i aiteite tikai aia kia Adamu ra. (1 Korinetia 15:45, 47) No reira kua rauka ia Iesu i te oronga iaia uaorai ei atinga mei “te punua-mamoe kino kore e te viivii kore,” ei oko i te au tangata ara ra.—1 Petero 1:18, 19, NW.
17. (a) Kua tutakiia atu te oko kiaai, eaa te tumu? (e) Inara i te mea na te Atua i oronga e kua rave katoa oki aia i te oko ra, eaa ra i raveia te reira tutaki anga?
17 Inara, ka tutakiia kiaai te reira oko? No etai anere mataiti te taumaro ra te aronga apii o Kerititome e kua tutakiia kia Satani te Tiaporo ra. Ko te tika e kua ‘okoia te au tangata i raro ake’ i te ara e no reira kua riro ki raro ake i te akatere anga a Satani. (Roma 7:14; 1 Ioane 5:19) Inara, na Iehova, kare na Satani “e tutaki” i te rave tarevake. (1 Tesalonia 4:6) No reira, mei ta Salamo 49:7 i akakite papu maira, ka tutakiia te oko “ki te Atua.” Na Iehova ra i akapapa mai te oko, inara i muri ake i te tuku anga i te Punua mamoe a te Atua ra ei atinga, ka tau rai kia tutakiia te puapinga o tona oko ki te Atua. (Akaaiteia atu kia Genese 22:7, 8, 11-13; Ebera 11:37.) Kare teia i akameangiti mai i te oko ei apinga tumu kore ua, ei tutaki taui anga ua, mei te mea rai e moni tei kiritiia mei roto mai i tetai pute e ka tuku atu ki roto i tetai ke ra. Kare e ko te tutaki i te pae kopapa te apinga maata o te oko, ko te rave anga ra kia tau i te ture. Na te maroanga kia tutakiia tetai oko—noatu rai e e maata tana uaorai ka oronga—kua akapapu a Iehova i tona akono ngaueue kore anga i te au kaveinga tuatua tika.—Iakobo 1:17.
“Kua Oti!”
18, 19. Eaa ra i umuumuiaʼi kia mamae rava a Iesu?
18 I te tuatau tupuanga rau o te 33 T.N., kua tae te tuatau no te tutaki anga i te oko. Kua tapekaia a Iesu na te au akaapa anga pikikaa, kua tukuia te akava anga e kua apa aia, e kua patitiia ki te rakau tamate anga. Kua tuku aia i tana pati anga ki te Atua ma “te aue maata e te roi-mata” no te kino roa o te mamae e te taakaaka anga oki. (Ebera 5:7) I tau ainei no Iesu kia mamae mei te reira te tu? Ae, no tona vai “tiratiratu anga, e te rave kore i te kino, te viivii kore, e te taka ke i te aronga rave ara,” tae roa ki te openga, kua akaotiia e Iesu taua maroanga ra na te akaopenga meitaki no te tiratiratu o te au tavini o te Atua ra.—Ebera 7:26.
19 Na to te Mesia au mamaeanga i akapapu i tona tau tikai no tona taoonga ei Taunga Maata no te au tangata katoa. Ei pera, kare aia i tetai tei anu ua, ei akaaere tei taka ke ra. “E koia uaorai oki i mate i te mea i rokoia e te timataanga ra, e tika oki iaia kia tauturu mai i te aronga i timataia ra.” (Ebera 2:10, 18; 4:15) I tona aʼo matenga ra, kua rauka ia Iesu i te kapiki maata ma te autu anga, “Kua oti!” (Ioane 19:30) Kare e kua akapapu anake aia i tona uaorai tiratiratu mari ra kua autu aia i te akanooanga i te tumu anga no te ora o te au tangata nei—e e maata atu oki te puapinga, to te akatika anga i to Iehova ra turanga ngateitei!
20, 21. (a) Eaa te Mesia i akatuia mai ei mei te mate? (e) Eaa ra a Iesu Mesia i “akaoraia mai ei ei vaerua”?
20 Inara, na teea tu, te akono anga i te oko ki te au tangata ara nei? Aea? Akapeea? Kare teia au tumu i akaruke uaia. I te po toru i muri ake i to te Mesia matenga, kua akatu maira a Iehova iaia mei te mate mai. (Angaanga 3:15; 10:40) Na teia ravenga umere tikai, e tika kua akapapu te aronga i akara mata e au anere ua atura, kare e kua tutaki anake ua a Iehova i tana Tamaiti ei tavini tiratiratu mari ra kua oronga atu i te tuatau nona kia akaoti i tana angaanga ei akaora.—Roma 1:4; 1 Korinetia 15:3-8.
21 Kua “akaoraia mai a Iesu ei vaerua,” kua takoreia atu tona kopapa na tetai mataara kare ra i akakiteia mai. (1 Petero 3:18, NW; Salamo 16:10; Angaanga 2:27) Ei mea ora vaerua, kua rauka ia Iesu te oki akaou atu ki te rangi ma te autu anga. Mei teaa ra te maeva anga maata tapupu koreia eaa tei tupu ki te rangi ra i te reira atianga! (Akaaiteia atu kia Iobu 38:7.) Kare a Iesu i oki ua atu kia rekareka i tona ra turou angaia. Kua aere aia kia rave i etai atu angaanga, kapiti katoa te rave anga kia puapingaia te uanga tangata katoatoa i tona oko. (Akaaiteia atu kia Ioane 5:17, 20, 21.) Me i akapeea tana akaoti anga i te reira e eaa tona aiteanga no te au tangata katoa nei ka uriuri manakoia i te tumu tuatua i muri akenei.
[Au Tataanga Rikiriki i Raro]
a Te tuatua te taikuia nei i konei, e an·tiʹly·tron, kare e kitea i tetai atu ngai i te Puka Tapu. E pirianga tona ki te tuatua ta Iesu i taiku no te oko (lyʹtron) ia Mareko 10:45. Inara, te tou maira The New International Dictionary of New Testament Theology e ko te an·tiʹly·tron ‘te akaketaketa maira i te manako no te paʼu anga.’ E mea tau, ta te New World Translation uri anga i te reira ei “okoanga aiteite.”
Au Uianga no te Uriuri Akaou
◻ Eaa te au maroanga tei maata roa atu te puapinga i te ora no te tangata nei?
◻ Eaa te aiteanga o te “oko” i te aronga ara?
◻ I anoanoia a Iesu kia aiteite atu kiaai, e no teaa ra?
◻ Naai i oronga mai te oko, e kua tutakiia kiaai? Eaa ra te tumu?
◻ Eaa ra i umuumuiaʼi e kia akatuia mai te Mesia mei te mate maira ei vaerua?
[Tutu i te kapi 13]
Kare te au atinga manu i rava ei tapoki i te ara a te tangata nei; e akatutu anga ratou i te atinga maata atu tei aere maira