Kare e Apinga Meitaki Atu i te Tuatua Mou

Akakiteia e G. N. Van Der Bijl

I roto ia Tiunu 1941, kua orongaia au ki te Gestapo e kua apainaia ki te puakapa tamamae anga i Sachsenhausen i te pae ia Berlin, i Tiamani. I reira, ei mouauri numero 38190, kua noo au ki reira e tae ua atu ki te mati anga mate rongonui i roto ia Aperira 1945. Inara i mua ake ka akatutu ei au i taua au angaanga, e tuku iaku kia akataka akapeea au i riro mai ei ei mouauri.

KUA anauia au i Rotterdam, te Netherlands, i muri poto ua ake i te akamataanga o te Tamaki I o te Ao, i te 1914. Kua angaanga a Papa na te ngai rerue, e tei te pae to matou ngai noo anga meangiti i te mataara rerue. I te openga o te tamaki i te 1918, e manganui taku au tumatetenga rerue i kite ana i te oro viviki anga i te pae. Kare e ekoko anga kua ki ratou i te au vaeau tei kinokino e te apainaia ra ki te kainga mei te ngai tamaki anga i mua.

I toku 12 anga mataiti, kua akaruke au i te apii kia rauka tetai ngai angaanga. E varu mataiti i muri mai kua angaanga au ei tuati i runga i tetai pai tari patete, e no te a mataiti i muri mai, kua teretere au i rotopu i te Netherlands e Marike.

I to matou tae anga ki te uapu o New York i te tuatau maana o te 1939, kua akamata akaou mai tetai tamaki o te ao. No reira i te aere anga mai tetai tangata ki runga i to matou pai e kua oronga mai i te puka Government, tei akakite maira i tetai kavamani tika, kua ariki meitaki ua au i te reira. I te okianga ki Rotter­dam, kua akamata au i te kimi ngai angaanga i runga i te enua, i te mea kare te oraanga i te moana e meitaki akaou ana. I roto ia Tepetema 1, kua tomo a Tiamani ia Poland e kua tomo te au pa enua ki roto i te Tamaki II o te Ao.

Apiianga i te Tuatua Mou Pipiria

I tetai popongi Tapati i roto ia Mati 1940, te atoro ra au i toku tuakana akaipoipo i te ringi anga mai tetai o te Au Kite o Iehova i te oe o te ngutupa. Kua akakite atu au kiaia e e puka Government takere taku e kua ui kiaia e koai ma ka aere ki te rangi. Kua rauka iaku tetai pau anga taka meitaki e te tau e kua karanga au kiaku uaorai, ‘Teia te tuatua mou.’ Kua oronga atu au i toku ngai noo anga e kua pati iaia kia atoro mai iaku i toku kainga.

I muri ake i te toru anake atoro anga, i te reira taime ma te au uriuri anga Pipiria oonu, kua akamata au i te aru i te Kite ki roto i te angaanga tutu aere mei tera are i tera are. I to maua tae anga ki te ngai, kua akaari mai aia kiaku akapeea i te akamata, e kua aere au ko au anake ua. Na reira te manganui o te aronga ou i te akamata angaia ki runga i te angaanga tutu aere i taua tuatau ra. Kua akakiteia mai kiaku, kia kore au e kiteaia i runga i te mataara, e ngari ake kia aere ki roto i tetai hallway te ngai e maani ei au i tetai oronga anga puka. Kua anoanoia kia matakite i te au ra mua o te tamaki.

E toru epetoma i muri mai, i roto ia Me 10, 1940, kua tomo te vaeau Tiamani ia Netherlands, e i roto ia Me 29, kua akakite te komitiona Reich ko Seyss-Inquart e kua araiia te akaaerenga a te Au Kite o Iehova. Kua aravei ua matou ki roto i te au pupu meangiti, e kua kite matou i te matakite i te akono i to matou ngai uipaanga ei mea muna. Te mea akamaroiroi tikai kia matou ko te au atoro anga a te au akaaere tutaka.

E tangata kai avaava pakari au, e i toku oake anga i tetai avaava ki te Kite tei apii iaku kua kite mai au e kare aia e kai ana i te avaava, kua karanga au: “Kare rava e rauka iaku i te akamutu i te kai avaava!” Inara, i muri poto ua ake, iaku e aaere ra ki raro i te mataara, kua manako au, ‘Me ka inangaro au kia riro mai au ei Kite, ka inangaro au kia riro mai au ei Kite tika tikai.’ No reira kare rava au i kai avaava akaou ana.

Tuanga no te Tuatua Mou

I roto ia Tiunu 1940, i raro ake i te toru marama i muri ake i toku aravei anga i te Kite i te ngutupa o toku tuakana, kua akatutu au i toku akatapu anga kia Iehova e kua papetitoia. I nga mea marama i muri mai, i roto ia Okotopa 1940, kua tomo au ki roto i te angaanga orometua tamou ei painia. I te reira taime, kua oakeia mai kiaku tei kapikiia e pereue painia. E maata tona pute no te au puka e te au puka rikiriki, e ka rauka te reira i te aaoia i raro ake i tetai pereue.

Vaitata rai mei te akamataanga o te tomo anga a Tiamani, kua arumaki putuputuia te Au Kite o Iehova e kua opuia. I tetai popongi i roto ia Peperuare 1941, tei roto au i te angaanga orometua ma tetai Au Kite. Ia ratou e atoro ra i te au tangata i tetai tua o tetai au poroka are, kua angaanga au takapini i tetai tua o te poroka no te aravei ia ratou. Kare i roa, kua aere au i te akara eaa te taroaroa ra ia ratou e kua aravei i tetai tangata tei ui mai, “E au puka rikiriki ainei taau mei teia katoa?”

“Ae,” i naku ei. I te reira taime kua opu aia iaku e kua apai iaku ki te opati o te akava. Kua tukuia au ki reira e vaitata i te a epetoma. E oaoa te maata anga o te au opita. Tera ua kia kore tetai tangata e tukuia ki te Gestapo, ka rauka iaia i te akatinamou i tona tuku angaia kia aere na te taina ua anga i tetai akakite anga tataia e kare aia e tua akaou i te au puka Pipiria. I toku pati angaia kia taina i teia akakite anga, kua pau atu au: “Noatu me ka oake mai koe e tai me kore e rua mirioni moni naku, kare rai au e taina.”

I muri ake i te mou angaia no tetai manga tuatau, kua tukuia au ki te Gestapo. I reira kua apainaia au ki te puakapa tamamae anga o Sachsenhausen i Tiamani.

Te Oraanga i Sachsenhausen

I toku tae anga i roto ia Tiunu 1941, te vai takere ra etai 150 Au Kite​—te maata anga e au Tiamani​—i Sachsenhausen. Kua apainaia matou mouauri ou ki tetai tuanga o te puakapa tei kapikiia e Ngai Motutaa. I reira kua apai te au taeake Kerititiano ia matou e kua akapapa ia matou no te ka tapapaia atu. E tai epetoma i muri mai kua tae akaou mai tetai putunga Au Kite mei te Netherlands. I te akamata anga kua tukuia matou kia tu i taua ngai rai i mua i te ngai noo anga o te au vaeau mei te ora itu i te popongi e tae ua atu ki te ora ono i te aiai. I tetai au taime kua anoanoia te au mouauri kia rave i te reira i te au ra ravarai no tetai epetoma me kore e maata atu.

Noatu te takinokino anga, kua kite te au taeake i te tu rapurapu tei anoanoia no te noo akaaereia e kia utuutuia i te pae vaerua. I te au ra ravarai kua tukuia tetai tangata kia akapapa i tetai irava Pipiria. I muri mai, i roto i te ngai akaputuputuanga, kua aere te Au Kite tataki tai ki te reira kua akarongo i tana i akateateamamao. I tetai tu, kua rave muna putuputuia te au puka ki roto i te puakapa, e kua akaputuputu tikai matou i te Tapati ravarai e kua apii kapiti i teia puka Pipiria.

Pera katoa kua apaina munaia tetai kopi o te puka Children, tei orongaia i te uruoaanga St. Louis i Marike i te tuatau maana o te 1941, ki Sachsenhausen. E raukaʼi i te akameangiti i te tumatetenga o te kitea anga mai te puka e e takoreia, kua uuti matou i te reira e kua tua aere i te au tuanga i rotopu i te au taeake e raukaʼi i te katoatoa i te tatau takitai i te reira.

I muri akera, kua kite mai te akono anga puakapa i te au uipaanga ta matou e mou ra. No reira kua akatakakeia te Au Kite e kua tukuia ki roto i te au ngai noo anga takake. Kua riro te reira ei tuatau meitaki no te tutu aere ki tetai atu au mouauri, tei tupu, e manganui te au tangata Poland, Ukraine, e tetai atu tei ariki i te tuatua mou.

Kare a te au Nazi muna no to ratou inangaro i te aati me kore te tamate i te Bibelforscher, tei kapikiia te Au Kite o Iehova i te reira taime. I muri akera, e pakari kino tikai te taomi anga tei tukuia ki rungao ia matou. Kua akakiteia kia matou e penei ka rauka kia tukuia matou kia aere me taina matou i tetai akakite anga te akarukeanga i to matou akarongo. Kua akamata etai au taeake i te tuatua ma te manako tau, “Me tukuia au kia aere, e maata atu taku ka rauka i te rave i te tavini anga ia Iehova.” Noatu e meangiti ua tei taina, kua vai tiratiratu ua te maata anga o to tatou au taeake noatu te ngere anga, te taakama anga, e te takinokino anga. Tetai pae tei tuku i te au kare rava ratou i rongo akaouia ana. Ma te mataora, ra, kua oki mai tetai pae i muri akera e te maroiroi nei rai ei Au Kite.

Kua maro putuputuia matou kia akara ua i te au mouauri e takinokino maataia ra, mei te 25 rutu anga ki tetai rakau. Okotai taime, kua maaniia matou kia akara i te tamate anga na te ri anga e a tangata. E kino tikai taua au kite anga ki runga i tetai tangata. E tai taeake, e tangata manea e te roangarere tei noo i roto i taua ngai noo anga e au, kua karanga mai kiaku: “I mua ake ka aere mai ei au ki konei, ka matapoiriia au me kite au i te toto. Inara kua maro mai au i teianei.” Noatu rai, ra, penei kua maro mai matou, kare matou i marokiakia. Ka rauka iaku i te tuatua, kare rava au i manako kino ana me kore i makitakita ana i te aronga tei takinokino ia matou.

I muri ake i te angaanga anga ma tetai kommando (pupu angaanga) no tetai tuatau, kua apainaia au ki te are maki ma te piva teitei. Na tetai taote Norway e tetai neti Czechoslovakia i tauturu iaku, e papu na to raua tu takinga meitaki i oraʼi au.

Te Mati Anga Mate

I te tae anga kia Aperira 1945, kua taka meitaki e te ruti ra a Tiamani i te tamaki. Te aere viviki maira te au pupu enua opunga mei te tua opunga, e te au Soviet, mei te tua itinga. E ngata i te au Nazi i te tamate e au anere o te au tauatini ua atu i roto i te au puakapa tamamae anga e e tangaro atu i te au kopapa i roto i nga mea ra ma te kore e apinga e kitea. No reira kua manako ratou i te tamate atu i te aronga maki e e neke i te toenga o te au mouauri ki te au uapu vaitata roa atu. I reira kua parani ratou i te tari ia ratou ki runga i te au pai e e akatomo i te au pai i te moana.

Kua akamata te mati o etai 26,000 au mouauri mei Sachsenhausen i te po o Aperira 20. I mua ake ka akaruke ei matou i te puakapa, kua raveia mai to matou au taeake mei roto i te ngai tiaki anga maki. Kua raveia mai tetai pereoo kia rauka ratou i te apainaia. Te katoatoa, e 230 ia matou mei te ono au enua keke. I rotopu i te aronga maki ko te Taeake ko Arthur Winkler, tei tauturu maata tikai i te angaanga kia totoa maata i te Netherlands. Ko matou Au Kite te aronga openga i roto i te mati, e kua akamaroiroi ua atu matou i tetai e tetai kia aere ua atu.

Ei akamata i te reira, kua mati matou e 36 ora kare e akamutu anga. Iaku e aaere ra, kua vareaia au e te moe no te mamae ua nei e te roiroi maata. Inara kare e rauka i te noo ki muri me kore te akaangaroi no te mea ka pupuiia e te au tangata tiaki. I te po kua moe matou ki roto i te au ngai ngangaere me kore i roto i te au vao rakau. E meangiti ua te kai me kore kare e kai. No te pakari roa i toku matepongi, kua mitimiti au i te toothpaste ta te Red Cross o Sweden i oake mai kia matou.

I tetai atu taime, no te mea kua oripu ua te au tiaki Tiamani i te kite e teiea te au vaeau Rutia e te U.S., kua noo matou ki roto i te au vao rakau e a ra. E manuia tikai teia, no te mea tei tupu, kare matou i tae vave ana ki Lübeck Bay kia aru i to matou au pai tei manakoia ka apai ia matou ki to matou mate i te moana. I te openga, i muri ake i te 12 ra e tetai mati e tere atu i te 200 kiro mita, kua tae matou ki Crivitz Wood. Kare teia i mamao ana mei te Schwerin, e oire e 50 kiro mita te mamao mei Lübeck.

Tei to matou tua katau te au Soviet, e tei to matou tua kaui te au Marike. Mei te aruruanga o te au pupui maata e te au pupui anga putuputu o te au pupui, kua kite matou e te vaitata ra matou i te ngai tamaki anga i mua. Kua ru te au vaeau tiaki Tiamani; kua oro etai pae, e kua taui tetai pae i to ratou kakau vaeau ki te kakau mouauri ta ratou i rave maira mei te aronga tei mate, te manakoanga kia kore ratou e kiteia. I rotopu i te oripu anga, kua akaputu mai matou Au Kite kia pure no te arataki anga.

Kua manako te au taeake akaaere e ka tau matou kia akaruke i te au ora popongi o tera mai ra e e aere ki te tua o te au vaeau Marike. Noatu e vaitata i te apa o te au mouauri tei akamata i te mati anga mate tei matemate me kore tei tamateia i runga i te mataara, kua ora pouroa mai te Au Kite.

Kua rauka tetai mataara noku mei tetai vaeau Kanata ki te oire o Nijmegen, e tuaine toku tei noo ana ki reira. Inara i toku tae anga ki reira, kua kite mai au e kua neke aia. No reira kua aaere ua au ki Rotterdam. Ma te manuia, i runga i te mataara kua orongaia mai tetai mataara noku na roto i tetai apinga akaoro takake tei apai tika iaku ki taku ngai e aere ra.

I Riro ana te Tuatua Mou ei Oraanga Noku

Te ra tikai i tae ei au ki Rotterdam, kua pati akaou au kia angaanga painia. E toru epetoma i muri mai i roto i taku angaanga i te oire o Zutphen, te ngai i tavini ei au no tera mai mataiti e te apa. I te reira tuatau, kua rauka mai toku maroiroi. I reira kua akataoongaia au ei akaaere kotinga, tei kapikiia te au orometua tutaka i te reira taime. I nga mea marama i muri mai, kua patiia au ki te Apii Pipiria Punanga Tiaki o Gileada i South Lansing, New York. I muri ake i te karatuatianga mei te 12 pupu o te reira apii i roto ia Peperuare 1949, kua tukuia au ki Belgium.

I tavini ana au ki roto i te au ngai tukeke o te angaanga orometua i Belgium, kapiti mai e vaitata i te varu mataiti i te opati manga e e ngauru ua atu i roto i te angaanga tutaka aere ei akaaere kotinga e ei akaaere tapere. I te 1958, kua akaipoipo au ia Justine, tei riro mai ei tokorua noku i te angaanga tutaka aere. I teianei, iaku e pakari maira, te rekareka nei rai au i te tavini na roto i tetai tu kotingaia ei mono akaaere tutaka.

Me akara au ki muri ki taku angaanga orometua, ka rauka tikai iaku i te karanga: “Kare e apinga meitaki atu i te tuatua mou.” E tikai, kare te reira i ngoie ua ana. Kua kite mai au i te anoano kia apii mai mei toku au tarevake. No reira me tuatua au ki te au mapu, e tuatua putuputu ana au: “Ka rave katoa kotou i te au tarevake e penei ka ara pakari, inara auraka e pikikaa i te reira. E uriuri i te reira ki to kotou au metua me kore tetai tangata pakari, e oti e rave i te au akatikatika anga tei anoanoia.”

E vaitata i te 50 mataiti i roto i te angaanga orometua tamou i Belgium, kua rauka iaku te akameitakianga o te kite anga i te aronga taku i kite i te tamariki anga i te tavini anga ei aronga pakari e te au akaaere kotinga. E kua kite ana au i te 1,700 e tere atu aronga akakitekite Patireia i roto i te enua i te tupu anga e tere atu i te 27,000.

Ka ui au, “E mataara akameitaki maataia atu ainei tetai no te noo i te tavini ia Iehova?” Kare rava, kare rava i teianei, e kare rava atu. Te pure nei au e kia tamou ua rai a Iehova i te arataki e te akameitaki ia maua ko taku vaine e raukaʼi ia maua i te tavini iaia e tuatau ua atu.

[Tutu i te kapi 26]

Maua ko taku vaine i muri poto ake i to maua akaipoipoanga i te 1958

“E Akariro ei Pipi te Au Tangata no te Pa Enua Katoa”

“E TEIANEI ka aere kotou e akariro ei pipi te au tangata no te pa enua katoa, ka papetito atu ia ratou i te ingoa o te Metua e no te Tamaiti e no te vaerua tapu.” Ko teianei te uri anga a te New World Translation i ta Iesu ra akauenga ia Mataio 28:19. Inara, kua akaapaia teia urianga. Ei akatauanga, te karanga ra tetai aenga pepa na te akonoanga: “Ko te urianga anake te akatikaia ra e te tataanga Ereni koia oki: ‘E akariro i to te pa enua katoa ei pipi!’” Ko te tika ainei teia?

Ko te urianga, “E akariro i to te pa enua katoa ei pipi,” te mama maira i roto i te au tataanga Pipiria e manganui e e urianga tikai ia no te reo Ereni. No reira, eaa te tumu anga no te tatauanga, “E akariro ei pipi te au tangata no te pa enua katoa, ka papetito atu ia ratou”? Te au tuatua takapini. Te takiota tuatua “ka papetito atu ia ratou” te akataka maira i te aronga tataki tai, kare i te au pa enua. Kua tuatua tetai tangata Tiamani apiipiiia ra ko Hans Bruns e: “Ko te [tuatua] ‘ratou’ kare e taiku ana i te pa enua (te akataka meitaki maira te tuatua Ereni), mari ra i te au tangata i roto i te au pa enua ra.”

Pera katoa oki, ka tau kia akamanakoia te tu o te rave anga i ta Iesu ra akauenga. No runga i te angaanga orometua a Paulo raua ko Banaba i Derebe, ko tetai oire ia i Asia Minora, ka tatau tatou: “E kia tuatua raua i te evangelia i te reira oire, e manganui oki tei apiiia, ooki akaou maira raua ki Lusetera, e Ikonio, e ki Anetioka.” (Angaanga 14:21) E akara e kua apiiia e kua akariro a Paulo raua ko Banaba i etai ei pipi, kare i te oire o Derebe, mari ra i tetai papaki o te au tangata o Derebe ra.

Mei te reira katoa, no te tuatau o te openga, kua totou mai te puka Apokalupo, kare e ko te au pa enua katoatoa te ka tavini atu i te Atua, mari ra “e aronga maata rava . . . no te pa enua ravarai, e te au kopu ravarai, e te au iti-tangata ravarai, e te au reo katoa oki” te ka rave i te reira. (Apokalupo 7:9) E no reira te vai mou ra te New World Translation kua akatikaia ei tetai urianga tei tau ra kia irinakiia no ‘te au Tuatua Tapu katoa e mea akauruia e te Atua.’​—2 Timoteo 3:16.