Fanazavà Safà amy Baiboly Ao
A
Anti-panahy; Olobe:
Lahilahy matotsy. Ampiasà safà io amy Soratsy Masy ao, mba hivolana ani-ze olo mana fahefà na andraikitsy amin’olo maromaro na firenena. Ivolana zavaboary an-danitsy any koa ty hoe “anti-panahy” amy Apokalypsy ao. Nadika hoe “anti-panahy” ty safà grika hoe presbyterôs, lafa ivolana ani-azy mana andraikitsy hitariky amy fiangona eo rey.—Ek 4:29; Oh 31:23; 1Ti 5:17; Ap 4:4.
Areopago:
Tany abo ta Atena any, ta avaratsy andrefan’i Acropole. Io koa ty nikaiha ty fitsarà nivory tao. Nandesin’ny filozofy stôika noho epikoreanina tamy Areopago eny Paoly, mba hanazava ty raha ninoany.—As 17:19.
E
Epikoreanina:
Mpanori-dia an’i Épicure, filozofy grika (351-270 T.K.). Ty filà ze raha mahafalifaly zao hoe ro tena raha kendrè amy fiaina, araky ty filozofìn-drozy.—As 17:18.
F
Fahamarina:
Amy Soratsy Masy ao, fahamarina io manondro ani-ze marina mifanaraky amy fitsipiki-Ndranahary mikasiky ze volaniny hoe mety noho tsy mety.—Ge 15:6; De 6:25; Ze 2:3; Mt 6:33.
Fanahy:
Misy dikany maromaro ty safà hebreo hoe roah noho ty safà grika hoe pneoma, le matetiky raha reo nadika hoe “fanahy.” Fe ivolana raha tsy hita maso sady mana hery safà io. Retoa iaby ty mety ho dikan’ny safà hebreo noho grika reo: 1) Tsioky, 2) hery mamelo ty zavaboary an-tany etoy, 3) toe-tsay na fihetseham-po mahavy ty olo hivola na hanao raha, 4) fanambarà baka amy faritsy tsy hita maso, 5) anjely na Ndranahary, le 6) hery ampiasà-Ndranahary, zany hoe ty fanahy masy. Matetiky zany ro nadika mifanaraky amy ty safà manodidy safà hebreo noho grika reo, amy baiboly toy ato.—Ek 35:21; Sl 104:29; Mt 12:43; Lk 11:13.
Fanatreha:
Amy andininy sisany amy Soratsy Grika Kristiana ao, le ivolana ty fanatrehan’i Jesosy Kristy lafa ie lasa mpanjaka safà io. Nanomboky raha zay lafa nivoatendry ho Mesia Mpanjaka tan-danitsy any ie. Mitohy zisiky amy andro farany raha zay, zany hoe zisiky henanizao. Fanatrehany io tsy midika hoe avy tsiela avao ie le lasa. Maharitsy fotoa lavalava raha io.—Mt 24:3.
Fandaisam-bata mahamenatsy:
Baka amy safà grika hoe aselgeia. Iresaha olo tsy mahefa manoriky ty lalàna-Ndranahary raha io, le hita amy ty raha ataony hoe mivaza noho mahasakisaky ie. Tsy hajàny sady tsy asiany dikany mihintsy ty fahefà noho ty lalàna noho ty fitsipiky mikasiky ty soa noho ty raty. Tsy hoe raha kelikely avao ty raha raty ataon’olo mana fandaisam-bata mahamenatsy, fa tena fahotà bevata.—Ga 5:19; 2Pe 2:7.
Fiferinesa ty mahantra:
Fanomeza namea ani-ze nila fanampea. Tsy tena miresaky mivanta mikasiky ani-zay ty Soratsy Hebreo. Fe volanin’ny Lalàna fa tsy maintsy nanampy ty mahantra ty Israelita.—Mt 6:2.
Fijangajangà:
Baka amy safà grika hoe pôrneia, le ampiasan’ny Soratsy Masy hivolana firaisa sisany rarà-Ndranahary. Anatini-zay ty fandrantova, ty fanaova makorely, ty firaisan’olo tsy mpivaly, ty firaisan’ny samby lahilahy na samby ampela, noho ty firaisa amy biby. Oharin’ny Apokalypsy amy makorely “Babylona Bevata” na ty fivavahan-diso, satria mijangajanga amy mpitondra amy zao tontolo zao ie mba hahazoa fahefà noho hanana.—Ap 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; As 15:29; Ga 5:19.
Fivadiham-pinoa:
Baka amy matoanteny midika ara-bakiteny hoe “miala amy” ty safà grika (apôstasia) nadika hoe “mivadi-pinoa.” Fa ty hoe “fivadiham-pinoa”, le midika hoe “fanengà, fialà, na fizizoa.” Azy miala amy fivavaha marina rey reo resahy hoe ‘mivadi-pinoa’, amy Soratsy Grika Kristiana ao.—Oh 11:9; As 21:21, f.a.p.; 2Te 2:3.
Fotoa alohan’ny farani-zao tontolo zao:
Fotoa alohan’ny hitamperan’ny tontolon’ny Satana. Manatriky koa Kristy amy fotoa io. “Hanavaky ty raty fanahy noho ty olo marina” ty anjely tarihin’i Jesosy, le handripaky ty raty fanahy. (Mt 13:40-42, 49) Nitean’ny mpianatsin’i Jesosy rey ho hay hoe ombia ty ‘hifaranani-zao tontolo zao.’ (Mt 24:3) Talohan’ny himpoliany tan-danitsy any, le nampitamà an’ny mpianatsiny rey ie hoe hanoha an-drozy avao zisiky hiavian’ny farani-zao tontolo zao.—Mt 28:20.
G
Gehena:
Safà grika nandikà ty hoe “Sakasakan’i Hinoma.” Ta antimoandrefan’i Jerosalema taloha iny any ty nisy azy. (Je 7:31) Volanin’ny faminania fa hisy faty maro hibabobaboky ty any. (Je 7:32; 19:6) Tsy misy porofo manamarina hoe nisy biby na olo natoraky tany mba horoa velo na mba hampijalijalỳ. Lafa nampiasa ty safà hoe Gehena zany Jesosy noho ty mpianatsiny, le tsy ta hivola pilasy any ho any misy afo ampijalijalia mandrakizay ty fanahin’olo, fa ta hivola sazy mandrakizay na “fahafatesa faharoe”, zany hoe fandripaha mandrakizay.—Ap 20:14; Mt 5:22; 10:28.
Governeram-paritsy:
H
Hasoam-panahy miavaky:
Baka amy safà grika midika hoe mahazo hatò noho soasoa. Matetiky raha io ro ivolana fanomeza namea satria soa fanahy azy manome iny, na ivolana ty fomba feno hasoam-panahy lafa manome raha. Lafa miresaky hoe hasoam-panahy miavaky baka amy Ndranahary le ty fanomeza maro biby noho maimaim-poana baka amy Ndranahary zay ty teany hovolany, sady tsy mila takalony baka amy raha zay ie. Hasoam-panahy miavaky io zany ty fomba ampisehoa-Ndranahary hoe tena matariky noho be fitiava sady tena soa fanahy amin’olombelo ie. Ty safà grika nadika hoe hasoam-panahy miavaky koa le midika hoe “fahazoa hatò” na “fanomeza namea tamy hasoam-panahy.” Tena matariky azy manome iny, ka mampiseho hasoam-panahy miavaky, ndre tsy niezaky noho tsy maeva an’ny raha zay aza azy amea iny.—2Ko 6:1; Ef 1:7.
Hazo figadrà:
Fitaova fameheza olo mba hanasazia azy. Nisy sankarazany ty hazo figadrà: Nisy ty nameheza tomboky avao. Ty hafa nameheza tomboky noho tana noho vozo, ka lasa niforitsy eo avao ty vatan’olo iny iabiaby.—Je 20:2; As 16:24.
Hazo fijalea:
Baka amy safà grika hoe staorôs, midika hoe tsato-kazo mahity, manahaky namantsiha an’i Jesosy iny. Tsy misy porofo mampiseho hoe lakroa ty dikan’ny safà io, zany hoe lakroa manahaky nampiasan’ny mpanompo sampy tanatin’ny taonjato maro talohan’ny Kristy. Mahavoadika soa an’ny safà baka am-boalohany any iny ty hoe “hazo fijalea”, satria nampiasa an’ny safà hoe staorôs io koa Jesosy lafa nivola ty fijalea, ty raha maharary, noho ty fahafaham-baraka hahazo ty mpianatsiny.—Mt 16:24; He 12:2.
Heroda:
Anaram-pianakavia nikaiha ty mpitondra nitendren’i Roma mba hitondra tamy Jiosy teo. Heroda Be ro nampimpoly nanamboatsy ty tempolin’i Jerosalema ndraiky. Ie koa azy nampiboaky didy hamonoa anak’ajà iny, satria niteany hovonoa Jesosy tamy mbo nikely. Reo ty raha nampalaza an’i Heroda io. (Mt 2:16; Lk 1:5) Anan’i Heroda Be io Heroda Arkelaosy noho Heroda Antipasy, le nivoatendry hitondra tamy faritsy sisany tamy fanjakàn’ny baban-drozy iny rozy. (Mt 2:22) Nikaihy hoe “mpanjaka” Antipasy, le ie ro nitondra tanaty telo tao noho tampany nanompoan’i Kristy tan-tany etoy, zisiky tamy fotoa tantaranin’ny Asan’ny Apostoly toko 12. (Mr 6:14-17; Lk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; As 4:27; 13:1) Tafarani-zay, nitondra kelikely avao Heroda Agripa I, zafin’i Heroda Be, le nivonoan’ny anjeli-Ndranahary. (As 12:1-6, 18-23) Anany kaihy hoe Heroda Agripa II zay ro nandimby azy, le ie ro nitondra zisiky tamy fotoa nanaovan’ny Jiosy grevy tamy Roma.—As 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
Hysopa:
Raha mitiry misy tahony noho raviny maliniky, nampiasà mba hamitsipitsiha lio na rano lafa nanao fombafomba fidiova. Mety ho marizôlenina (Origanum maru; Origanum syriacum) raha io. Mety hoe marizôlenina nafehy tamy rantsankazo, na karazan’ny apemba (Sorghym vulgare), “hysopa” resahy amy Jaona 19:29 ao iny. Tsy zay fa lava ty tahon’ny apemba ka azo nasia eponzy misy divay madiro, azy natohoky tamy vavan’i Jesosy eo iny.—Ek 12:22; Sl 51:7
I
Ionòka:
Henteo TANDAPA.
L
Lala:
Safà an’ohatsy ampiasà amy Soratsy Masy ao, mba hivolana raha fa fatao na fandaisam-bata tean’i Jehovah na tsy teany. Nivolany hoe nanaraky “Ty Lala” mpanori-dia an’i Jesosy Kristy rey, satria hita tamy fiainan-drozy fa nino an’i Jesosy Kristy rozy, sady nanahaky ty modely nameany.—As 19:9.
Lavaky fanamboara divay:
Vatosokay nasia lavaky bevata roe raha io matetiky. Natao anabonabo ty raiky, le nisy kanaly kelikely nampifandramby an-drozy roe. Nipotsepotsehy tamy lavaky anabo iny ao voaloboky rey, le nivary tamy lavaky ambany iny any ty ranony. Ivolana ty didim-pitsarà-Ndranahary koa safà io.—Is 5:2; Ap 19:15.
Lavaky mangoakoaky:
Baka amy safà grika hoe abyssôs, le midika hoe “farani-ze laliky” na “tsy hay refesy, tsy misy fetrany.” Ivolana pilasy an’ohatsy raha io amy Soratsy Grika Kristiana ao, le tsy afaky manao na ino na ino sasy ze lasa any, fa sahala hoe gadra. Ivolana ty lolo koa safà io, fe tsy zay avao.—Lk 8:31; Ro 10:7; Ap 20:3.
Lolo:
Lafa tsy sora-baventy ty fanombohany, le manondro lolon’olo kiraidraiky safà io. Fa lafa sora-baventy ty fanombohany, le manondro pilasy an’ohatsy misy ty maty raha io, sady mifanandrify amy safà hebreo hoe “Sheôl” noho ty safà grika hoe “Haides.” Mivola ty Baiboly fa tsy afaky manao ndre ino ndre ino sady tsy mahay ndre ino ndre ino ty olo lasa any.—Ge 47:30; Mpto 9:10; Mt 27:61; As 2:31.
P
Proselyta:
S
Sekta:
Olo maromaro manaraky foto-pinoa raiky na manaraky olo noho mana ty raha inoan-drozy manoka. “Sekta” ty nivolana ty fizarà roe bevata tamy Fivavaha Jiosy ao, zany hoe ty Fariseo noho ty Sadoseo. Nikaihin’olo tsy Kristiana hoe “sekta” na “sektan’ny Nazareanina” koa ty Fivavaha Kristiana. Vasa nieritseritsy rozy hoe nisaraky tamy Fivavaha Jiosy fivavaha io. Lasa nisy nananga sekta tamy fiangona eo tafara atoy. Miresaky mikasiky ty “sektan’i Nikoleo”, ohatsy, ty Apokalypsy.—As 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Ap 2:6; 2Pe 2:1.
Sirtisy:
Pilasy roe bevata misy riaky fe marivo. Amy sisin’ny riakin’i Tonizia noho Libya, an’Afrika avaratsy any raha io henanizao. Natahoran’ny mpiasan’ny sambo taloha rey raha io, satria nisy dongom-pasy nakisakisakin’ny loziky avao ty teo ka natahora hikai-doza.—As 27:17.
Stôika:
Filozofy grika maromaro nino hoe ho sambatsy ty olo laha miezaky hahay soa ty lalàna mifehy ty natiora, le miay mifanaraky amy raha zay. Tsy mahatiaro mijaly na falifaly zao hoe ty olo raiky tena hendry.—As 17:18.
T
Tandapa:
Lahilahy nitendrè hanao andraikitsy samby hafa tamy lapan’ny mpanjaka ao. Nisy, ohatsy, voatendry hanompo na hikarakara ty valin’ny mpanjaka na ty valimasainy, tamy lapa ao. Nivosiry ty sisany amin-drozy le nikaihy hoe “ionòka.” Safà io ro nampiasà mba hivolana olo ‘mifily tsy hanambaly mba hahafahan-drozy hahavita raha maro ho an’ny Fanjakà iny’, na hoe mitanjaky ty ainy mba ho afaky hifantoky marerè amy fanompoa a Ndranahary.—Mt 19:12, f.a.p.; Es 2:15; As 8:27.
Tartara:
Prizon an’ohatsy ty atao hoe Tartara, amy Soratsy Grika Kristiana ao, le najetsy ze anjely lasa any. Anjely tsy nanoriky safà tamy andron’i Noa rey ro nalefa any. Misy an’ny matoanteny hoe tartaròÔ (“atoraky amy Tartara ao”) ty amy 2 Petera 2:4 ao. Fe tsy midika raha zay hoe natoraky amy Tartara resahin’ny tapasirin’ny mpanompo sampy (zany hoe prizon ambany tany any noho pilasy maìky biby misy an’ny ndranahary ambany kokoa rey) “anjely nanota rey.” Fa midika raha zay hoe najetsi-Ndranahary rozy, ka niroasiny baka an-danitsy any sady tsy nameany tombontsoa sasy. Lasa maìky tanteraky ty sain-drozy, ka tsy mahatakatsy ty raha tea-Ndranahary hatao rozy. Maìky koa ty hoavin-drozy, satria miresaky ty Soratsy Masy fa haripaky mandrakizay rozy noho Satana Devoly mpitariky an-drozy. Safà ivolana fijetsea tanteraky mahazo an’ny anjely mpizizo rey zany ty hoe Tartara. Tsy mitovy amy “lavaky mangoakoaky” voaresaky amy Apokalypsy 20:1-3 ao iny raha io.
Tsifa, Antsiva:
Tsifan’ny biby natao kopy, na fasia menaky, na fasia ankra noho raha ahosotsy amy tarehy. Fe “antsiva” ty fikaiha ty raha maneno namboary tamy tsifa, na ty fitaova nitsofy lafa namory olo. (1Sa 16:1, 13; 1Mp 1:39; Ezk 9:2) Ivolana hery noho fandresea koa matetiky ty hoe “tsifa.”—De 33:17; Mi 4:13; Za 1:19; Lk 1:69.
Z
Zao tontolo zao:
Ty safà grika hoe kôsmôs kindraiky ro nadika hoe “zao tontolo zao.” Retoa iaby ty mety ho dikany: 1) Ty olo iaby, 2) ty raha mahaforo ty fiaraha-monina, na 3) ty olo tsy manompo a Ndranahary. (Jn 3:16; 17:5; 1Jn 2:15-17) “Zao tontolo zao” koa ty nandikà ty safà grika hoe aiôn, midika hoe “vanim-potoa.” Mety hidika koa raha io hoe “raha mampiavaky ty vanim-potoa raiky.”—Mt 24:3; Mr 4:19; Ro 12:2; 1Ko 10:11.