O le Matagofie o Nofoaga Faasaoina Faaleatunuu i Atumauga
TUSIA E LE SUI O LE ALA MAI! I FALANI
O VAI matuā iila ma manino o loo tafe tetele ai, o le gasē o lau o laau i le matagi, o le vanimonimo e aunoa ma ni ao e faamalumalu mai, o le malamalama o le la o loo āti mai i le va o laau. O nisi ia o uluai vaaiga ma mea na matou faalogoina e maofa ai, ae na matou mautinoa o nei mea ua na o ni amataga o se aso e tumu i mea mataina. O fea lea matou te iai? I le Nofoaga Faasaoina Faaleatunuu o Écrins, i Atumauga o le Dauphiné, i Falani.
I le mea e ulu atu ai i se tasi o nofoaga i Ailefroide, i le faatausiusiuga o le vaomatua, o loo iai ni faailoilo e faailoa mai ai nisi o gaoioiga e lē faatagaina ona fai i le nofoaga, e pei o le momoe ai i ni fale ie, po o le tafu ai o se afi. Sa talosagaina i matou ina ia matou foi ma ave i le fale so o se otaota lava, ma sa matou matauina foi e lē faatagaina ni taifau, auā e masani lava ona faamataʻuina po o le faavevesiina ai o meaola o loo ola ai iina.
Le Fuafuaga mo Ia Nofoaga
Ae o le ā tonu lava lenei mea o le nofoaga faasaoina faaleatunuu, ma o le ā le fuafuaga e fai ai? Na faavaeina i le 1872 le Nofoaga Faasaoina Faaleatunuu muamua lava, e taʻua o le Yellowstone, i le setete o Wyoming i le Iunaite Setete. Talu mai lena taimi, ua tele isi nofoaga ua tatalaina i konitineta uma. I Falani, tusa e fitu nofoaga faasaoina faaleatunuu o loo iai, o le tolu o nei nofoaga e i le tuasivi o atumauga, ma e alu atu lava mai Falani e oo i Oseteria. O le uluai nofoaga faasaoina faaleatunuu i Europa na faatuina i le 1914 i le setete o Graubünden (Grisons), i Suisilani. Ona sosoo ai lea, ma le tatalaina o le Nofoaga Faasaoina Faaleatunuu o Gran Paradiso, i Italia, i le 1922. O isi nofoaga faasaoina faaleatunuu i le tuasivi o ia atumauga e aofia ai ia Berchtesgaden, i Siamani; o Hohe Tauern, i Oseteria; o Stelvio, i Italia; ma Triglav, i Slovenia. O le uluai nofoaga faasaoina faaleatunuu i Falani o Vanoise, na faatuina i le 1963.
O le fuafuaga autū lava o nofoaga faasaoina faaleatunuu o le puipuia lea o ola faalenatura o manu atoa ma laau. E ao foi ona matauina e faapea e tele isi nofoaga o loo iai e aunoa ma ni tulaga o puipuiga faalemalo ae e mo le fuafuaga lava lea e tasi. E aofia ai le Nofoaga o Vercors, i Falani, ma le Nofoaga o Karwendel, i Oseteria. Peitai, o nofoaga faasaoina faaleatunuu e iai le tulafono faapitoa lea e avatu ai nisi vaega o le pule i o latou leoleo. Ua faatagaina i latou e faasala i tagata o ē lē usitaia tulafono o le nofoaga. Mo se faaaoaoga, o le avatuina o se taifau i se nofoaga faasaoina i Suisilani e ono faasalaina ai i le 500 tupe Suisilani (350 tālā Amerika).
E lē taumatea e ono manatu nisi i lenei faiga faapea ua soonafai. Peitai e iai mafuaaga i nisi taimi e ala ai ona fai nisi o faasasaaga ma ni faasalaga. Mo se faataitaiga, i se tasi mea na tupu a o matou iai i le Nofoaga Faasaoina Faaleatunuu o Mercantour, i Atumauga o le Maritime i saute sasaʻe o Falani, na matou tau mai ai i se tamaʻi ʻaila. E foliga mai ua tuua toatasi na o ia ma ua matuā leai lava se mea na te mafai ona fai. Peitai, matou te lei fetagofi i ai, ona sa matou manatu neʻi avea lo matou nanamu ma mafuaaga e lē toe sau ai i ai lona tinā. Ae seʻi tau la ina tomānatu pe ana faapea sa iai sa matou taifau! O le a matuā gatete lava le ʻaila, ae maise lava pe a amata ona ōu le taifau.
Po o lona uiga ea o lenei mea o leoleo o le nofoaga e leai lava se isi a latou mea e fai ae na o le leoleoina o le nofoaga? Leai, e iai isi a latou galuega e fai. O se tasi o leoleo sa matou feiloai i le Nofoaga o Mercantour sa ia faasino i matou i le auala na seʻi faatoʻā ui atu ai lava se lafu ʻaila, o loo iloga pea le mea sa ui atu ai i le kiona. Sa ia faasino mai le auala sa iloga ai pea tulagavae o ia manu. Sa fesoasoani mai lenei mea matou te talisapaia ai e faapea e faaopoopo atu i le puipuia lelei o laau ma meaola i le nofoaga, o le galuega a leoleo o le logologo ma aʻoaʻo atu.
Ituaiga Meaola Eseese e Maofa Ai
I le faasolo atu i luma i le mea o loo matou ui atu ai, e iloa mamao atu autafa o mauga, o loo taaalo fiafia ai ʻaila, i laufanua o loo toʻa ai le kiona. Sa matou iloa atu foi ia marmots (manu tai pei ni isumu ae lapopoʻa atu) e lua o loo taaalo mai i le malifa i o matou luma atu. O nisi o nei marmots e matuā lalata lava, e faalatalata mai i tagata tafafao, ma le faamoemoe e maua ai se meaʻai.
E tataa ai foi ma lafu ʻoti (ibex) i nisi nofoaga i atumauga. E sili atu ai ona tele ia lafu ʻoti i le Nofoaga o Gran Paradiso, i Italia. Sa faagaeetia i matou ina ua matou iloa o loo iai nisi i Mercantour. O le nofoaga lenei i le itu i saute o le atumauga e tele ai manu tataa. E tataa faasoloatoa ai le ituaiga o mamoe ʻaivao (mouflons), faapena foi ma luko e lei leva foi ona toe aliali mai. Peitai, e lē tatau ona faapopolegia ai tagata asiasi atu, auā e seāseā latalata mai luko i le mea e ui atu ai tagata ae latou te faamamao ese mai tagata. I le taimi ua teʻa sa masani ona tataa faasoloatoa urosa i Atumauga i Suisilani, ae o le urosa mulimuli lava sa iai iina na fasimatea i le 1904. I Europa i Sisifo o loo maua ai i le taimi nei ia urosa eena i le Pyrenees, i le tuaoi o Falani ma Sepania; ma Atumauga o Cantabrian, i Sepania i mātū; ma le Nofoaga Faasaoina Faaleatunuu o Abruzzi, i le ogatotonu o Italia. I le isi itu, e mafai ona e faalogoina i nisi taimi le ʻeʻē malosi o se ʻaila poa mūmū i le mea o loo tele ai, i le Nofoaga Faasaoina Faaleatunuu i Suisilani.
E ese mai i meaola lapopoa, e iai foi ma le anoano o meaola laiti lea e matuā fiafia i ai tagata asiasi atu, e pei o ermines ia ma lapiti ua liu papaʻe i aso mālūlū, faapena foi ma alope, marmots atoa ma squirrels. E faaopoopo atu i lena, e anoanoai le mau iniseti, e aofia ai ma pepe lele matagofie atoa ma loi e gaoioi i taimi uma, o loo mau ai iina. O i latou e fiafia i manulele e mautinoa lava le faafiafiaina ai o i latou iina. E te ono vaai foi i se aeto o lele maualuga i ou luga aʻe, e faapena i le Nofoaga Faasaoina Faaleatunuu i Suisilani ia ma nofoaga e pei o Vanoise ma Mercantour, e iai foi ma oreva po o lammergeier. O se mea masani foi le faalogoina o le leo o le woodpecker a o ia ʻatiina pogati o laau e saili ni iniseti. E toatele e tuufesili pe faapefea i nei manu o loo nonofo i mauga ona sao mai le mālūlū o ia Atumauga. Ua masani lelei nei meaola i lena siomaga, e ui lava e iai tulaga faigata e tulai mai e faapogaia ai le mamate o manu mamaʻi ma manu ua matutua.
O Laau o Atumauga
E oo lava i laau e puipuia lelei i nei nofoaga. O lea la, e lē faatagaina ona tau se fugalaau, e aofia ai ma lili lanumoli mananaia, ia o loo ola i autafa o le auala o loo matou ui atu ai. Atonu e te tau mānatu pe aisea ua faasa ai. O nisi laau totō—e pei o le edelweiss taʻutaʻua, o le anemone o atumauga, o le rosa o atumauga, o le mountain bluet, ma isi ituaiga fugalaau o le gentian—e tau lē maua, ma e tāua ona puipuia i latou ina ia mautinoa lo latou faasaoina. E matuā faafiafiaina lava i le tele o ituaiga o fugalaau.
O loo mafai foi ona iloa atu le matagofie faalenatura i laau o loo iai i le nofoaga. I le tau e afu ai mea, e matuā matagofie le togavao i le felanulanuai o ituaiga eseese o paina. I le isi itu, o le arolla po o le paina Suisilani e aliali mai o loo ia faafetaiaia āuga o le taumālūlū, e ala lea i le maua ai pea o meaʻai mo le ituaiga manulele e taʻua o le nutcracker. E laʻu atu e manulele ia fatu o le paina lea e fai ma a latou meaʻai ma tanumia ona faaaogā mulimuli lea. I le faia faapea, ua fesoasoani i le faasalalauina atu o le laau o le paina i nofoaga e lei oo muamua atu i ai. E aunoa ma se faaletonu, e matou te ono faaalu se aso atoa lava e matauina ai le matagofie o loo siomia ai i matou. Ae ona e manaomia ona matou taunuu i le fale i luga o le mauga e ao la ona faaauau la matou savaliga.
Sa faaauau pea la matou savaliga ma e lei umi ae matou taunuu loa i le vaega sili ona faigata. E foliga sa faatalitali mai ʻaila ia i matou i le togavao, ma sa mafai ona puʻe ni a matou ata. Peitai, a o matou latalata atu, sa sosola ese nei meaola mananaia, e foliga sa fefefe ina ua matou latalata atu. Sa matou tomānatu i le folafolaga matagofie a le Atua o loo tusia i le Isaia 11:6-9: “E nofo faatasi le luko ma le tamai mamoe, e taoto foi le nameri faatasi ma le tamai ʻoti; e faatasi foi le tamai povi ma le leona taanoa atoa ma le manu peti, e taʻitaʻiina foi i latou e le tama itiiti. E aai faatasi le povi fafine ma le urosa, e taooto faatasi a laua tama . . . Latou te le faia se mea leaga, latou te le faaumatia foi se mea i loʻu mauga paia uma.” Tatou te olioli i le iloa e faapea e lē o toe mamao ona avea lea o le lalolagi atoa ma nofoaga e pei o se parataiso, lea o le a mafai ona ola faatasi ai le tagata ma manu e aunoa ma le fefe.
[Ata i le itulau 13]
Se ʻaila o ola fiafia i Atumauga o Falani
[Ata i le itulau 14]
O se marmot mataalia i le Nofoaga Faasaoina Faaleatunuu o Vanoise, i Falani
[Ata i le itulau 14]
O se aeto i le Nofoaga Faasaoina Faaleatunuu o Mercantor i Falani
[Ata i le itulau 15]
O se ʻaila o loo aʻe i Atumauga i Falani
[Ata i le itulau 15]
O se tamaʻi ʻaila
[Ata i le itulau 16]
O rosa o atumauga
[Ata i le itulau 16]
Wild artichoke
[Ata i le itulau 16]
Ancolie des Alpes
[Ata i le itulau 16]
ʻOti o le vao
[Ata i le itulau 17]
Lili lanumoli
[Ata i le itulau 17]
Turk’s-cap lily
[Ata i le itulau 17]
Panicaut des Alpes
[Ata i le itulau 17]
Marmot