Mai Galuega Mamafa a Tamaiti
“O tamaiti ua faafaigaluegaina nei, ua faaaogāina i latou e gaosia ma totōina oloa tau le tamaoaiga na i lo le avea ma lumanaʻi o le sosaiete o le fanau a tagata.”—Chira Hongladarom, faatonu o le Human Resources Institute, i Taialani.
O LE isi taimi e te faatauina ai se pepe meataalo mo lou afafine, ia manatua atonu na faia e tamaʻi tamaiti i Asia i Saute i Sasaʻe. O le isi taimi e kiki ai e lou atalii se polo soka, ia manatu i le mea moni atonu na suʻiina e se teine e tolu tausaga le matua, o ia faatasi ai ma lona tinā ma ona uso e toʻafā, ua latou mauaina se totogi e 75 sene Amerika i le aso. O le isi taimi e te faatauina ai se kapeta, ia manatunatu ifo atonu na lalagaina e tamatamaʻilima fai mea vavave o tamaiti e taʻiono tausaga le matutua o ē e tele itula o le aso e faigaluega ai i lea aso ma lea aso i lalo o tulaga faalētonu.
O le ā le mamao ua salalau atu nei i ai le faafaigaluegaina o tamaiti? O le ā le aafiaga i tamaiti? O le ā e mafai ona faia ina ia foʻia ai lea tulaga?
Le Telē o le Faafitauli
E tusa o faamatalaga mai le Faalapotopotoga o Galuega Faava-o-malo (International Labor Organization) (ILO), o le aofaʻiga o tamaiti e i le va o le 5 i le 14 tausaga le matutua ua faafaigaluegaina i atunuu tau atiaʻe ua manatu i ai pe ā ma le 250 miliona.a E iai le talitonuga e faapea o le 61 pasene o i latou ia o loo iai i Asia, 32 pasene i Aferika, ma le 7 pasene i Amerika Latina. O le faafaigaluegaina o tamaiti o loo faapea foʻi ona maua i atunuu mauʻoa.
I Europa i le itu i saute, e tele se aofaʻiga o tamaiti ua faafaigaluegaina totogi, ae maise lava i galuega faavaitaimi, e pei o faatoʻaga, ma i falefaigaluega lāiti. E leʻi leva tele atu, ua faatupulaʻia ai le toʻatele o tamaiti e faafaigaluegaina i atunuu Tutotonu ma atunuu i Sasaʻe o Europa ina ua suia mai le Faa-Komunisi i le maketi saʻoloto. I le Iunaite Setete, o le numera faamaonia o tamaiti ua faafaigaluegaina e 5.5 miliona, ae lē o aofia ai le toʻatele o tamaiti e itiiti ifo i le taʻi 12 tausaga o loo faafaigaluegaina e lē tusa ai ma le tulafono i tamaʻi falefaigaluega e matuā lamatia tulaga po o tamaiti o galulue faavaitaimi ma tamaiti mai atunuu ese o loo faimalaga solo ina ia faigaluega i faatoʻaga tetelē. Ua faapefea ona avea lenei faitau miliona o tamaiti o se vaega o le aufaigaluega?
Māfuaaga o le Faafaigaluegaina o Tamaiti
Faataumaʻoia e le mativa. “O le malosi tele o loo uunaʻia tamaiti i le faia o galuega e lamatia ma matuā gapelu ai o le faataumaʻoia e le mativa,” o le tala mai lea a le State of the World’s Children 1997. “I aiga matitiva, o le sao laititi o si tamaʻi totogi o se tamaitiiti po o le fesoasoani i le aiga ina ia maua e mātua le avanoa e faigaluega ai o se vala lea e iloa ai le eseesega i le va o le fia taumafa ma le mauaina o ni nai mea.” O mātua o tamaiti ua faafaigaluegaina e masani ona avea o ni mātua e lē faigaluega pe leai ni galuega tumau. O loo matuā manaʻomia lava e mātua se ālātupe e mautū. Aisea la ua avatu ai le galuega i a latou fanau ae lē avatua i mātua? Talu ai e mafai ona faalaiti le totogi o tamaiti. Ona o tamaiti e faigofie ona vaavaaia ma faatonutonuina—e toʻatele o le a latou faia so o se mea e fai atu e fai, e seāseā latou faatautee atu i le pule. Talu ai e lē masani ona faamaopoopoina e tamaiti se tetee faasaga i tulaga sauā. Ma e lē taui ma sui atu tamaiti pe a sauāina i latou faaletino.
Leai se Aʻoaʻoga. O Sudhir o se tamaitiiti e 11 tausaga mai Initia, o se tasi mai le faitau miliona o tamaiti ua tuu le aʻoga ae faigaluega. Aisea? Ua tali mai o ia faapea: “I le aʻoga, e lē lelei le auala e aʻoaʻo mai ai faiaʻoga. Pe a matou fai atu i faiaʻoga e aʻoaʻo mai ia i matou le alafapeta, e latou te tafasia i matou. Latou te momoe i vasega. . . . Pe afai matou te lē malamalama, latou te lē aʻoaʻoina mai i matou.” Pagā le saʻo o le faamatalaga a Sudhir e faatatau i tulaga o aʻoga. I atunuu tau atiaʻe, o le faaitiitia o tupe faaalu mo le lelei o le lautele ua avea ma mea ua telē ai se āfaina o aʻoaʻoga. O se suʻesuʻega na faia e Malo Aufaatasi i le 1994 i atunuu e 14 e aupito sili ona matitiva o le lalolagi ua faailoa mai ai nisi o mea moni e mātauina ai. Mo se faaaʻoaʻoga, o le ʻafa o ia atunuu, o potu aʻoga mo le vasega muamua e iai ni nofoa mo na o le toʻafā tamaiti mai le toʻasefulu tamaiti o le vasega. O le ʻafa o tamaiti aʻoga e leai ni tusi aʻoga, ma o le ʻafa o potu aʻoga e leai ni laupapa aʻoga. E lē faateʻia ai la, o le toʻatele o tamaiti e ō atu i aʻoga faapena ua iʻu ina ō e faigaluega.
Faamoemoega faaleaganuu. O galuega e tele ona lamatiaga ma sili ona mamafa, o galuega ia e tele ina tuu atu i se vaega o tagata e toʻalaiti e ese lo latou ituaiga, le vaega faatauvaa, o ē faalēlelei o latou tulaga, ma ē matitiva. Ua mātauina e le Faalapotopotoga o Faaputugātupe a Malo Aufaatasi mo Tamaiti (United Nations Children’s Fund) e faatatau i se atunuu mai Asia e faapea, “o le vaaiga o loo iai e faapea ua faananau mai nisi tagata ina ia pule ma ia galulue i o latou mafaufau a o isi, o le toʻatele lava, ua faananau mai ina ia galulue e faaaogā ai o latou tino.” E tai faapena foʻi manatu o atunuu i Sisifo. O le ituaiga o tagata o loo taatele, latou te lē mananaʻo e faia e a latou fanau galuega e lamatia, ae leai ma so latou popole pe afai e faia e tagata talavou mai se isi lanu, ituaiga, po o ē faatauvaa lo latou tamaoaiga ia ituaiga o galuega. Mo se faaaʻoaʻoga, i Europa i mātū, o tamaiti o faafaigaluegaina e tele lava o tamaiti Take po o tamaiti Aferika; i le Iunaite Setete, atonu o tamaiti mai Asia po o tamaiti mai Amerika Latina. O le faafaigaluegaina o tamaiti ua faatuputeleina e se sosaiete i ona po nei ua pupū atu i le faamalieina o manaʻoga o ē faatauina oloa. Ua maualuga tele le manaʻo mo oloa taugofie. E toʻalaiti lava tagata e popole pe o faia nei oloa e le faitau miliona o tamaiti e lē o mailoa ae o loo faataumaʻoia i latou.
Ituaiga o le Faafaigaluegaina o Tamaiti
O ā vala o le faafaigaluegaina o tamaiti? O le tele lava, o galuega e faia e tamaiti o galuega i le aiga. O tagata faigaluega na ua taʻua faapea o “tamaiti ua sili ona lē amanaʻiaina e le lalolagi.” O galuega i le aiga e lē manaʻomia ona lamatia ai, ae masani ona faapea. O tamaiti e faafaigaluega i le aiga e tele ina leaga totogi—po o le lē totogia lava. E faavasega e o latou matai tuutuuga ma tulaga o a latou galuega e faavae i manatu e oso aʻe faafuaseʻi. E leai se alofa e faaalia atu ia i latou, lē aʻoʻoga, leai ni taaloga e faafiafiaina ai, ma leai ni faatasitasiga ma le lautele. E faigofie foʻi ona faaleagaina i latou i le tino ma faiga faaleituaiga.
O isi tamaiti ua oo i ia tulaga ona ua faamalosia ma faafaigaluega e totogi ai se aitalafu. I Asia i Saute, e faapena foʻi i isi nofoaga, o tamaiti e valu po o le iva tausaga le matutua ua masani ona foaʻi atu e o latou mātua i ē ana falegaosimea po o latou sui e faafesuiaʻi ma ni nōgatupe lāiti. O le auaunaga i le olaga atoa o tamaiti e lē tāitai mafai ona taulau i le faaitiitia ai o le aitalafu.
Ae faapefea le faataumaʻoia o tamaiti i faiga faaleituaiga faapisinisi? E iai se taumatega e faapea i tausaga taʻitasi, pe ā ma le tasi le miliona teineiti i le lalolagi aoao ua maileia atu i faafetauaʻiga i faiga faaleituaiga. E masani foʻi ona faataumaʻoia tama i faiga faaleituaiga. O le faaleagaina faaletino ma tau faalogona e māfua mai lenei ituaiga faileagaina—e faapena foʻi ona aofia ai ma le pisia i le HIV—ua avea ai lea faafaigaluegaina o tamaiti ma ituaiga o galuega e matuā sili ona lamatia. “E tutusa lava lo matou tulaga i sosaiete o tagata ma i latou o ʻaisi solo,” o le tala lea a se teineitiiti talitane e sefululima tausaga mai Senegal. “E leai se tasi na te fia iloaina i matou pe vaaia faatasi ma i matou.”b
E maualuga se pasene o le faafaigaluegaina o tamaiti o loo faataumaʻoia i galuega i falegaosimea ma faatoʻaga. O tamaiti faapena o loo pologa i le ʻeliina o ʻoa mai le eleele, i vaega o loo manatu i ai e matuā lamatia ai tagata matutua. E toʻatele ua faamaʻia ai i le fatafata vaivai, gaʻe, ma le sela. O tamaiti o faafaigaluegaina i faatoʻaga e lē puipuia lelei i latou mai vailaau e faamamate ai iniseti, ū e gata, ma ū e iniseti. O isi ua mumutu po ua faaleaogāina ni vaega o o latou tino a o salaina le tolo i sapelu. E faitau miliona isi tamaiti ua avea magāala ma nofoaga o a latou galuega. Fai ma faataʻitaʻiga se teineitiiti e igoa ia Shireen e 10 tausaga le matua, o lē e ola i mea e maua mai lapisi. E leʻi alu lava o ia i se aʻoga, ae ua iloa lelei e ia le tāua o le ola fuafua tatau. Pe afai na te faatauina atu ni pepa ua lē aogā ma ni tagapepa iila e maua ai le 30 i le 50 sene, ona mafai lea ona faatau sana meaʻai mo le aoauli. Pe afai e itiiti ifo lana tupe e maua, e lē ʻai o ia. O tamaiti e feoaʻi i magāala, e tele lava o loo sosola ese mai ni faiga sauā po ua tuulafoaʻia foʻi e aiga, e oo atili i ai faiga leaga ma le faataumaʻoia i magāala. Ua faapea mai Josie o se teineitiiti e sefulu ona tausaga o lē e faatauina atu ni lole i auala i se aai i Asia: “O aso taʻitasi ou te tatalo ai ina ia aua neʻi ma fetaiaʻi ma se tagata leaga o le a na faia se mea leaga ia te aʻu.”
Faaleagaina le Olaga Faatamaitiiti
O iʻuga o na ituaiga faafaigaluegaina o tamaiti, e faitau sefulu miliona tamaiti o loo oo i ai ni lamatiaga mataʻutia. O nei lamatiaga e mai i ituaiga o galuega o faia pe mai nofoaga e lamatia tulaga o loo faia ai galuega. O tamaiti ma tagata talavou o faigaluega e tele ina oo i ai ni faalavelave faafuaseʻi matuiā i galuega na i lo ē matutua. E māfua ona e ese le tino o le tamaitiiti mai le tagata matua. O lona ivitū po o lona ivi suilapalapa e faigofie tele ona faaleagaina i le mamafa o galuega. E lē gata i lea, e sili atu ona mafatia tamaiti na i lo tagata matutua pe a latou fetaiaʻi ma vailaau mataʻutia po o aveuila (radiation). E faaopoopo atu i ai, ona e lē talafeagai lo latou malosi, e lē mafai ai e tamaiti ona latou faia ni galuega mamafa ma onosaʻia ni itula se tele, ae ua masani ona tuu atu i ai na ituaiga o galuega. E masani ona lē iloa e i latou ia lamatiaga, e faapena foʻi ona lē tele so latou iloa i faaeteetega e ao ona latou ūia.
E mataʻutia āuga o le faafaigaluegaina o tamaiti i le itu tau le mafaufau, faalogona, ma le tuputupu aʻe faaleatamai o i latou ia o aafia ai. O tamaiti faapena latou te lē o mauaina le alofa. E masani lava ona sasaina, faatigā, faasala e ala i le lē avea i ai o ni meaʻai, ma faataugāina i faiga faaleituaiga. E tusa ai ma se tasi suʻesuʻega, e toetoe lava o le ʻafa o le 250 miliona tamaiti ua faafaigaluegaina o tamaiti ia na leʻi faaiʻuina aʻoga. E faaopoopo atu i ai, ua mātauina faapea e mafai ona āfaina le tomai o tamaiti e aʻoaʻoina ai ia ua faafaigaluegaina mo le tele o itula.
I le ā le uiga o nei mea uma? O le toʻatele o tamaiti ua faafaigaluegaina ua faamalaiaina i le mativa i le olaga atoa, i puapuaga, i maʻi, lē iloa faitau ma tusitusi, ma leai ma se sologa lelei i le soifuaga lautele. Pe e pei ona faaupuina e se fainusipepa o Robin Wright, “e ui lava ua agaʻi i luma le fanau a tagata i le faasaienisi ma le faatekinisi, ae ua fuaina mai e le fanau a tagata le faitau o tamaiti ua leai so latou faamoemoe i se olaga sologa lelei i le faaiʻuga o le senituri lona 20, ma e laitiiti foʻi so latou faamoemoe latou te taʻitaʻia le lalolagi i le senituri lona 21.” O nei manatu e faapopoleina ai, ua lāgā ai fesili nei: E tatau faapefea ona feagai ai ma tamaiti? Pe iai ea ni vaifofō o iloa atu i le faafitauli o le faafaigaluega o tamaiti i tulaga faataumaʻoia?
[Faaopoopoga i lalo]
a O le tulaga masani, ua faamautūina e le ILO le lē itiiti ifo i le 15 tausaga le matua e faataga ai tamaiti e faigaluega—pe afai e lē itiiti ifo i le 15 tausaga le matua faatulafonoina e faauma ai a latou aʻoga. Ua fai lenei ma fua ua tele ina faaaogāina e iloa ai le toʻatele o tamaiti o loo faafaigaluegaina nei i le lalolagi.
b Mo nisi faamatalaga e faatatau i le faataumaʻoia faaleituaiga o tamaiti, tagaʻi i le Ala Mai! o Iulai-Setema, 1997 itulau 27-31.
[Pusa i le itulau 5]
O le ā le Faafaigaluegaina o Tamaiti?
O LE toʻatele o tamaiti o loo iai i sosaiete o tagata e iai lava se taimi latou te faigaluega ai. O ituaiga o galuega o loo latou faia e eseese i sosaiete o tagata ma e tusa ai foʻi ma faagasologa o le taimi. E mafai ona avea galuega ma se vaega tāua o le aʻoaʻoina o tamaiti ma auala e faaoo atu ai tomai e sili ona aogā mai mātua i fanau. I nisi atunuu, e masani ona faaaafia tamaiti i ni polokalame faalegaluega ma ni auaunaga laiti, ma faasolo atu ai ina avea ma ē faigaluega tumau mulimuli ane ai i o latou olaga. I isi atunuu, e faigaluega ai tupulaga talavou mo ni nai itula i le vaiaso ina ia maua ai ni tupe faaleoleo mo i latou lava. Ua taofi le Faalapotopotoga o Faaputugātupe a Malo Aufaatasi mo Tamaiti e faapea: “E aogā galuega faapena, e siitia pe faaleleia ai le tuputupu aʻe faaletino, faalemafaufau, faaleagaga, amio po o le vafealoaʻi ma le lautele e aunoa ma le faalavelavea ai o aʻoaʻoga, faafiafiaga ma mālōlōga.”
I le isi itu, o le faafaigaluegaina o tamaiti, e faatatau atu i tamaiti e tele itula e faigaluega ai mo ni totogi laiti, e masani lava i lalo o tulaga e faaleagaina ai lo latou soifua mālōlōina. O lenei ituaiga galuega “e manino lava e faatamaʻia pe faataumaʻoia ai,” o le faaopoopo mai lea a le State of the World’s Children 1997. “E leai se tasi e mafai ona finau mai i le lautele e faapea e iai tulaga e talia ai le faataumaʻoia o tamaiti e fai ma talitane. E mafai foʻi ona faapena le tulaga ‘o le faafaigaluegaina o tamaiti e totogi ai se aitalafu,’ o le faaupuga e faaaogāina tele i le faapologaina o tamaiti ina ia totogi ai aitalafu na faia e o latou mātua po o mātua o o latou mātua. E faatatau atu foʻi lenei tulaga i falegaosimea ua lauiloa e faamataʻuina ai le soifua mālōlōina ma lamatia ai le saogalemu o loo latou aumaia . . . O galuega e lamatia ai le saogalemu e matuā lē fetaui mo tamaiti uma lava.”
[Pusa/Ata i le itulau 8, 9]
“E Tele Pea Nisi Mea e Ao Ona Faia”
O LOO taulamua le Faalapotopotoga o Galuega Faava-o-Malo (International Labor Organization) (ILO) i taumafaiga ina ia aveesea ai faiga e sili ona leaga o le faafaigaluegaina o tamaiti. O loo tauanauina e le ILO faigā mālō ina ia pāsia tulafono e faasā ai le faafaigaluegaina o tamaiti e i lalo ifo o le 15 tausaga. Ua uunaʻia foʻi e le ILO le faia o ni feagaiga fou e faasā ai ona faafaigaluega tamaiti e i lalo ifo o le 12 tausaga ma tapu ai ituaiga o faataumaʻoiga e sili ona mataʻutia. Ina ia iloa atili le taulau manuia o na taumafaiga, na faatalanoa ai e le Ala Mai! ia Sonia Rosen, le faatonu o le International Child Labor Program, i le Matagaluega o Leipa i le Iunaite Setete. E galue vavalalata o ia ma polokalame eseese a le ILO. O se vaega lenei mai lena talanoaga.
F.: O le ā le auala e sili ona aogā e tetee atu ai i le faafaigaluegaina o tamaiti?
T.: E leai se tali maumaututū e tasi o ia i matou. Peitaʻi, i se fua faava-o-malo, o mataupu ua tatou talanoaina o ni mataupu autū, e patino atu lava i le, ia lava le faamalosia o tulafono faatasi ai ma ni aʻoaʻoga faavae i le lalolagi āoāo, e sili atu pe a faamalosia mo tagata uma ma ia lē totogia. E mautinoa, e tāua foʻi le lava lelei o galuega mo mātua.
F.: Po o faafiafiaina oe i le faaleleia ua uma ona faia e tetee atu ai i le faafaigaluegaina o tamaiti?
T.: E lē tāitai mafai ona faamalieina aʻu. Matou te faapea atu pe toʻatasi se tamaitiiti e faafaigaluegaina i lalo o tulaga leaga, ia e pei lava ua toʻatele tamaiti o faia i ai. Ua tele ni faaleleiga ua matou faia e ala i polokalame a le ILO. Peitaʻi o loo tele pea nisi mea e ao ona faia.
F.: O faapefea ona tali atu atunuu uma faava-o-malo i taumafaiga ina ia tafiesea le faafaigaluegaina o tamaiti?
T.: Ua ou lē toe iloa tali le fesili lena. I itu eseese o le lalolagi o loo iai nei nisi o maliega faapea o le faafaigaluegaina o tamaiti o se mea e ao ona foʻia. I lenei taimi, ou te manatu o fesili moni nei: E faapefea, ma o le ā le vave e tatau ona foʻia ai lenei mataupu? O ā auala e sili ona lelei e mafai ona tatou faaaogāina e foʻia ai nisi ituaiga iloga o le faafaigaluegaina o tamaiti? Ou te manatu o lo tatou luʻi moni lava lena.
F.: O le ā e mafai ona faatalitalia e tamaiti o faafaigaluegaina i le lumanaʻi?
T.: Ua toeitiiti nei ona toe taliu atu lea o atunuu uma o le lalolagi i Sineva i lenei tausaga ina ia faamautūina se feagaiga fou e faatatau i ituaiga e sili ona leaga o le faafaigaluegaina o tamaiti. O lena fono o loo tele se faamoemoega lelei o iai—i atunuu uma lava, faatasi ma faalapotopotoga a le aufaigaluega ma faalapotopotoga a ē pulea galuega. E faamoemoe, o le a faavae aʻe ai se faiga fou e taulaʻi atu i le tafiesea o ituaiga e sili ona leaga o le faafaigaluegaina o tamaiti.
E lē o le manatu lea o i tagata uma e pei o le vaaiga mautinoa o iai ia Sonia Rosen. E faatautee i ai le taofi o Charles MacCormack, le peresitene o le faalapotopotoga o le Laveaʻi i Tamaiti (Save the Children). Ua ia faapea mai: “O finagalo faapolotiki ma le silafia e le lautele e lē o iai iinā ina ia faataunuuina ai.” Aisea? Ua faapea mai le faalapotopotoga o Faaputugātupe a Malo Aufaatasi mo Tamaiti (United Nations Children’s Fund): “O le faafaigaluegaina o tamaiti e masani lava ona avea ma mataupu lavelave. E iai ni taaʻiga malolosi o loo faatumauina ai, e aofia ai le toʻatele o ē ana galuega, o vaega o tagata o loo mauaina aogā mai lenei tulaga, ma ē atamamai i mataupu tau tamaoaiga ua manatu faapea, e tatau ona faaauau pea le saʻolotoga e faatau atu ai oloa e aunoa ma ni tapulaa e tusa lava po o ā aafiaga, ma aganuu o loo talitonu faapea ua toesea uma aiā tatau a nisi tamaiti ona e tupuga mai se ituaiga po o se vasega patino.”
[Ata]
Sonia Rosen
[Ata i le itulau 5]
O le talaaga faanoanoa o le faafaigaluegaina o tamaiti e aofia ai le ʻeliina o ʻoa mai le eleele ma falegaosi vavae
[Ē Ana le Ata]
U.S. National Archives photos
[Ata i le itulau 7]
Sailia o ni mea e ola ai mai le lapisi
[Ata i le itulau 7]
Galuega mamafa i le aoaoina o fafie
[Ē Ana le Ata]
UN PHOTO 148046/J. P. Laffont - SYGMA
[Ata i le itulau 7]
Faafaigaluegaina i se falegaosi vavae
[Ē Ana le Ata]
CORBIS/Dean Conger
[Ata i le itulau 8]
Le tamaitiiti o loo faatauina atu oloa i magāala e masani ona faigaluega mo se totogi faatauvaa e oo atu i le ono sene i le aso
[Ē Ana le Ata]
UN PHOTO 148027/Jean Pierre Laffont
[Ata i le itulau 8]
Faigaluega mamafa i se fale faimeāfale
[Ē Ana le Ata]
UN PHOTO 148079/J. P. Laffont - SYGMA
[Ata i le itulau 9]
O loo tauivi i le suʻeina o se tupe e ola ai
[Ē Ana le Ata]
UN PHOTO 148048/J. P. Laffont - SYGMA