Aikupito Anamua—O le Uluai o Malo Malolosi o le Lalolagi

O AIKUPITO—o se laueleele anamua o āuga Farao faapea ma le Naila—sa o se tasi lea o atunuu o le lalolagi e sili ona maualuga lona atiina aʻe. O ana galuega taulima o loo teuteuina a i fale mataaga tetele. O loo taʻua i tusi aʻoga lona tala tuufaasolo. O ona maafaamanatu tetele e faatosina ai tagata maimoa. A e lē gata i lea, o le tele o mea tutupu i le Tusi Paia na tutupu ai i inā pe aafia ai foi lenei nuu. O Aikupito ma ona tagata o loo taʻua e sili atu i le faa-700 taimi i le Tusi Paia.

Peitai, o le ā se mea tonu o loo e iloa e uiga ia Aikupito anamua? O le aʻoaʻoina atili e uiga i ai, o le fesoasoani ia te oe e malamalama ai i le tele o mea o loo taʻua i le Tusi Paia.

I Aikupito, e tele mea na maua e tagata suesuʻe i le eleele e faamautinoaina ai faamaumauga a le Tusi Paia. Mo se faaʻoaʻoga, manatu i le faamatalaga e uiga ia Iosefa. O igoa, taʻu, le tulaga o Iosefa e avea o se pule i le fale, le tulaga na tuuina atu ia te ia e avea o se pule tulaga lua i le nuu ma o sē faasoasoa o meaʻai, o faiga o tanuga o maliu a Aikupito, ma e oo lava i le aveina e tagata fai falaoa o ato falaoa i luga o o latou ulu—o nei mea uma na maua sa tutusa ma tu ma aganuu Aikupito o na taimi.—Kenese, mataupu e 39:47; Kenese 50:1-3.

Le Laueleele ma Ona Tagata

E faalagolago Aikupito i le Naila. O le vanu tamaoaiga o lena vaitafe pe tusa e na o le 12 maila le lautele mai Aswan e oo i Kairo, e taatia atu agaʻi i matu e pei o se lipine tuaiti lanu mea mata e laasia atu ai le toafa matūtū o Aferika. I aso ua mavae, e aumaia ai e ona tafega i tausaga taitasi le tafe o palapala lafulemu lea na ala ai ona avea ma nofoaga o fefaatauaiga o meaʻai ma o se nofoaga o sulufaiga i taimi o oge. (Kenese 12:10) O laau o Kome sa tutupu i auvai o le Naila, sa faia ai le uluai pepa.

O le laueleele maulalo e lautele, i mea e maga ai le suavai o le Naila a o leʻi tafe atu i le sami lanumoana o le Metitirane, ua taʻua o Aikupito i Lalo. O i ina, e foliga mai na iai le “laueleele o Kosena,” le nuu sa nonofo ai tagata Isaraelu i le taimi umi sa latou nonofo aumau ai i Aikupito.—Kenese 47:27.

Le Lotu a Aikupito

Na talitonu tagata Aikupito anamua faapea o lo latou Farao o le atua. O lenei mea moni ua na faaopoopo atu se uiga i le fesili lē migao a Farao ia Mose: “O ai ea Ieova ou te faalogo ai i lana upu?” (Esoto 5:2) Sa iai foi le tele o isi atua o tagata Aikupito. O igoa o nisi o atu e 740 mai nei atua na iai i le lisi na maua i le tuugamau o Thutmose lll. Na tapuai tagata Aikupito i ni vaega o atua e taʻitolu, po o tiriniti, ma o le tasi e aupito sili ona taatele o i latou nei sa o ni atua se tolu o Osiris, Isis, ma Horus.

O le tele o atua lauiloa o Aikupito sa fausia mai e tino tagata a e ulu i manu. Na faaatagia e tagata Aikupto Horus i le ulu o le aeto ma Thoth i le ulu o se isi (manulele) po o se kofi. Sa manatu foi i pusi, o tanimo, kolokaila, o manuki lapopoa, ma le matalasi o ituaiga o manulele eseese o ni mea paia ona o o latou fesootaiga ma atua faapitoa. O le povi poʻa o Apis, sa manatu iai o se tino vaaaia o le atua o Osiris, na tuu i le malumalu i Memphis, ona faia lea o se sauniga maʻea lelei o lona oti ma na oo lava ina faia sona tino ma tuu i le mea e tuu ai tagata oti i lena malumalu. Sa asoa e tagata taʻutaʻua o Aikupito le aviivii uliuli e pei o se ula e avea o ni mea e puipuia ai, sa fai ma sui o le aviivii lea e maua mai i otatoa o povi—sa manatu i ai o le faaalia mai lea o le atua na foafoaina mea.

E ui lava ina sa umi ona nonofo ai i Aikuptio ma fesootaiga vavalalata ma tagata o lena nuu, a e sa o le tasi lava le Atua o tagata Isaraelu, o Ieova, ma sa tatau ona na o ia lava latou te auauna atu iai. Sa lapataia i latou ina ia aua neʻi o latou faia ni faatusa faalotu—po o se faatusa o le Atua lava ia, po o se manulelei, manu vaefa, se iʻa, po o so o se isi lava mea. O lo latou tapuai atu i se tamai povi auro i se taimi puupuu lava talu ona latou tuua Aikupito atonu o iʻuga o ni taaʻiga mai Aikupito.—Esoto 32:1-28; Teuteronome 4:15-20.

Talitonuga i le Lē Mafai ona Oti

Sa matua mauaa talitonuga o tagata Aikupito i le lē mafai ona oti. O lea, na saunia ai e pule o Aikupito ni tuugamau matuā saunia lelei, sa fola i mea manaomia o le olaga ma mea taugata, ma le faaamoemoe e maua ai le fiafia e faavavau i le ola pe a mavae le oti. O piramita o se faaʻoaʻoga aupito sili lea ona mataina o lenei mea.

O maa tāua auro, o lavalava, o meaafale, o le uaina, o meaʻai, o mea e gaosia i le ele, o pusa e gaosia i nifo elefane, e oo lava i nai fasi maa mafolafola e nuti ai vali e vali ai mata sa matuā faaeteete lava ona tuu i totonu o tuugamau o Aikupito. Sa talitonu iai faapea o nei mea uma e mafai ona faaogā i se ola i tala atu o le tuugamau. I aso ua mavae, sa fasiotia ai pologa ma tanu faatasi ma o latou matai, ina ia auauna ia i latou pe a mavae le oti. O se tuufaatasiga o apele lea e lauiloa o “Le Tusi o Ē ua Oti” sa mau i totonu o le faitau afe o pusa maliu o tagata Aikupito. Sa faamoemoe iai faapea o nei apele o le a fesoaosani i le tagata oti e foia le tele o tulaga matautia o le olaga i tala atu o le oti.

Maeu le ese o le vaaiga a tagata Isaraelu! Na latou iloa lava, e pei ona o taʻua mulimuli ane e le Tusi Paia faapea, “a o e ua oti, latou te le iloa se mea.” Ma afai e oti se tagata, “e faaumatia i lea lava aso ona manatunatu.”a O lo latou faamoemoe mo le ola i le lumanai sa tuu atu i le toetu.—Failauga 9:5, 10; Salamo 146:4; Iopu 14:13-15.

O Anafea na Ola ai Nisi?

Na iloa e tagata suʻesuʻe o Aikupito le 31 o “faasologa” o tupu o Aikupito ma tautala e uiga ile Malo Anamua (Faasologa 3-6), o le Malo Ogatotonu (Faasologa 11, 12) ma le Malo Fou. (Faasologa 18-20) A e o lenei auala o loo latou manatu ai e matuā lē saʻo lava. O loo aafia ai tusitusiga e lē uma ni ona vaega atoa ma ni fesili na lagā, ma e oo lava ina faaaofia ai ma nisi tupu sa pule i nisi itumalo i lena lava taimi, na i lo o se faasologa lelei o āuga tupu na soloaʻi ane o le tasi pe a mavae le isi.b

Ina ua amata ona tusia e Mose o uluai tusi o le Tusi Paia, sa ia mulimuli atu i le mea sa foliga mai o se tu faa-Aikupito lava ia i le taʻua lea o lo latou tupu o “Farao,” e aunoa ma le faaaogāina o se suafa totino. O lea, tatou te lē iloa ai igoa o āuga Farao ia sa iloa e Aperaamo ma Iosefa ma po o lē fea foi na pule i le taimi na ō ese ai Isaraelu mai Aikupito. A e ui i lea, mulimuli ane na avea ai le taʻu lea o “Farao” e ō faatasi ma le saufa totino lava o le tupu ia, ina ia mafai ai ona faafesootai mea na tutupu faale-Tusi Paia ma le lisi o tupu o Aikupito. O nisi nei o Farao e naunau faapitoa iai se tagata aʻoga o le Tusi Paia:

Akhenaton. (o le mea ua taʻua o le Faasologa 18) sa o se tagata aasa i le tapuai atu i le mafolafola o le la o Aton. I le 1887, na maua ai ni tuufaatasiga o ni maa ʻele e 377 i Tel el-Amarna, e tusa ma le 200 maila i saute o Kairo. O nei maa ʻele faatupu manatu sa ave o se fesootaiga aupito sili faalemalo na maua e Akhenaton ma lona tamā o Amenhote lll. Sa aofia ai ma tusi mai tupu o Ierusalema, Mekito, Asora, Sekema, Lakisa, Heperona, Kasa, ma isi aai-malo i Palesetina. Atonu pe na tusia a o toeitiiti lava ulu atu Isaraelu i Kanana, na faaalia mai ai e nei tusia ni feainaiga matuitui mo ni taimi ma faiga faalilolilo. Ua latou faaalia ai foi faapea e tofu lava nuu taitasi ma lo latou tupu, e pei ona faaalia e le tusi o le Tusi Paia o Iosua.

Tutankhamen, o le tane a le afafine o Akhinaton, o le “King Tut” taʻutaʻua lea na maua e le au suʻesuʻe i le eleele teuga o lona tuugamau auro feilafi, ma na faaalia i le tele o fale mataaga eseese. O nei teuga o se faataʻitaʻiga mataina lea o le tmaoaiga o āuga Farao. O le tamaoaiga lena na muai fulitua iai Mose. O le tamaoaiga lena na muai fulitua iai Mose i aso ua mavae ina u i matuā faafitia le “taʻua o ia ole tma a le afafine o Farao, ua filifili e ia ia agaleagaina o ia faatasi ma tagta o le Atua e lelei ai, a e aua le ia te ia le fiafia i le agasala e vave mavae.”—Eperu 11:24, 25.

Merneptah sa iai i le “Faasologa 19.” I se faatusa o le manumalo na maua i se malumalu i Thebes, na faamauina ai e lenei Farao faapea “ua faatafunaina Isaraelu a e lē o lana fanau.” E na o le pau lavalea o le taʻua tuusaʻo o Isaraelu e avea o se nuu lea na maua i faamaumauga anamua a Aikupito. A o faaalia mai ua na o se gugutu lenei mea, o lenei tuuaiga, e foliga mai ua faaalia ai ua uma ona tupu le manumalo o Isaraelu ia Kanana. O lea, o lena manumalo o le 1473 T.L.M. atonu pe na tupu i le va o le vaitaimi lea na maua ai e Akhenatona tusi o le Tel el-Amarana ma aso o Merneptah.

Sesaka (Sheshonk I, “Faasologa 22”) o le uluai Farao lena na taʻua lona suafa totino i le Tusi Paia. Na ia osofaia Iuta ma le ʻau malolosi o kariota ma tagata tiʻetiʻe i solofanua, na ia faamataʻuina Ierusalema, ma na “avea e ia oloa o le fale o Ieova, ma oloa o le fale o le tupu. Ua avea e ia mea uma.” (2 Nofoaiga a Tupu 12:9, NW) Ua faamaunitoa mai lenei mea na tupu e le ata na vane i le pa i le itu i saute o le malumalu o Amoni i Karnak (Thebes anamua). O loo faaalia ai le 156 o pagota o loo saisai i filifili o latou lima, o pagota taitoatasi e fai ma sui o e nuu po o se aai ua puea, e aofia ai ma Mekito, Sunema, ma Kipeona. E aofia i nofoaga na puea, ua tusia a ifoi e Sesaka i le lisi le “Fanu o Aperaamo”—le uluai tala e uiga ia Aperaamo i faamaumauga a Aikupito.

Tutu aʻe Isi Malo Malolosi o le Lalolagi

Mulimuli ane, na suia ai Aikupito e Asuria e avea o se malo e pule i le lalolagi. A e sa tumau pea ona avea o ia o se malosi sili faapolotiki. Na taupulepule faalilolilo Hosea le tupu mulimuli o itu aiga e sefulu o le itu i matu o le malo o Isaraelu, ma So le Tupu o Aikupito i se taumafaiga sa leʻi manuia ina ia lafoai le amo a Asuria. (2 Tupu 17:3, 4) I ni tausag mulimuli anei le vaitaimi o le pulega a le Tupu o Esekia o Iuta, na sii taua mai ia le Tupu o Tiraka o Aitiope (atonu o le pule Aitiope i Aikupito, o Farao Taharqa) i Kanana ma faaliliuina ese le osofaiga a le tupu Asuria o Sanerivi mo se taimi. (2 Tupu 19:8-10) O tusia faamaumau lava a Sanerivi na maua i Asuria, atonu o lea ua faasino atu i lenei mea ina ua latou faapea mai: “Na puʻeolaina e aʻu lava . . . o tagata tiʻetiʻe i Kariota a le tupu o Aitiope.”—Oriental Institute Prism of Sennacherib, University of Chicago.

Na valoia e le perofeta a Ieova o Isaia faapea o le a tuuina Aikupito “i le lima o le alii saua” ma o lea o le a pule ai se tupu “malosi” i luga o Aikupito. (Isaia 19:4) Ua faamautinoa mai ise tusitusiga Asuria le moni o lenei valoaga, lea na gugutu ai le atalii o Sanerivi o Esarata e uiga i lona manumalo ia Aikupito, i lona faapea: “Na ou faaamnuiʻaina i ʻaū le upu o Tiraka ma ou pulea lona atunuu atoa.”

Na agaʻi atu i le itu i matu le osofaiga a Farao Neko i le tusa o le 629 T.L.M. ina ia taofi i ʻau a le malo malosi lona tolu o loo agaʻi mai, o Papelonia. Ua fai mai le Tusi Paia sa taumafai ma le leai o se poto Iosia o Ierusalema e taofi ʻautau a Aikupito i Mekito ma na toilalo ai ma fasiotia ai foi o ia.c (2 Nofoaiga a Tupu 35:20-24) Pe tusa o le fa tausaga mulimuli ane i le 625 T.L.M. na faatoilaloina ai foi Farao Neko e ʻau a Papelonia i karekamisa. O loo faasino atu iai le Tusi Paia faapea foi ma Nofoaiga a Tupu o Papelonia i lenei mea na tupu, lea na tuuina atu ai le pule ia Papelonia i luga o Asia i sisifo.

I le 525 T.L.M. na aumaia ia Aikupito i laloo le pulega a le malo malosi lona fa, o Metai ma Peresia. Toeitiiti lava lua senituri mulimuli ane, i le 332 T.L.M. na oo mai ai i luma Alesana le Sili i le faasologa, ma tuuina ai Aikupito i lalo o le malo malosi lona lima o le lalolagi, o Eleni. Na faavae e Alesana le aai o Alesania i Aikpuito i le laueleele maulalo i le me ae maga a ile vaitafe o le Naila, o i inā na amata ai pe tusa o le 280 T.L.M. le uluai faaliliuga o le Tusi Paia mai le gagana Eperu i le faa-Eleni. O lenei faaliliuga, lea na lauiloa o le Septuagint, o le Tusi Paia lena na faaaogā e soʻo o Iesu i le lalolagi o tagata tautala i le gagana Eleni.

I le vaitaimi o Roma, le malo malosi lona ono o le lalolagi, na aveina ai Iesu i Aikupito a o tamaitiiti ina ia faasaoina ai o ia mai ia Herota fuā. (Mataio 2:13-15) Na iai tagata Aikupito i Ierusalema i le aso o le Penetekoso i le 33 T.A. e faalogo i le talaʻiga ofoofogia o le tala lelei faa-Kerisiano. Ma o le Kerisiano mau upu o Apolo o le uluai senituri, na sau mai ia i inā.—Galuega 2:10; 18:24.

Ioe, o Aikupito ma tagata Aikupito na iloga lava lo latou faaatagiaina i tala tuufaasolo o le Tusi Paia, ma o le tele o mea na maua i suʻesuʻega a tagata suʻesuʻe i le eleele ua faaamaonia lelei ai mea o fai mai ai le Tusi Paia, e uiga i lenei nuu anamua. E moni sa lauiloa tele Aikupito, o lea i nisi o faamatalaga faavaloga, ua na faaatagia ai le lalolagi atoa i lalo o le pulega a Satani. (Esekielu 31:2; Faaaliga 11:8) Ae e ui lava i le malosi o Aikupito anamua e avea ai o le malo malosi o le lalolagi, sa leʻi mafaia ona faaliusuavaia ai le faataunuuina o fuafuaga a Ieova. Sa moni foi lenei tusa ai ma malo malosi lona lua o tala faasolopito o le Tusi Paia, o Asuria, e pei ona o lea a tatou vaai nei iai i le isi lomiga i le mekasini Olomatamata o loo sosoo mai.

[Faaopoopoga i lalo]

[Faafanua i le itulau 28]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

Sami Metitirani

Karekimisa

Eufirate

Mekito

Ierusalema

Alesania

KOSENA

Memphis

Naila

AIKUPITO I LALO

Thebes

[Ē Ana le Ata]

Based on a map copyrighted by Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel

[Ata i le itulau 29]

O se atua Aikupito na fausia i se tino tagata a e ulu i aeto

[Ē Ana le Ata]

Courtesy of the British Museum, London

[Ata i le itulau 30]

O se vaega o “Le Tusi o Ē ua Oti” na maua i totonu o se pusa maliu Aikupito

[Ē Ana le Ata]

Courtesy of the Superintendence of the Museo Egizio, Turin

O se pusa maliu faa-Aikupito ma se ufiufi mo tino oti

[Ē Ana le Ata]

Courtesy of the Superintendence of the Museo Egizio, Turin

[Ata i le itulau 31]

Le Tupu o Tutankhamen i tafatafa o le atua o loo nofo o Amoni

[Ē Ana le Ata]

Courtesy of the Superintendence of the Museo Egizio, Turin